Spektator. Jaargang 18

[p. 365]

Epistolaria
G.J. Hooykaas

Recentelijk hebben twee neerlandici zich rekenschap gegeven van de problematiek bij het editeren van negentiende-eeuwse brieven. Vis gaf een overzicht van problemen en beslispunten bij de uitgave van Kinker en Marita Mathijsen publiceerde een uitvoerige theoretische verantwoording van de editie van De Schoolmeester. Vergeleken met hen was Bosch in zijn inleiding op de briefwisseling van Bilderdijk heel wat minder specifiek.

Veel neerlandici hechten grote betekenis aan wat zij theoretische beschouwingen en theorievorming noemen. Historici die enige ervaring met het uitgeven van brieven hebben, nemen er met een zekere bevreemding kennis van. Een interdisciplinaire discussie over opzet en doelstelling van brievenedities bestaat niet. Nu ons een handboek voor het uitgeven van brieven in het vooruitzicht is gesteld, lijkt het zinnig om te proberen een gedachtenwisseling op gang te brengen. Om in kort bestek niet te veel overhoop te halen wil ik mij beperken tot een tweetal hoofdzaken. Daarbij zal ik de opvattingen van Vis en Mathijsen als uitgangspunt nemen.

Een van de belangrijkste problemen waarover een uitgever van brieven een beslissing moet nemen, is de selectie. Niet iedere tekstbezorger lijkt zich daarvan bewust. Vis heeft het probleem volstrekt genegeerd. Hij gaat er stilzwijgend van uit dat alle getraceerde brieven van en aan Kinker moeten worden uitgegeven. Zijn behandeling van de ‘criteria voor opname’ beperkt zich tot het beantwoorden van de vraag: wat is een brief? Mathijsen uit zich aanvankelijk genuanceerd. Zij legt een relatie tussen de integrale uitgave en het overgeleverde materiaal: ‘Is kwantiteit en kwaliteit dusdanig dat er van een zinvol project gesproken kan worden, en kan er financiële steun verkregen worden, dan is er geen reden om te selecteren, ook al zou een gedeelte van de brieven wat minder interessant zijn.’ Maar vervolgens vat zij haar conclusie stringent samen: ‘Een wetenschapseditie die een selectie uit de brieven geeft, is m.i. niet verdedigbaar.’ Zijn kwantiteit, kwaliteit, zinvolheid en financiële steun opeens niet meer in het geding? De problemen rond de financiering van het Kinker-project kunnen te denken geven.

Kwantiteit, kwaliteit en financiering maken naar mijn overtuiging bezinning op het selectievraagstuk tot een noodzaak. In mijn inleiding op het derde deel van de briefwisseling van Thorbecke heb ik geprobeerd dat probleem onder woorden te brengen: ‘Een kritische selectie is om twee redenen noodzakelijk. In de eerste plaats zijn niet alle brieven een uitgave in druk waard. Bovendien dwingen de hoge kosten die aan een integrale editie verbonden zijn tot voorzichtigheid. Het netelige probleem is echter dat een sluitende definitie van selectiecriteria niet mogelijk is. Iedere poging tot

[p. 366]

objectieve omschrijving bevat onvermijdelijk een of meer subjectieve elementen. De huidige bewerker wil in principe de uitgave beperken tot die brieven die bijdragen tot onze kennis van Thorbecke als persoonlijkheid, geleerde, hoogleraar, politicus, kamerlid en minister, van belangrijke tijdgenoten, en van gewichtige gebeurtenissen en problemen waarmee Thorbecke werd geconfronteerd. Deze afbakening staat en valt met het antwoord op de vraag wat moet worden verstaan onder bijdragen tot onze kennis, persoonlijkheid, belangrijk, gewichtig. Een objectief, algemeen aanvaardbaar antwoord op die vraag bestaat niet, kan niet bestaan. De bewerker moet niettemin verder. Met deze onvolkomen poging tot vaststelling van criteria heeft hij het brievenmateriaal consciëntieus geïnterpreteerd.’ Ik ben mij er van bewust dat dit een kwetsbare opstelling is die zeker tegenwerpingen zal uitlokken. Maar het selectievraagstuk lost men niet op door het te negeren of een onverdedigbaar uit te spreken. Dat er wel degelijk van een probleem sprake is, kan ik duidelijk maken met een voorbeeld uit eigen keuken. Op 9 april 1841 schreef Thorbecke aan Luzac het volgende briefje:

Amicissime! Er zijn bij mij eenige vlakken op den omslag van het nevensgaand exemplaar gekomen. Ik vraag u daarvoor verschooning, en bestelde een nieuw exemplaar, waarvoor ik u wilde verzoeken mij het uwe af te staan. Dan onze boekewurmen zijn luibakken. Wees dan zoo vriendelijk met mij te willen ruilen, zoodra ik mijn exemplaar ontvang.

Van harte T.T.J.R.T.

Voor mij is het evident, dat hier sprake is van een briefje dat ‘wat minder interessant’ is. Zelfs een belangrijk man als Thorbecke heeft brieven geschreven die te onbelangrijk zijn om in druk uit te geven.

