Spektator. Jaargang 18

[p. 359]

Herkenning van het onbekende; een literaire quiz
G.J. Dorleijn

Een citaat

M., letterkundige te G., was jarig en kreeg een boek. Voorin stond een opdracht: ‘Dit is het verst gegevene van u: / dat ik mij voel verevenen met u.’ Dat moet een citaat zijn, dacht M. maar van wie? Hij bladerde voor het slapen gaan nog even in de Verzamelde gedichten van Leopold, maar kon het regelpaar zo gauw niet vinden. De volgende dag kwam hij zijn collega D. tegen, die redelijk in Leopold thuis heette. D. meende echter vrij zeker te weten dat het fragment niet van de dichter die Cheops schreef stamde, hoewel hij moest toegeven dat de regels oppervlakkig bezien wel iets Leopoldachtigs hadden. Van wie was het citaat dan wel? Boutens of A. Roland Holst waarschijnlijk niet, Slauerhoff was vrijwel uitgesloten - nee, D. kende de regels niet. Zou het niet van de vroege Achterberg zijn, opperde hij toen, uit een van de eerste bundels? Verdraaid, zei M., dat zou best wel eens kunnen. Hij haastte zich naar de bibliotheek, sloeg Achterberg op, keek in het register en vond direct ‘Dit is het verst gegevene van u’, de beginregel van ‘To be or not to be’ uit Achterbergs (officiële) tweede bundel Eiland der ziel van 1939. Vervolgens kon M. de gulle gevers hartelijk danken voor het cadeau: ‘ik was zeer getroffen door de mooie, ik denk tè mooie, opdracht met die regels van Achterberg.’

Wat is hier gebeurd? Twee personen worden geconfronteerd met een tekstfragment dat ze nog niet eerder hebben gezien. Ze proberen het thuis te brengen en slagen daar in. M. komt wel niet op Achterberg, maar hij zoekt direct in de goede richting: het is poëzie, uit Nederland, eerste helft van deze eeuw, met een zeker verheven, ‘poëtisch’ karakter (M. zoekt niet bij Dèr Mouw of Van Ostaijen, en zelfs niet bij Nijhoff). D. weet zelfs, na enige aarzeling, de juiste auteur te noemen.

Dit voorbeeld uit de praktijk illustreert een wonderlijk probleem. Hoe is het mogelijk dat een lezer een niet eerder door hem gelezen tekst kan toeschrijven aan de auteur? Hoe kan hij een onbekende tekst herkennen? Een tekst draagt kennelijk auteurspecifieke kenmerken (idiolect) en een lezer heeft het vermogen dit idiolect te herkennen: hij kent de regels van het idiolect. Voor alle duidelijkheid: het gaat hier om idiolectherkenning en niet om tekstherkenning (het herkennen van een eerder gelezen tekst - dit zou gebeurd zijn als M. de Achterbergspecialist F. had geraadpleegd). De herkenning van het onbekende wordt natuurlijk niet alleen gepractiseerd bij literaire teksten: ook in de muziek en de beeldende kunst werkt het mechanisme. Om het bij de muziek te houden: de oprechte amateur is in staat een nooit eerder gehoord muziekstuk aan de juiste componist toe te

[p. 360]

schrijven. Introspectie en waarneming van anderen, die hardop het herkenningsproces bij zich laten voltrekken, leren dat hierbij waarschijnlijk twee strategieën worden gevolgd. De eerste is de positieve strategie: men gaat na of het stuk een karakteristiek bezit dat direct naar een componist leidt (bijvoorbeeld: melodie met opeenvolgende kwarten of ‘vogelgeluiden’, dus Stravinsky, of: dit klinkt als de Matthäuspassion, dus Bach). De tweede is de negatieve strategie: men gaat van groot naar klein, onder voortdurende uitsluiting van alternatieven - geen classicisme, geen ‘modernisme’, dus romantiek; geen hoog- of laatromantiek, dus vroegromantiek; niet Italië of Frankrijk, dus Duitsland/Oostenrijk, niet Schubert of Spohr, dus Mendelsohn of Schumann; niet Mendelsohn (want die instrumenteert geraffineerder), dus Schumann. Positieve en negatieve strategie zullen meestal hand in hand gaan.

