Spektator. Jaargang 18

[p. 59]

Op principes gebaseerde ontleding; enige algemene overwegingen
Hans-Peter Kolb

0.

Dit artikel stelt enkele problemen ter discussie die optreden bij de computerimplementatie van een op principes en parameters gebaseerde linguistische theorie.

Onder 1 komen de markante eigenschappen van een dergelijke theorie aan de orde, geillustreerd aan de meest bekende variant, de Regeer en Bindtheorie (Government and Binding, verder GB; Chomsky 1981, 1982, 1986).

Onder 2 laten we zien welke gevolgen deze eigenschappen hebben voor het ontwerp van een automatische ontleder.

1. De Regeer- en Bindtheorie

GB wijkt in een aantal fundamentele opzichten af van voorgaande modellen. De belangrijkste aspecten, relevant voor een computerimplementatie zijn:

-	de welgevormdheid van een structuur hangt meer af van algemene principes dan van specifieke regels
-	alle structuur is ‘geprojecteerd’ vanuit het lexicon
-	er is een ‘Universele Grammatica’. De grammatica van een specifieke taal is afgeleid van de UG door het toekennen van waarden aan parameters
-	UG zelf is modulair van opzet

We bekijken elk van deze punten nader.

1.1. Principes versus regels

De meeste linguistische theorieën karakteriseren het taalvermogen van een spreker middels een verzameling taalspecifieke regels, zoals phrase structure regels en transformaties, waarin de begrippen ‘grammaticale constructie’ en ‘grammaticaregel’ samenvallen. De regels zijn zeer specifiek en complex. In het algemeen beschrijven ze de verschijnselen wel adekwaat, maar een aantal belangrijke generalisaties laten ze liggen, zowel binnen de taal zelf als tussen talen onderling.

Bij wijze van voorbeeld nemen we onderstaande zinnen en, wellicht ten overvloede, de regels die de Transformationele Grammatica er traditioneel aan toekende (in sterk vereenvoudigde vorm):

(1)	(John said that) Jill kissed Jack
	(John said that) Jack was kissed by Jill

[p. 60]

(2)	herschrijf-regels:
	S ➝ NP AUX VP
	VP ➝ V NP
	(...)
	Passief-Transformatie:
	SD:	NP-	AUX	-	V	-	NP
		1	2		3		4
	SC	4 -	2-	BE+EN	3	-	by 1

De passief-transformatie voert verschillende operaties tegelijkertijd uit: hij keert de volgorde van de argumenten van het werkwoord om, past de flectie aan, voegt twee woorden toe, en levert in de meeste versies een structuur af. Maar omdat deze regel als een niet verder analyseerbaar, monolitisch geheel wordt gepresenteerd, verhult hij het feit dat alle onderdelen ervan ook onafhankelijk als regel in de grammatica voorkomen:

(3)	verplaatsing van het logisch direct object:
	‘the destruction of Rome’ naast ‘Rome's destruction’
	de morfologische regels van passief:
	‘the beaten man...’
	de ‘by’ constituent voor het agens:
	‘A book understandable by non-specialists...’

Verder komt het passief als verschijnsel in vele talen voor, maar zelfs in zeer verwante talen kan het niet met exact dezelfde regels worden beschreven, meestal echter om redenen die niets met de constructie in kwestie te maken hebben, zoals het feit dat de Nederlandse volgorde van de zinsdelen afwijkt van de Engelse:

(4)	(Kees zei dat) Jan Marie kuste
	(Kees zei dat) Marie door Jan gekust werd

Laten we er nu van uitgaan dat het begrip regel als hierboven gehanteerd in feite een afgeleid begrip is, d.w.z. dat grammaticale constructies niet door specifieke regels worden gegenereerd maar een functie zijn van de interactie van een aantal zeer eenvoudige, atomaire principes zoals:

(5)	i.	Een argument heeft 1 en niet meer dan 1 theta-rol
		Een overte NP heeft casus
		Een NP kan verplaatsen
	ii.	Een werkwoord kent een theta-rol toe aan elk van zijn argumenten
		Een transitief woord kent casus toe aan zijn object
		Finiete flectie kent casus toe aan de subject-positie
		Passief-morfologie absorbeert de ‘externe’ theta-rol (die van subject), en de objectcasus (Burzio's generalisatie)
		Een prepositie kent casus en een theta-rol toe aan zijn complement

[p. 61]

Deze, sterk vereenvoudigde, stellingen zijn tezamen voldoende om de besproken passief-achtige aspecten van zowel (1), (3) als (4) te beregelen. Dat gebeurt als volgt.