Een tweede centraal probleem is de tekstbehandeling. Bij wetenschappelijke edities kiezen neerlandici, naar de typologie van Kanzog, voor een archiefof een historisch-kritische uitgave. Vis opteert voor een variant die aanleunt tegen de archiefuitgave, Mathijsen noemt haar editie documentair-kritisch maar Verkruijsse heeft er terecht opgewezen dat zij in wezen historisch-kritisch te werk gaat. Historici plegen zich veel rekkelijker op te stellen. Zij hadden Regels en hebben nu Richtlijnen. De verandering van de titel is kenmerkend voor hun gemakkelijker opstelling. Zij kunnen het gebruik van hoofdletters en interpunctie normaliseren, de indeling in alinea's wijzigen en kennelijke verschrijvingen stilzwijgend verbeteren. De inhoud van de tekst, de boodschap, is belangrijker dan de constitutie van de tekst. Voor neerlandici zijn dit filologische doodzonden.

Vis behandelt de brieftekst diplomatisch. Hij brengt geen veranderingen aan in spelling (kennelijke spelfouten blijven gehandhaafd), interpunctie, indeling in alinea's enz. Mathijsen erkent dat, hoewel men kan proberen ‘buchstabengetreu’ te werken, toch ‘enig ingrijpen’ noodzakelijk is. Typografische modernisering juicht zij toe. Kennelijke verschrijvingen mogen alleen worden verbeterd als die verbetering wordt verantwoord. Bij twijfel over het gebruik van hoofdletters en de indeling in alinea's, bij verschrijving in de interpunctie past zij echter ingrepen toe die zij niet verantwoordt in het tekstkritisch apparaat. Bepaalde afkortingen lost zij stilzwijgend op.

[p. 367]

Het lijdt geen twijfel dat sommige historici in hun tekstbehandeling te weinig scrupuleus hebben gehandeld. Epistola non erubescit! Anderzijds leidt een consequent doorgevoerde filologie tot een letter- en tekenfetisjisme dat in geen verhouding staat tot het belang van het noodzakelijk omvangrijke kritische apparaat. Een negentiende-eeuwse brief is geen middeleeuwse oorkonde en ook geen gedicht met een onzeker aantal betekenislagen, waar een variantenapparaat uitkomst kan bieden bij versanalyse. Ik krijg wel eens de indruk dat de inhoudelijke interpretatie van briefteksten, de nieuwe informatie die zij bieden, op de achtergrond geraakt ten gunste van wat wel het toilet van de brieftekst is genoemd.

De opvattingen over selectie en tekstconstitutie liggen vaak ver uit elkaar maar genuanceerde tussenposities zijn mogelijk. Een kritische uitwisseling van denkbeelden kan bijdragen tot een beter wederzijds begrip. Ik stel mij niet voor dat zo'n gedachtenwisseling zal leiden tot overeenstemming over de 126 voorstellen die Winfried Woesler heeft gedaan voor een normering van brievenuitgaven. Maar neerlandici en historici kunnen te veel van elkaar leren om niet goed naar elkanders argumenten te luisteren.

Literatuur

Bosch, J., H.W. Groenevelt en M. van Hattum (eds.), 1988. Mr. W. Bilderdijk's briefwisseling 1795-1797, 2 dln.; Utrecht.

Hooykaas, G.J. (ed.), 1988. De briefwisseling van J.R. Thorbecke, III. 1836-1840, Rijks Geschiedkundige Publicatiën, kleine serie 64; 's-Gravenhage.

Kanzog, Klaus, 1970. Prolegomena zu einer historisch-kritischen Ausgabe der Werke Heinrich von Kleists. Theorie und Praxis einer modernen Klassiker-Edition, München.

Mathijsen, Marita (ed.), 1987. De brieven van De Schoolmeester. Documentair-kritische uitgave, 3 dln.; Amsterdam.

Regels voor het uitgeven van historische bescheiden, 1966. Samengesteld in opdracht van het bestuur van het Historisch Genootschap, 4e druk; Groningen.

Richtlijnen voor het uitgeven van historische bescheiden, 1988. Samengesteld in opdracht van het Nederlands Historisch Genootschap en van de Rijkscommissie voor Vaderlandse Geschiedenis, 6e druk; 's-Gravenhage.

Verkruijsse, P.J., 1987. ‘Marita en haar Schoolmeester’. In: Literatuur, 4, 364-366.

Vis, G.J., 1986. ‘Het editeren van brieven. Problemen en beslispunten, gedemonstreerd aan de correspondentie van Jan Kinker’. In: W. van den Berg en Peter van Zonneveld (red.), Nederlandse literatuur van de negentiende eeuw, Utrecht, 245-253.

Woesler, Winfried, 1988. ‘Vorschläge für eine Normierung von Briefeditionen’ In: Editio. Internationales Jahrbuch für Editionswissenschaft, II, Tübingen, 8-18.