De voorbeelden maken duidelijk dat het niet alleen om idiolectherkenning gaat, maar ook om de herkenning van een periode, een school, een groep - kortom om idioomherkenning. M. herkent het idioom van een bepaald soort poëzie uit een bepaalde periode. D. herkent tevens het idiolect. Bovendien moeten de waarnemers (lezers, luisteraars) in zeker zin kenners zijn (belezen, goed thuis in muziek): zij hebben door te lezen / te luisteren de regels van idiomen en idiolecten geleerd die hen in staat stellen onbekende teksten/composities te herkennen. Het gaat hierbij grotendeels om intuïtieve kennis, die moeilijk te expliciteren is.

De quiz

Men zou een literaire quiz kunnen opstellen om wat empirische literatuurwetenschap te bedrijven. Aan proefpersonen (poëzielezers) worden poëziefragmenten voorgelegd die aan schrijvers moeten worden gekoppeld. In kleine kring heb ik eens zo'n quiz gehouden. Ter nadere illustratie geef ik enkele uitslagen. Mijn proefneming bevatte onder meer de volgende fragmenten, die in willekeurige volgorde werden aangeboden op losse kaartjes (dus niet in de hieronder gegeven volgorde - bovendien bevatte de quiz veel meer fragmenten).

Wij dansten samen of we dronken waren.
En mijn stuk hart rammelde van de scherven.

Ik zie, als achtergrond-decoratief,
groepen landlieden, visschers en soldaten,
En tusschen hen, in 't diepe perspectief,
Heuvels en stranden, boomgaarden en straten.

En later zaten we in een herberg samen,
Waar kandelaren hooge kaarsen droegen;
Geel zand was op de vloer; en vlammen kwamen
Den haard uit, die met roode schijnsels sloegen -

Het schreeuwde uit het sneeuwige
Schuim vandaan:
- Als jij zal ik eeuwig
Verder gaan.

[p. 361]

 

Alom, toen, geheim en

 

Weg-stervende:

 

- Blijf bij me, bij me,

 

Zwervende -

 

 

5

Aan den zoom van wind en wereld,

 

aan de grens van droom en leven

 

zijn wij samen -

 

Waar geen paden henenleiden,

 

waar het einde van de tijden

 

zingt, en waar de stem der zeeën

 

machtig is over de landen,

 

zijn wij zwervend en getweeën,

 

 

6

Nam nu de dromende

 

ziele de wijk

 

heen over zee naar

 

der zaligen rijk?

 

Over de zee naar

 

een windstil rijk..

 

 

 

De zaligen zongen

 

zo blij, zo ver...

 

 

 

Mij werd de wereld

 

al duisterder.

 

 

7

sprak hij - ‘ik liet haar aan de straten,

 

en een straat heeft een hart van steen.’

1 en 5 werden door iedereen aan de juiste auteur gekoppeld (respectievelijk Nijhoff en A. Roland Holst). Weinig verwonderlijk, omdat de fragmenten uit vrij bekende gedichten uit veelgelezen bundels komen (‘Pierrot’ uit De wandelaar en ‘Aan den zoom van wind en wereld’ uit Voorbij de wegen): men zal hier bekende gedichten hebben herkend.

Ook voor 2 en 6 was de score 100%. 2 en 6 zijn citaten uit wat onbekendere gedichten, die weliswaar zijn gepubliceerd, maar niet in belangrijke bundels werden opgenomen - ze staan verborgen achter in verzamelde werken. Het is mogelijk dat men ‘Het groote lijden’ van Nijhoff en ‘Moeders nachtlied’ van A. Roland Holst goed kent en daarom heeft herkend. Waarschijnlijker is dat men het Nijhoviaanse c.q. Holstiaanse in niet eerder gelezen teksten heeft waargenomen.