In de actieve varianten van (1) en (4) is er in het geheel geen probleem: zowel subject als object krijgt een theta-rol van het werkwoord, en casus wordt aan het object toegekend door het werkwoord, en aan het subject door de finiete flectie. (cf. *Jack (to) kiss Jill, *Jan kussen Marie). In de respectievelijke passief-zinnen krijgt het object geen casus en het subject geen theta-rol. Om de constructie in het licht van (5) toch aanvaardbaar te maken moet het object verplaatsen naar een positie waar het wel casus, maar geen theta-rol toegekend krijgt, d.w.z. naar de subjectpositie, terwijl het externe argument ofwel niet wordt gerealiseerd (Jack was kissed; Marie werd gekust), ofwel casus en een theta-rol ontleent aan een prepositie (waarvan de specifieke betekenis het complement verbindt met het agens-argument van de kern, in dit geval het werkwoord).

Er is uiteraard slechts dan een fundamenteel verschil tussen (2) en (5) als de condities van (5) blindelings kunnen worden toegepast op elke structuur, d.w.z. als zij te zien zijn als algemene condities op de welgevormdheid van structuren. Maar als dat zo is, dan zijn ze zeer krachtig. Door bijvoorbeeld alleen maar te veronderstellen dat werkwoorden als ‘seem’ geen extern argument hebben, kunnen de volgende feiten worden verklaard:

(6)	It seems that Jack is happy
	Jack seems to be happy
	*It seems Jack to be happy
	*Jack seems that it is happy

Indien verder pretheoretische noties als subject, object, thetarol- en casus-toekenning, etc., in meer algemene structurele termen worden gedefinieerd (c-command, regeren, etc.), kunnen we het stellen zonder structuur-bouwende regels, omdat de syntactische structuur dan volledig bepaald is door de interactie van algemene condities.

1.2. Projectie vanuit het lexicon

In (5) staan alleen onder i. echt syntactische principes, terwijl de principes onder ii. duidelijk lexicaal getint zijn. In feite bepalen de eigenschappen van lexicale items in hoge mate de syntactische structuur van een bepaalde woordrij. Dit wijst op een belangrijke inbreng vanuit het lexicon bij een op principes gebaseerde theorie.

Deze sterke invloed is tot uitdrukking gebracht in de X-bar hypothese¹, die stelt dat alle syntactische structuur endocentrisch is en geprojecteerd is vanuit het lexicale hoofd (H). Een typische constituentenstructuur is dan ook



(de links-rechts volgorde is niet van belang; het binaire karakter van de boom berust op toeval)

1 Deze hypothese speelt ook een rol in oudere theorieën, zoals de Extended Standard Theory (Chomsky 1970) en in veel moderne linguistische theorieën, zoals bijvoorbeeld in de Generalized Phrase Structure Grammar (GPSG). Meestal is de X-bar-constraint echter geformuleerd als een beperking op mogelijk regels, en is het geen directe structurele conditie.

[p. 62]

In een specifieke versie van de X-bar theorie wordt gesproken van Specificeerders als we het over de X″-positie hebben en van Complementen als we het over de Y″-positie hebben. De realisatie van deze posities hangt af van de lexicale eigenschappen van de kern.

De enige configuratie die niet lexicaal-bepaald is (maar in hoge mate is ingeperkt door syntactische condities) is een adjunct-structuur zoals



die overigens nog steeds endocentrisch van aard is.²

Merk echter op dat in een op principes gebaseerde benadering de X-bar hypothese zelf een in hoge mate afgeleide notie is. Op zijn minst is de argumentstructuur van een constituent bepaald door de structurele condities op casus en theta-rol toekenning (zie (7)).

2 Hiermee is natuurlijk de vertrouwde structuur [s NP VP] uitgesloten, en wordt de stelling afgedwongen dat S een projectie is van het werkwoord of van een inflectieconstituent, een opvatting die overigens niet nieuw is en ook niet in het GB-kader is ontstaan. Overigens zal ik voor zinnen het label S blijven gebruiken.

