Spektator. Jaargang 18

[p. 347]

Nationalisme, een rem op de romantiek
W. Van Den Berg

Historici, kunsthistorici en literairhistorici leggen de laatste tijd een opvallende interesse aan de dag voor het Nederlands nationaliteitsbesef, zoals dat globaal tussen 1780 en 1850 in Nederland werd gecultiveerd. Of de naderende Europese eenwording van 1992 aan die belangstelling debet is, weet ik niet, maar de voorlopige resultaten van dit onderzoek maken wel duidelijk, dat er sprake is geweest van een nationalisme-offensief op grote schaal, waarbij de letterkunde zich niet onbetuigd liet.

Nu scoren binnen rekkelijke romantiekconcepten de sterke aandacht voor het nationale en volkseigene en de verdediging en verheerlijking van eigen taal en letterkunde opmerkelijk hoog. Literaturen, die dergelijk Herderiaans gedachtegoed enthousiast thematiseren, staan op de romantische beurs hoog genoteerd. Zo beschouwd zit het met de Nederlandse romantiek wel goed, want het zoeken naar en het definiëren van de nationaliteit hield in die periode de Nederlandse intelligentsia volop bezig.

Het paradoxale feit doet zich echter voor, dat die hausse aan nationaliteitsreflectie althans op literair gebied averechts uitwerkte en er slechts toe leidde, dat de Nederlandse letterkunde de aansluiting bij de Europese romantiek jammerlijk miste. Hoe valt dat te verklaren?

Historici zijn het onderling nog altijd niet eens over de vraag, wanneer in Nederland er nu voor het eerst sprake is geweest van een duidelijk nationaliteitsbesef, maar er lijkt zo langzamerhand wel een communis opinio te bestaan, dat in de laatste decennia van de 18^e eeuw het nationaliteitsbesef onder grote druk kwam te staan en om herdefiniëring vroeg. Men spreekt over een ‘gewond’ of ‘gekwetst’ nationaal gevoel als gevolg van frustraties die men of zichzelf had aangepraat dan wel zich door het buitenland had moeten laten welgevallen. In eigen taxatie is Nederland over zijn hoogtepunt heen en beleeft men een periode van economisch en cultureel verval. In de taxatie van ‘de afgunstige Engelschen, winderige Franschen, en trotsche Duitschers’ (Feith) zijn de Hollanders de risee geworden, de Chinezen van Europa.

In het defensief gedrongen is men koortsachtig in de weer om de nationale identiteitscrisis te bezweren en daar zal men onder invloed van de politieke gebeurtenissen (Franse overheersing, inlijving, eenwording met België en Belgische opstand) mee aan de gang blijven tot in de jaren 40 van de negentiende eeuw. Bij die definiëring en herdefiniëring van de Nederlandse nationale identiteit roeren de literatoren zich geducht. Zij volgen daarbij een tweetal, vaak met elkaar verstrengelde, redeneerwijzen, die ik zou willen aanduiden als het discours van de nostalgie en het discours van de beschei-

[p. 348]

denheid. Binnen de eerste redeneerwijze ligt de toekomst in het roemruchte verleden van de zeventiende eeuw. Reanimatie van een zieltogende cultuur kan plaats vinden als men zich wil spiegelen aan en inspireren door de gouden eeuw. Alle achttiende-eeuwse uitlatingen op dit punt, neergelegd in de vaderlandse poëzie, redevoeringen en verhandelingen, worden als het ware gekanoniseerd in de eerste Nederlandse literatuurgeschiedenis van de hand van Jeronimo de Vries, resultaat van een bekroonde prijsvraagbeantwoording uit 1804. Zijn sterk evaluatief opgezette literatuuroverzicht zet de zeventiende-eeuwse letterkunde in het zonnetje en de achttiende eeuw in de schaduw en zijn zienswijze zal richtinggevend blijven voor de negentiende-eeuwse literatuurgeschiedschrijving. Binnen datzelfde nostalgie-discours passen ook de dwingende instructies van Potgieter en Bakhuizen van den Brink uit de jaren 40 aan de literatoren om hun stof te ontlenen aan de zo vitaal geachte zeventiende eeuw. Met hun remedie slaan zij geen nieuwe wegen in, zoals vaak wordt gesuggereerd, maar staan zij in een traditie, die al in de tweede helft van de achttiende eeuw haar beslag kreeg.

Het bescheidenheids-discours zou men kunnen omschrijven als een poging om van de nood een deugd te maken. De profilering van de nationale letterkundes in Europa heeft wellicht duidelijk gemaakt, dat Nederland in litteris geen vooraanstaande rol meer kan spelen en dat een klein land genoegen moet nemen met een kleine literatuur. Niettemin valt de eigenheid van de Nederlandse letterkunde te verdedigen en is er alle reden om stelling te nemen tegenover de depreciatie vanuit de nabuurlanden. Wat op dit punt als verdediging begon zal in de negentiende eeuw tot zelfbewustzijn en vervolgens tot zelfgenoegzaamheid uitgroeien. Dat bescheidenheids-discours laat zich graag voeden door de mythe van het Nederlands volkskarakter. Allerlei opvattingen daarover werden door W.A. Ockerse in zijn Ontwerp tot eene algemeene characterkunde (1788-1790) in nog sterk kritische zin bijeengezet. In diens visie is de Nederlander een ‘koelen, bedaarden, droogen Phlegmaticus’, wiens temperament het midden houdt ‘tusschen de wufte levendigheid der bloedrijke Franschen en de trotsche somberheid der dikbloedige galachtige Engelschman.’ Dat flegma weerspiegelt ook de leefwijze van de Nederlander: bedachtzaamheid, eenvoudigheid en matigheid in zijn gedrag en op artistiek gebied meer met goede smaak begiftigd dan met warme verbeeldingskracht of een levendig genie. De laatste typering zal binnen het bescheidenheids-discours topische kracht krijgen. Volgens Feith vloeit uit het Nederlandse karakter een specifieke smaak voort voor ‘eenvoudige schilderijtjes van de natuur’ en een belijden van idealen die ‘niet boven de wolken zweven’. En daar is hij, als zovelen na hem, niet rouwig om.

