Spektator. Jaargang 18

[p. 333]

Wat is er aan de hand met de empirische literatuurstudie?
Armand Van Assche

Zij hakt geen theoretische knopen door
maar brengt alleen nuances aan.

De mode of noem het tijdsgeest, bepaalt ook de gang van de literatuurstudie in hoge mate en literatuurwetenschappers beseffen dat wel maar verdringen het of houden het voor zich. En niet ten onrechte want literatuurstudie is een reflectie op een literair gebeuren dat zelf een reflectie is op...en als je gaat reflecteren in de derde macht over de reflectie, dan krijg je een wel zeer uitvergrote bezigheid die de al zo immense menigte literatuuronderzoekers nog meer zou uitdunnen.

Daarom kiest men bewust of onbewust voor een snelle opeenvolging en onderlinge bestrijding van tendensen die de indruk wekken van dynamiek, vindingrijkheid, originaliteit en dus belangwekkend lijken. In dit opzicht verschilt de literatuurstudie weinig van de literatuur. Het probleem is dan ook scherp gesteld: kan er hier sprake zijn van een cumulatief proces van kennisvergaring? Men herneemt wel het verleden maar schopt tegelijk om zich heen zodat men uiteindelijk meer bezig is met opinievorming, meningsverbreiding en gezagsinplanting al wil men dat publiek niet zo bevestigd zien.

De empirische literatuurstudie die op het einde van de jaren zestig zich opnieuw opdrong, wou zich boven deze strijd plaatsen door een resolute keuze voor een meer positief geïnspireerde wetenschappelijkheid als statuut. Zij wilde een theorie-ontwerp dat vatbaar was voor hypothese-vorming en falsificatie. Discussie zou dan aan de hand van feitenmateriaal geschieden. Zij wilde zoals Wundt honderd jaar voordien met de psychologie deed, de literatuurstudie weghalen uit het nest van de filosofie en haar naar de open zee van de empirie voeren.

Tussen 1975 en 1985 was de hoop op een snelle opgang levendig bij de empirici maar nu na vijftien jaar werk, al is het vuur nog niet geblust, merkt men toch dat de vuurhaard beperkt is gebleven.

Er zijn twee groepen problemen die de vertraagde opgang kunnen verklaren: interne, eigen aan de empirische literatuurstudie zelf en externe, te situeren in de aard van de huidige literatuurstudie.

In eigen empirische middens was er aanvankelijk een vrij grote eensgezindheid ten opzichte van de gemeenschappelijke vijanden en zwakheden in de klassiek-hermeneutische studie - die is er nog - maar er is ook meer discussie over de grondslagen in eigen rangen.

[p. 334]

Uiteindelijk zijn vele empirici verleid door de mentaliteit van hun werkmidden dat overheersend aandacht en ontzag heeft voor theorie-ontwerpen met het gevolg dat in hun produktie het debat over de grondslagen, de theoretische mogelijkheden de overhand haalt op concrete onderzoekingen en onderzoeksverslagen die liefst een gedurfde maar empirisch georiënteerde theorie zouden moeten ondersteunen. Of anders gezegd: de drang naar originaliteit haalt het dan op cumulatief opgebouwde resultaten.

Een reeks problemen uit de klassieke literatuurstudie zijn tevens empirisch moeilijk onderzoekbaar; processen tijdens de lectuur, historische problemen, de invloed van het onbewuste. Vooral omdat de empirische studie broksgewijs, met kleine aspecten tegelijk, moet werken door haar vraagstelling en methode, kan zij geen uitgebreid oeuvre onderzoeken of alomvattende theorieën opzetten die aardverschuivingen teweegbrengen zoals men dat gewend is in de kritiek e.a.

De torenhoge werkinvestering samen met de verminderde financiering en mensencapaciteit hebben de empirische studie voorlopig verplicht tot minder ambitieus en kleinschalig eenmansonderzoek dat ook minder opzien baart. Daardoor blijft ook het onderzoek naar nieuwe methodes en hun betrouwbaarheid en validiteit wat achterwege.

Niet in het minst is het ook moeilijk met empirisch onderzoek respekt af te dwingen in het eigen milieu: dat valt vooral op bij de afname van proeven waaruit blijkt dat ervaren lezers niet echt in de waarde van zo'n vragenlijst of interview geloven. Maar het is ook waar dat de huidige vragenlijsten een te eentonig terrein beslaan, te oppervlakkig zijn, te weinig een beperkt aspect uitdiepen. En aan wie worden ze dan voorgelegd? Steeds opnieuw aan scholieren en studenten omdat andere groepen zo moeilijk bereikbaar zijn. Houd maar eens een enquête of interview met een steekproef volwassen lezers over een schrijver of een omvangrijk boek? Hoe kan men zoiets organiseren?

Niet verwonderlijk dat men van de psychologie als empirische wetenschap denigrerend zegt dat zij de psychologie van ‘college-freshmen’ is.

Maar er zijn ook externe problemen die voortkomen vanuit het milieu waarin de empirische studie werkt nl. de milieus van de letteren.

Alhoewel vele literatuuronderzoekers de empirische studie met de lippen waarderen, zijn er heel wat minder die tot onderzoek overgaan. De muur tussen de meeste stromingen en de empirische is ook dik. Er bestaan de oude vooroordelen die op onwetendheid steunen, zoals het verwijt van positivisme dat bewust voorbijgaat aan de actuele wetenschapstheorie die ook in het empirische veld is doorgedrongen. Maar dikker is de muur door het onverbrekelijk verbond tussen literatuurstudie en filosofie in hun methodiek. De reflectief-kritische houding trekt de literatuurtheoreticus meer aan dan de empirische onderzoekscyclus. ‘Waarom al die moeite en omwegen! Als ik even nadenk, ken ik het resultaat zonder empirisch onderzoek?’ Bovendien is de empirische onderzoeksmethode hem in wezen vreemd omdat hij tijdens zijn studie niet in de grondslagen van de sociale wetenschap en haar methodologie is ingewijd. Tot zover reikt de roep naar interdisciplinair onderzoek niet! Zolang dit niet gebeurt zal de empiricus met het hoofd

[p. 335]

tegen de muur van de hoofdmoot in de literatuurstudie bonzen. In essentie blijft deze hoofdstroom gericht op originaliteit, gaande van dwarse uitspraken tegen de common sense tot totale omkering van waarden en inzichten die tot dan zijn verdedigd. Minder is de literatuurstudie geneigd om cumulatief haar resultaten te verzamelen, hoe historisch gebonden die ook zijn en dus altijd voorlopig.

En dan is er de dooddoener in de discussie: zijn we geïnteresseerd in de tekst of in de lezer? De empirische richting propageerde altijd dat zij lezer en tekst samen bestudeerde, dat het trouwens niet anders kon omdat elke tekst slechts bestaat als gerecipieerde tekst. Toegegeven, de empirische uitwerking van deze ‘waarheid’ is nog gebrekkig en de filosoof kent trucs als objectivering en reflectief zelfbewustzijn die de oude opsplitsingen steeds weer voorrang verlenen. Deconstructie als subtiele oefening in sceptische zelfreflectie haalt het gemakkelijk op de empirie...

De empirische fantasie en ambitie zijn niet uitgeput. Er is nog de weg van de groepsvorming, de stichting van netwerken en internationale verbanden en jawel, deze winter, het grote ‘Second International Conference for the empirical study of literature’ aan de VU te Amsterdam. Wie wil doorbreken, zorgt dat hij met meer dan één is...in de literatuur is dat ook zo. Daarna kan het weer ieder voor zich.