1.3. Parametriseerbaarheid

Hoe nu verantwoorden we de verschillen tussen talen? Het is duidelijk dat het wenselijk noch nodig is een volledige verzameling condities op structuren op te stellen voor elke taal afzonderlijk. (5) bijvoorbeeld lijkt voldoende om (onder meer) de karakteristieken van het passief te verklaren voor een grote verzameling talen. Wat (1) onderscheidt van (4) is het feit dat de interne argumenten (de ‘objecten’) van een werkwoord in het Engels aan de rechterkant verschijnen en in het Nederlands aan de linkerkant. Omdat de theta-theorie bepaalt waar argumenten verschijnen in een structuur, is een manier om dit tot uitdrukking te brengen te stellen dat werkwoorden hun interne theta-rollen links dan wel rechts toekennen.

Omdat de theta-rol toekenning beperkt is tot regeerconfiguraties, kunnen we dit nog eenvoudiger beregelen: werkwoorden regeren naar rechts of links, maar per taal maar naar één kant. We beschikken nu over een parameter die bepaalt onder welke omstandigheden een universele conditie van natuurlijke taal wordt toegepast. Laten we aannemen dat UG (d.w.z. de verzameling van universeel geldige condities op structuur) de volgende bewering bevat:

(9)	Een werkwoord regeert naar dir waarin dir een variabele is met als bereik {links, rechts}

Een van de verschillen tussen het Engels en het Nederlands, de volgorde, houdt dan verband met de keuze van de waarde voor dir, de parameterinstelling.

Een ander type parameter zien we aan het werk in (10):

(10)	(Jan zei dat) Kees Marie de kinderen wilde helpen leren zwemmen
	(Has sagte dass) Karl Marie die Kinder schwimmen lehren helfen wollte

Het is niet moeilijk aan te tonen dat beide zinnen een identieke onderliggende structuur hebben (cf. Evers 1975; Haegeman en van Riemsdijk 1986) en dat het belangrijkste verschil tussen het Nederlands en het Duits met betrekking tot

[p. 63]

deze constructie is de aan- respectievelijk afwezigheid van een inversiemechanisme dat opereert op het werkwoordcluster. Een parameterinstelling zou in zo'n geval aangeven of een bepaalde optie door een taal wordt gebruikt of niet³. Dit kenmerk van een op principes en parameters gebaseerde theorie is uiteraard niet alleen theoretisch interessant (vanuit het oogpunt van de leertheorie), maar ook commercieel: een op dergelijke grondslag gebaseerd ontleedprogramma is dan per definitie een universele ontleder, d.w.z. het programma kan voor verschillende talen worden gebruikt door alleen maar het lexicon te verwisselen en de juiste parameterinstelling te verzorgen. Helaas is de parametertheorie, zoals te verwachten, nog steeds in hoge mate terra incognita. Er zijn interessante voorstellen gedaan voor parameters die verschillen tussen talen verantwoorden, maar de verzameling is duidelijk verre van volledig, en er is nog nauwelijks sprake van een discussie aangaande wat nu eigenlijk een parameter kan zijn. Dus, wat ook de uitkomst moge zijn van de verschillende ontledingsprojecten binnen GB die op principes en parameters zijn gebaseerd, de werkelijk universele ontleder zal nog wel even op zich laten wachten.

3 In dit geval is mogelijk nog niet het juiste niveau van abstractie bereikt. De inversiefeiten kunnen het gevolg zijn van de interactie van nog abstractere condities die zelf geparametriseerd kunnen zijn.

1.4. Modulariteit

De GB-theorie is modulair georganiseerd en wel in verschillende opzichten. In de eerste plaats methodologisch gezien. Lexicon, morfologie en syntaxis worden geacht op zichzelf staande eenheden te zijn die onafhankelijk van de andere cognitieve vermogens kunnen worden bestudeerd en verklaard. Het is niet zonder meer duidelijk in hoeverre dit idee van modulariteit van invloed kan zijn op het ontwerp van een ontleedprogramma, tenzij men de wijze waarop de mens de betreffende informatie cognitief verwerkt wil simuleren. Op dat laatste komen wij nog terug.

Twee andere aspecten van modulariteit hebben echter wel degelijk invloed op het ontwerp van een implementatie.