Het relateren van de Nederlandse letterkunde aan een specifiek volkskarakter krijgt in de eerste decennia van de negentiende eeuw sterk modieuze trekken. De stereotypieën op dit punt dienen niet alleen ter verklaring van de bestaande letterkunde, maar worden ook aangewend om de nationale letterkunde te vrijwaren van ondeugdelijke vreemde invloeden. De verstrengeling met het nostalgie-discours wordt onder meer hieruit duidelijk, dat men de uit het volkskarakter voortvloeiende karaktertrekken van de literatuur vooral in de zeventiende eeuw meent te ontdekken. De uitvoerige reflectie over het

[p. 349]

Nederlandse volkskarakter en de daarbij behorende literatuur wordt in 1830 in de inaugurele rede van N.G. van Kampen (Redevoering over den geest der Nederlandsche letterkunde, vergeleken met die van andere volken) nog eens samenvattend gepresenteerd: godsdienstigheid, huiselijkheid, bedaardheid en kalm onderzoek, vrijheids- en vaderlandsliefde als positieve eigenschappen en gebrek aan zelfvertrouwen en zucht tot navolging van de vreemdeling als negatieve karaktertrek. Van Kampens toelichtingen illustreren hoe het bescheidenheids-discours de Nederlandse letterkunde in het slop manoeuvreerde. In een voortdurende confrontatie met het buitenland ziet Van Kampen de kracht van de Nederlandse letterkunde liggen in haar modestie, haar inperking tot de kring van het eigen gezin en de huiselijke haard. De Nederlandse poëzie moet niets hebben van grote, schreeuwerige woorden. Waar de Duitse letterkunde ‘omdoolt in het onmetelijke veld der verbeelding’ is de Nederlandse dichtkunst ‘reëel en praktisch’, de ‘wereld der Ideen laten wij aan onze oostelijke naburen over’. Niettemin, en ook hier herhaalt Van Kampen de diagnose van voorgangers, vormt de navolging van het buitenland een reëel gevaar, dat aan de eigenheid van de Nederlandse letterkunde afbreuk doet. De toekomst van de Nederlandse letterkunde kan dan ook alleen veilig gesteld worden, wanneer men een eigen koers vaart en zich niet door het buitenland laat infecteren. Wat Van Kampen in het voetspoor van talloze voorgangers hier doet komt in feite neer op een aanbeveling de grenzen te sluiten voor de impulsen van de letterkunde uit de nabuurlanden, die de eigen letterkunde zouden perverteren. Zijn nationalisme leidt tot inkapseling en inteelt.

Het is niet overdreven te stellen, dat al diegenen die zo in de weer waren om het eigene van de Nederlandse letterkunde veilig te stellen in feite een stevig herashek oprichtten rond de Nederlandse letterkunde. Hoezeer die manoeuvre succes heeft gehad mag blijken uit de afweerhouding die in de eerste helft van de negentiende eeuw de Nederlandse kritiek aan de dag legde ten opzichte van met name de Franse en Duitse romantiek, die als wezensvreemd buiten de deur werden gehouden.

De opsluiting binnen de eigen, zelf getrokken grenzen werd natuurlijk niet door iedereen gepropageerd. Het eerder genoemde duo Potgieter en Bakhuizen van den Brink heeft bij herhaling gefulmineerd tegen ‘al die Vaderlandlievende toasten, met hun narcotisch vermogen’. In De Gids knipten zij herhaaldelijk het gaas door, dat de Nederlandse letterkunde van inspirerende buitenlandse voorbeelden scheidde. Niettemin kan men er niet om heen te constateren, dat hun sterk ontwikkeld vaderlands gevoel hen toch vooral naar het Nederlandse verleden dreef. Beiden waren gefixeerd door de zeventiende eeuw en hun ‘eenzijdig chauvinisme’ en ‘monomanie’ (Busken Huet) werkte uiteindelijk voor henzelf en de literatoren die zij wilden coachen horizonvernauwend.

In 1972 verkondigde de Amerikaanse comparatist Remak de stelling, dat kleine literaturen ‘with less nationalistic resistance’ per definitie open staan voor invloeden van buiten af en op grond daarvan goed illustratiemateriaal vormen om de eenheid van de Europese romantiek zichtbaar te maken. Ik moet concluderen, dat Nederland als klein land met een kleine literatuur, ingeklemd tussen de grote nabuurlanden Engeland, Frankrijk en Duitsland,

[p. 350]

Remaks stelling volledig ontkracht. Het nationale offensief in ons land kweekte zoveel ‘nationalistic resistance’, dat de Europese romantiek geen voet aan de grond kreeg.