Fragment 3 werd ook door iedereen aan Nijhoff toegeschreven, hetgeen correct is. Alleen gaat het hier om een tot dusver ongepubliceerd gedicht (‘Een dag’) dat men gewoonweg niet kàn kennen, tenzij men op het Letterkundig Museum het handschrift heeft bestudeerd. Hier vindt dus idiolectherkenning en niet tekstherkenning plaats. De ‘theorie’ wordt in dit geval bevestigd.

Fragment 4 bestaat uit twee strofen van ‘Zwerver en elven’ uit Nijhoffs bundel Vormen. Er is door verschillende Nijhoffonderzoekers op gewezen dat dit gedicht sterke reminiscenties bevat aan het werk van A. Roland Holst. De

[p. 362]

score bij dit fragment is interessant: ongeveer de helft schreef het toe aan A. Roland Holst, de andere helft aan Nijhoff. Sommige proefpersonen herkenden, neem ik aan, het Holstidiolect en oordeelden dienovereenkomstig; het oordeel werd voltrokken op basis van idiolectherkenning. Bij de anderen werd idiolectherkenning geblokkeerd door tekstherkenning: zij herkenden het gedicht als ‘dat vreemde vers uit Vormen’.

Tenslotte fragment 7. Dit werd door ongeveer 80% aan Nijhoff toegeschreven. Het betreft hier echter ‘Onverhoord’ van Roland Holst. Kennelijk reageert men op de regel ‘en een straat heeft een hart van steen’, die inderdaad van Nijhoff had kunnen zijn. Ook hier treedt idiolectherkenning op en wordt de ‘theorie’ gesteund.

Slot

Lezers kunnen onbekende teksten herkennen en daarbij speelt idiolectherkenning een rol. Die intuïtieve kennis van de regels van het idiolect is echter als gezegd uiterst moeilijk te expliciteren. Waarom zien wij direct dat een gedicht van Nijhoff is of van Leopold? Wat zijn de auteurspecifieke kenmerken waarop wij reageren? Probeert men de regels, de kenmerken te beschrijven dan is men nooit precies en nooit specifiek genoeg: als men kenmerken formuleert dan blijken de beschrijvingen veelal ook op andere auteurs van toepassing. Het fascinerende verschijnsel dat lezers feilloos idiolecten kunnen herkennen heeft de literatuurwetenschap niet bevredigend kunnen beschrijven. Niettemin is het frappant dat deze intuïtieve kennis relatief gemakkelijk verworven wordt: door te lezen, te luisteren. Nog frappanter is het dat de regels van het idiolect door enkele talentvollen haast moeiteloos kunnen worden toegepast: bijna elk beginnend schrijver vangt zijn loopbaan aan met een bewonderde voorganger te imiteren en hij brengt dikwijls teksten tot stand waarin iedere kenner moeiteloos het idiolect van de nagebootste aantreft: vroege Leopold - Gorter, vroege Achterberg - Leopold (voor componisten geldt mutatis mutandis hetzelfde). Ook literaire en muzikale parodisten tonen aan de regels van idiomen en idiolecten te kennen. De regels bestaan dus, maar de literatuurwetenschap (en naar ik aanneem ook de muziekwetenschap) is niet in staat ze fatsoenlijk te beschrijven, terwijl die auteurspecifieke elementen toch tot de essentiële eigenschappen behoren van het werk. Nijhoff bewonderen wij immers om dat typerend Nijhoffachtige, dat van niemand anders zou kunnen zijn. Zou de literatuurwetenschap samen met disciplines die zich bezig houden met waarnemingsonderzoek en kennisrepresentatie (bijvoorbeeld ook de alfainformatica) niet eens kunnen onderzoeken hoe dit allemaal zit?