De condities van de UG vormen niet een ongestructureerde verzameling, maar zijn geordend volgens subtheorieën, ofwel modulen. De canonieke modulen van GB zijn:

(11)	-	de theta-theorie, die er, zoals we gezien hebben, voor zorgt dat argumenten een unieke thematische rol hebben, en daarmede bepaalt waar in een structuur constituenten met argument-status kunnen verschijnen
	-	de casus-theorie, die aangeeft welke elementen casus toekennen en ontvangen, en die het verschijnen van bepaalde constituenten aan banden legt
	-	de bindingstheorie, die de beperkingen op referentiële afhankelijkheid van constituenten onderling betegelt
	-	de controletheorie, die gaat over de keuze van een antecedent voor verplicht lege constituenten, d.w.z. met opposities als ‘Jack promised Jill [e] to leave’ en ‘Jack persuaded Jill [e] to leave’
	-	de boundingtheorie, die bepaalde localiteitscondities specificeert, vooral m.b.t. verplaatsingen
	-	het Empty Category Principle (ECP), dat extra beperkingen oplegt aan lege categorieën
	-	de X-bar theorie

[p. 64]

Deze subtheorieën kunnen basisnoties gemeenschappelijk hebben zoals het c-commanderen - dat in feite een rol speelt in alle modulen - of het regeren, dat relevant is voor de theta-, de casus- en de bindingstheorie. Maar ze zijn conceptueel gezien onafhankelijk in die zin dat geen module (de uitvoer van) een andere nodig heeft om toegepast te kunnen worden. Er is interactie tussen de modulen, maar ze zijn niet van elkaar afhankelijk. Als men een of meer van de modulen achterwege laat, stort niet het gehele systeem in, het is dan gewoon minder restrictief. Iets dat met een stelsel van herschrijfregels ondenkbaar zou zijn.

Dit is stellig een van de eigenschappen van de theorie die men in een ontleedprogramma zou willen overnemen: het betekent dat elke module apart ontwikkeld en getest kan worden. Zelfs wijzigingen die men in een uiteindelijk programma wil aanbrengen kunnen beperkt blijven tot de module(n) waarop ze betrekking hebben.

De derde vorm van modulariteit, de aanname van verschillende niveaus van syntactische representatie, stelt ons echter voor problemen, zoals we zullen zien. Volgens deze aanname is er een representatieniveau, genaamd D-structuur, dat als de intermediair tussen de syntaxis en het lexicon fungeert. Zie onderstaand schema:

De D-structuur is een volledige afspiegeling van de X-bar en de theta-theorie en van de lexicale eigenschappen van de gebruikte woorden. Deze wordt via een algemene verplaatsingsregel (move-alfa, ‘verplaats wat dan ook waarheen ook maar’) op de S-structuur geprojecteerd, en de welgevormdheid daarvan wordt bepaald door het ECP, de casus-, bounding- en nogmaals de theta-theo-

[p. 65]

rie. Deze S-structuur wordt op zijn beurt weer geprojecteerd enerzijds, via stylistische regels, post-lexicale fonologie enzovoort, op de Fonetische Vorm (PF; zo ongeveer de oppervlaktestructuur in de traditionele TG); en anderzijds, via een andere vorm van move-alfa (de kwantificatieregel) en andere processen op de Logische Vorm (LF), die de verbinding legt naar andere cognitieve modulen, zoals de semantiek, de pragmatiek, enzovoort. De Logische Vorm wordt op zijn beurt weer gecontroleerd door een verzameling van de reeds genoemde subtheorieën.

2. Op principes gebaseerde ontleding

In het algemeen kan men stellen dat een ontleder een rij woorden als invoer neemt en binnen liefst eindige tijd een structurele beschrijving van die rij aflevert ofwel de boodschap dat de rij niet welgevormd is in de taal in kwestie. Drie componenten kunnen er grofweg binnen een ontleder worden onderscheiden: een grammatica G, een procedurele interpretatie daarvan P, en een lexicon L.

Bij een traditionele ontleder bestaat G uit een uniforme verzameling⁴ regels - gewoonlijk herschrijfregels die op de een of andere manier zijn verrijkt - die tezamen een min of meer adekwate generatieve beschrijving van (een fragment van) een taal T vormen; L is een willekeurige lijst van <woord, categorie> paren⁵; en P kan worden gezien als een procedurele metagrammatica⁶ voor G die G en L toepast op een aangeleverde rij symbolen S ten einde na te gaan of S wel of niet een welgevormde rij is in T, en, indien dat het geval is, daaraan een structurele beschrijving toekent.

