Spektator. Jaargang 18

[p. 354]

Literatuur als tekst
Maarten Van Buuren

Jacques Derrida heeft onder kritici nogal wat verwarring teweeg gebracht. Literaire kritiek moet zich volgens hem niet bezighouden met het vaststellen van betekenissen; een literair werk betekent bij voorbeeld niet wat de schrijver bedoelde (literatuur is geen expressie van een bedoeling), het betekent ook niet een bepaalde werkelijkheid (boeken verwijzen alleen naar andere boeken) en evenmin datgene wat er bij een lezer overkomt, (literatuur is geen communicatie). Derrida ontneemt de kritikus elke vastigheid. Datgene wat hijzelf onder literaire kritiek verstaat zou je kunnen omschrijven als een strategie die ten doel heeft om betekenissen die zich in een tekst aftekenen te ‘destabiliseren’, in de gangbare betekenis van het uit evenwicht brengen en in de politieke bijbetekenis van het geniepig omverwerpen van onwelgevallige machtsverhoudingen, want betekenisconstellaties zijn volgens Derrida sterk ideologisch geladen.

Carel Peeters heeft zich in een furieuze reactie (Postmodern) te weer gesteld tegen de opvatting van Derrida c.s. met het zinnige argument dat literatuur door, voor en over mensen geschreven wordt. Door mensen, omdat aan elk boek de bedoeling van een schrijver ten grondslag ligt; voor mensen, omdat de schrijver via zijn boek wil communiceren met de lezer en over mensen omdat literatuur verwijst naar een werkelijkheid waarin mensen centraal staan. Peeters localiseert de betekenis in een werkelijkheid buiten de tekst en hij stelt zich daarmee lijnrecht op tegen de postmodernen die het bestaan van een buitenliteraire werkelijkheid ontkennen.

De standpunten lijken onverenigbaar; toch denk ik dat ze in overeenstemming kunnen worden gebracht met de opvatting die Paul Ricoeur over literaire kritiek te berde heeft gebracht. Ricoeur maakt onderscheid tussen taalgebruik (discours) en taalsysteem (langue) en zijn eerste constatering is dat literatuur een vorm van taalgebruik is. Dat houdt in dat er iemand is die het werk geschreven heeft met een bepaalde bedoeling; dat het werk verwijst naar een werkelijkheid en dat er een lezer is voor wie geschreven wordt. Het pleit lijkt daarmee in alle opzichten beslecht in het voordeel van Peeters. Toch is dat niet zo. De volgende stap van Ricoeur is namelijk dat hij het bijzondere, want schriftelijke, karakter van literatuur benadrukt. Waarom is het vastleggen op schrift zo belangrijk? Ricoeur wijst op drie punten:

1.

Literatuur komt misschien voort uit de bedoeling van een schrijver, maar valt daarmee niet samen. De bedoeling wordt ge-uit; een bedoeling in taal formuleren wil zeggen dat het psychische en niet te achterhalen verschijnsel in de concrete, uitwendige vorm van een taaluiting wordt gegoten. De betekenis van die uiting valt niet langer samen met de bedoeling van de schrijver. Mondeling taalgebruik is de eerste fase van die distantiatie,

[p. 355]

	schriftelijk taalgebruik de tweede en laatste. Zodra de uiting is vastgelegd op schrift is de breuk tussen bedoeling en betekenis onherroepelijk. De geschreven tekst is dan autonoom, dat wil zeggen niet langer herleidbaar tot de bedoeling van de schrijver.
2.	De verwijzing naar de werkelijkheid ondergaat een soortgelijke distantiatie. Mondeling taalgebruik verwijst naar een context, een situatie waarin gesproken wordt. In een geschreven tekst komt die verwijzing om zo te zeggen in de lucht te hangen. Woorden als ‘ik’, ‘jij’, ‘hier’ en ‘daar’, verwijzen in een gesprek naar de spreker, de aangesproken persoon en de situatie waarin zij zich bevinden. Dergelijke verwijzingen worden in een geschreven tekst opgeschort. De geschreven tekst wordt uit de context van het gesproken woord losgemaakt (gedecontextualiseerd) op dezelfde manier als de betekenis van de tekst wordt losgemaakt van de bedoeling.
3.	Lezen is dan ook een bijzonder soort van communicatie. De lezer staat niet in direct contact met de schrijver; hij kan hem niet vragen waar zijn boek over gaat en al helemaal niet wat hij bedoelde toen hij schreef. De lezer moet het doen met de tekst en dat hoeft geen nadeel te zijn. Weliswaar moet hij gissen naar de betekenis van wat de tekst betekent, maar hij vindt die betekenis door de verwijzingen die in de tekst als het ware zijn opgevouwen in zijn eigen situatie te ontplooien.

Het aardige van Ricoeur is dat hij de distantiatie die bij het schrijven zo'n belangrijke rol speelt positief waardeert. Afstand betekent niet dat de lezer vervreemd raakt van de situatie waarin het boek geschreven werd en van de bedoeling die de schrijver ermee had (zaken die vaak ten onrechte als de ‘eigenlijke’ betekenis worden aangezien), maar juist dat we in staat zijn om de afstand te overbruggen die ons scheidt van ideeën die in een vreemde cultuur of een ver verleden op schrift zijn gesteld. Middeleeuwse ideeën zijn voor ons alleen toegankelijk en (mogelijk) van betekenis omdat ze opgeschreven werden, dat wil zeggen losgemaakt uit de situatie van ontstaan. Ik denk dat de opvatting van Ricoeur een belangrijke impuls kan vormen voor de literaire kritiek. De hoofdpunten van die opvatting zijn dat de bedoeling van de schrijver er niet langer toe doet als de tekst geschreven is (op dat moment telt alleen nog de betekenis van de tekst); dat literatuur verwijst naar een wereld die zich niet ‘achter’ de tekst bevindt (de situatie waarin hij werd geschreven), maar ‘ervoor’, in de werkelijkheid van de lezer; dat de lezer moet gissen naar de betekenis van een werk, maar dat hij die gissing kan toetsen aan de tekst.