Hoewel P de structurele eigenschappen van G bepaalt, is de relatie van P tot T toch erg indirect⁷ net als die tussen L en T; alle relevante structurele informatie m.b.t. T ligt opgeslagen in G, en moet voor elke nieuwe taal die men met het systeem wil aanvatten geheel opnieuw worden opgesteld.⁸ Eventuele inzichten in de universele eigenschappen van natuurlijke talen worden nergens tot uitdrukking gebracht binnen de ontleder, zelfs niet als ze in principe wel gerepresenteerd zouden kunnen worden.⁹

In een universele ontleder gebaseerd op principes en parameters is de relatie tussen G, P, L en T echter zeer nauw, maar wel aanzienlijk abstracter dan in de traditionele benadering: er is geen verzameling regels die de structurele eigenschappen van T definieert. In plaats daarvan bestaat G uit een verzameling universele condities op mogelijke structuren in natuurlijke taal, d.w.z. het is UG. G bepaalt de structuur van een bepaalde T op dezelfde indirecte manier als waarop de statica plus de verzameling van alle bouwvoorschriften in de wereld de structuur van een bepaald gebouw bepalen. P is een verzameling instructies (sommige ervan parametriseerbaar, in welk geval P ook over de default instellingen beschikt) die bepalen of, hoe en onder welke omstandigheden de condities van G moeten worden toegepast.

P en G tezamen definiëren het begrip ‘mogelijke natuurlijke taal’ (MNT) als:

(13)	enige taal die - gegeven een geschikt lexicon - beschreven kan worden met een deelverzameling van G in een configuratie toegestaan door P

4 Of een gering aantal van zulke uniforme verzamelingen, bijv. een verzameling herschrijfregels plus een verzameling transformaties, zoals in de klassieke TG.

5 En waar dat niet zo lijkt te zijn, zoals in GPSG, is de overige lexicale informatie uitsluitend een afgekorte notatiewijze voor meer G-regels, zoals in alle mij bekende implementaties van GPSG.

6 We maken geen onderscheid tussen regelinterpreters en gecompileerde parsers, aangezien dat onderscheid theoretisch van geen belang lijkt te zijn.

7 P kan wel invloed hebben op het type van T, door meer of minder rigide beperkingen op te leggen aan de zwakke generatieve capaciteit van G (cf. Tomita 1986), maar de meeste formalismen die in omloop zijn (ATN's, DCG's, Unificatiegrammatica's, enz.) hebben toch al Turingkracht. Marcus (1978) laat zien dat het mogelijk is, directe beperkingen op de structuur van T expliciet in het formalisme in te bouwen.

8 Zie bijvoorbeeld lexicale insertie (in volledig uitgewerkte syntactische bomen!) in de vroege TG.

9 Dit is een van de redenen waarom er zo veel verschillende prototypische ontleedstrategieën zijn met een zeer indrukwekkende performance, bijvoorbeeld P's die ontworpen zijn voor grammatica's die in een bepaald formalisme zijn geschreven (Karttunen (1986), Van der Steen (1987) e.a.), maar waarom zo weinig natuurlijke-taal-ontleders ook werkelijk die naam verdienen.

[p. 66]

De individuele verschillen tussen talen zijn vastgelegd in een hogelijk complex L, dat niet alleen categoriale informatie bevat t.a.v. de eindsymbolen van T, maar ook alle idiosyncratische parameterwaarden. Dus de structurele eigenschappen van enige taal T zijn een functie van de interactie tussen P, G en L. Gegeven dat P èn G constant zijn voor alle talen, dient de ontleder eerder opgevat worden als een interpreter van het lexicon dan van (taal-)specifieke herschrijf- (en verplaatsings-)regels.¹⁰

Terwijl bij het ontwerpen van een ontleder voor een op regels gebaseerd model gebruik kan worden gemaakt van een grote verzameling goed in kaart gebrachte methoden,¹¹ is duidelijk dat, wil men de relevante eigenschappen van een op principes en parameters gestoelde benadering behouden, afstand genomen zal moeten worden van de traditionele ontleedtechnieken. Hoe nu zou een langs deze lijnen opgezette ontleder er uit kunnen zien?

Omdat het antwoord op deze vraag in hoge mate afhangt van het uiteindelijke doel van de implementatie, lijkt een korte beschouwing van de mogelijke motivaties voor een ontleder op zijn plaats.

10 Men beweert dat een groot aantal grammaticatheorieën (GPSG, LFG, enz.) deze eigenschap inderdaad heeft. Daar commentaar op geven zou te ver voeren in dit kader. Er bestaat echter één andere belangrijke op principes gebaseerde benadering die deze eigenschap per definitie heeft: Generalized Categorial Grammar (Steedman (1985), Moortgat (1987 en dit tijdschrift)). Een GCG met een algemene type-ophogende regel leven echter geen (syntactische) structuur op: alle relevante eigenschappen zijn lexicaal gecodeerd, en structurele overwegingen spelen geen rol in de ontleding (ze kunnen wel van belang zijn bij het ontwerpen van het lexicon). Deze aanpak ontwijkt zo enkele van de problemen die in de volgende paragrafen besproken worden, en levert een zeer snelle, strikt van links naar rechts voortgebrachte ontleding op, maar het is onvoorstelbaar dat fenomenen die sterk aan structuren gebonden zijn, zoals de feiten die de bindingstheorie verantwoordt, in zo'n systeem ingebouwd zouden kunnen worden.

11 Zie bijvoorbeeld Aho en Ullmann (1972) voor een aantal algoritmes.

2.1.

Als we even afzien van commerciële toepassingen, die welhaast bij definitie oninteressant zijn vanuit linguistisch oogpunt (maar niet noodzakelijkerwijs ook vanuit computationeel oogpunt), omdat ze sterk de nadruk leggen op efficiëntie, gepaard gaande met allerlei heuristieken, het zoeken van snelle liever dan theoretisch gefundeerde oplossingen, blijven ons twee mogelijke doelstellingen over: de menselijke taalgebruiker simuleren¹² of, bescheidener, een stuk gereedschap ontwikkelen waarmee de taaltheorie kan worden getest en verder ontwikkeld.

Tegen de achtergrond van sterke claims uit GB-achtige theorieën ten aanzien van de cognitieve c.q. psychologische realiteit van de Universele Grammatica lijkt het simuleren van het menselijk taalverwerkingsproces een zeer aantrekkelijke onderneming. We zijn hier echter, net als bij de vroege versies van TG, bezig met een theorie aangaande de taalkundige competence, geplaatst binnen een declaratief veeleer dan een procedureel kader. Om ook maar ergens in de buurt van een ontleder met ‘psychologische realiteit’ te geraken is een corresponderende computationele theorie van de performance nodig (die, zoals Marcus (1978) aanvoert, ook nog zou kunnen dienen om enige van de primitieven uit de theorie van de competence te verklaren).

Maar ook als we even voorbij zien aan het feit dat niet alleen grammaticale factoren een rol spelen bij ontleden, maar ook zaken als semantiek, pragmatiek, en buiten-talige kennis in het algemeen, moeten nog twee empirische kwesties worden opgelost voor we aan de simulatie van het menselijk ontleedproces kunnen beginnen:¹³

(14)

i. Wat voor type automaat is het menselijk brein? Is het een simpele, seriële von Neumann machine, maar dan wel ongelofelijk snel, en praktisch zonder bovengrens aan de geheugenomvang? Is het een parallelle automaat, waarvan de processoren stuk voor stuk gespecialiseerde inferentiemachines zijn? Of is het geheim alleen maar ‘meer van hetzelfde’, waarbij gebruik wordt gemaakt van redundantie

12 ...een motivatie die door bijna iedereen die op dit gebied werkzaam is wordt gegeven - hoe onwaarschijnlijk het voorgestelde systeem ook is in dit opzicht.

13 Parsifal (Marcus 1978) is een goed voorbeeld van een ingenieuze maar premature stap in deze richting.

[p. 67]

in de informatiestructuur, van het voorbewerken van gegevens, zoektechnieken, kortom van allerlei sluwe trucs die een onderzoeker nu juist tracht te vermijden als hij een theorie opstelt?

ii. Hoe zijn de modules, condities en parameters weergegeven in de ontleder? Is de ontleder alleen maar een interpreter van UG en lexicon, zoals in ons abstracte model hierboven, zodat het leren van een taal niets anders is dan het instellen van parameters in de ‘data base’? Of is het in feite een leermechanisme dat een ontleder creëert door vanuit UG deductie te plegen op ingevoerde zinnen, en op basis daarvan theorema's op te stellen met betrekking tot de taal in kwestie, zodat het uiteindelijke ontleedprogramma maar een zeer indirecte afspiegeling is van UG? Of is het een combinatie van beide?

Dit is zeker geen uitputtende opsomming. En zelfs al beschikten we over een soort definitieve beschrijving van taalgebruiksverschijnselen, dan nog zouden die op de computer kunnen worden gesimuleerd via elk willekeurig uit i. en ii. gekozen paar strategieën. En dit betekent dat zelfs de psycholinguistiek maar een beperkte bijdrage kan leveren zolang deze vragen niet beantwoord zijn; en ze zijn nog nauwelijks aan de orde gesteld.

Dus als we pure speculatie willen omzeilen moeten we ons heil zoeken bij de ogenschijnlijk minst aantrekkelijke van de twee typen implementatie: de formalisering en algoritmisering van de theorie. Maar aangezien dit een noodzakelijke voorwaarde is voor elke toekomstige ontwikkeling, kunnen de resultaten stellig een goed uitgangspunt zijn voor meer ambitieuze projecten.

2.2.

Als we psychologische claims laten voor wat ze zijn, komt het ontwerpen van een ontleder gebaseerd op principes en parameters dus neer op het expliciet maken van het drietal geïntroduceerd in paragraaf 2, te weten:

-	het ontwerp van een lexicon, inclusief het probleem van lexicale derivatie.
-	de axiomatisering van G, d.w.z. het formaliseren van de modules van UG. Aangezien er geen complete, coherente en volledig expliciete versie van een GB-achtige theorie bestaat, is dit vooral een linguistisch probleem, en wel een van niet-triviale aard.^14
-	het ontwerp van P, d.w.z. de ontwikkeling en formalisering van een ontleedstrategie, een programma dat het geheel zijn procedurele vorm geeft. Gegeven de theoretische doelstellingen waaraan elke op principes en parameters gebaseerde theorie moet voldoen kan de ontwikkeling van P (maar niet de uiteindelijke implementatie) geschieden onafhankelijk van G. Ook als we voorbij zien aan de bijkomende complicaties die ontstaan als we een geheel interactieve ontleder willen, met psycholinguistische relevantie, dan nog liggen hier de fundamentele problemen voor een GB-ontleder. Daarom zullen we voor de rest van dit artikel voornamelijk hieraan aandacht besteden.^15

Hoe kan zo'n programma voor P er uitzien? GB-modules worden immers beschouwd als condities op willekeurig toegekende structuren, werkend op verschillende representatieniveaus. Het enig beschikbare invoermateriaal is de invoerrij, ruwweg overeenkomend met de Fonetische Vorm in (12). In (12) loopt de enige verbinding met het lexicon via de D-structuur. Dus als we ons

14 Wanneer de theorie echter wel expliciet is, is formalisatie geen heksentoer: de meeste noties zijn op een semi-formele manier gedefinieerd en kunnen zo omgezet worden in bijvoorbeeld een PROLOG definitie. Bekijk eens de omschrijving van de notie ‘c-command’:

Constituent A c-commandeert constituent B,
als A en B elkaar niet domineren,
en als de minimale vertakkende constituent die A domineert ook B domineert

Om deze definitie in PROLOG om te zetten, hoeven we slechts de impliciete context expliciet te noemen: A c-commandeert B in structuur N...:

c-commands (_A,_B,_N):-
not(dominates(_A,_B)),
not(dominates(_B,_A)),
minimal_branching_node_dominating_A(_C,_A,_N),
dominates(_C,_B).

dominates(_node,_node1):- daughter_of(_node1, _node).
dominates(_node,_node1):- daughter_of(_node2, _node),
dominates(_node2,_node1).

minimal_branching_node_dominating_A(_C,_A,_N):-
node(_C,_N), branching(_C), dominates(_C,_A), not(node(_D,_N),
branching(_D), dominates(_D,_A), dominates(_C,_D)).

node(_node,_node).
node(_node,_tree):- dominates(_tree,_node).

branching(_node):- daughter_of(_daughter1,_node),
daughter_of(_daughter2, _node), not(_daughter1 is _daughter2).

De definitie van ‘daughter-of’ is afhankelijk van een voorkeur voor een bepaalde representatie van syntactische bomen, maar dat is natuurlijk een triviale aangelegenheid.

15 De andere componenten, en andere linguistische en computationele problemen worden besproken in Kolb en Thiersch (te verschijnen).

[p. 68]

strikt aan de theoretische uitgangspunten willen houden hebben we maar één keuze: net zolang welgevormde rijen genereren vanuit de D-structuur totdat we er een hebben die precies overeenkomt met de invoerrij.¹⁶ Het nadeel van zo'n procedure is evident: gaan we ervan uit dat de taal die we ontleden niet eindig is - en dat mag van natuurlijke talen zonder meer worden aangenomen - dan raken we, als we geen adhoc maatregelen nemen, verzeild in een stopprobleem, een situatie waarin de computer niet weet wanneer op te houden.

Een strategie waarvan niet direct duidelijk is dat hij tot onhanteerbare situaties leidt is die waarbij PF direct toegang heeft tot het lexicon. Daarmee krijgt men dan de beschikking over de lexicale informatie, waaronder subcategorisatie en selectie, die samen met de enige continu toegankelijke module, de X-bar theorie, kan leiden tot het toekennen van structuur aan de invoerrij.¹⁷ Dus we genereren alle structuren die op dat moment compatibel zijn met de X-bar theorie, en benutten de latere modules op de overeenkomstige niveaus om de onjuiste er weer uit te filteren. Dit geeft ons de volgende ‘naieve’ ontleedversie van (12):

Dit schema introduceert een nieuw representatieniveau, de ?-structuur, die bestaat uit een gelabelde haakjesstructuur inclusief eventuele lege categorieën, maar, afgezien van precedentie en dominantie, zonder relaties tussen de verschillende onderdelen. Move-alfa is opgesplitst in twee subprocessen, keten-formatie die de S-structuur van de ?-structuur afleidt, en keten-reductie die de D-structuur van de S-structuur afleidt.

Maar weer lopen we aan tegen een stopprobleem: aangezien de ?-structuur legen categorieën kan bevatten, zonder dat de modules die restricties opleggen aan lege categorieën op dat niveau toegankelijk zijn, kunnen er in theorie oneindig veel mogelijke ?-structuren zijn voor elke invoerrij. Zelfs als we gebruik maken van ad hoc restricties, zoals het alleen maar toestaan van lege plekken op argumentposities die van de lexicale informatie kunnen worden afgeleid,¹⁸ zijn er nog onhanteerbaar grote aantallen. Zo levert een versie van de

16 Deze strategie heeft Mark Johnson (1987) gevolgd in zijn GB-parser.

17 Alle andere modulen betreffen slechts relaties tussen bepaalde onderdelen van de structuur, zoals een binder en een gebonden element, een thetaroltoekenner en een argument, een casustoekenner en een NP, enz...Merk op dat deze stap gebaseerd is op de theoretisch en linguistisch relevante beslissing dat de X-bar theorie niet alleen op D-structuur van toepassing is.

18 Dit zou verplaatsingen van adjuncten in de grammatica uitsluiten, tenminste als dit type verplaatsing sporen achterlaat.

[p. 69]

X-bar theorie als boven geschetst, met Chomsky-adjunctie op elk bar-niveau, maar met slechts binaire vertakking, meer dan 35000 verschillende?-structuren voor de eenvoudige Duitse bijzin ‘...dass der Karl den Hund schlug’.

De conclusie is duidelijk: voorkomen moet worden dat er überhaupt onjuiste structuren worden gegenereerd. Maar de voortbrenging van een verkeerde structuur kan slechts dan worden voorkomen als alle relevante condities reeds kunnen worden getest tijdens het opbouwen van de structuur, d.w.z. ze moeten worden geherinterpreteerd als condities op structuurtoekenning. Als zodanig spreekt de equivalentie in practisch opzicht tussen een declaratieve en een procedurele optiek op structurele condities voor zichzelf.¹⁹ Wat hier voor complicaties zorgt is het feit dat in de gebruikelijke formulering binnen de GB-theorie de relevante condities niet refereren aan dezelfde niveaus. Dus is een procedurele herinterpretatie van de modules alleen niet genoeg. De onderlinge relaties tussen de niveaus, en hun respectievelijke bijdragen aan de grammaticale welgevormdheid van een zin, moeten eveneens op incrementele wijze worden behandeld.

Het is momenteel onderwerp van discussie of de relatie tussen de verschillende linguistische niveaus echt derivationeel is, d.w.z. of er specifieke projecties zijn die de S-structuur van de D-structuur afleiden, en de Logische en Fonetische Vorm van de S-structuur, waarbij de modules puur functioneren als filters voor de betreffende derivaties, of dat de niveaus in feite door verzamelingen van modules worden opgebouwd, d.w.z. dat ze naast elkaar bestaan, met als enige verbinding de gemeenschappelijke condities die erop werken. Het is duidelijk dat de eerste visie grote problemen oplevert voor een incrementeel werkende ontleder. Zolang er geen overtuigende linguistische redenen zijn die wijzen op de noodzaak van een derivationele benadering, zullen wij daarom uitgaan van de tweede, meer declaratieve benadering.

Er lijken nu nog twee opties open. In de eerste plaats kunnen we trachten alle niveaus parallel te ontwikkelen. Een dergelijke opzet komt neer op het ontleden naar een S-structuur, en de interactie tussen de modules en de lexicale informatie gebruiken om voor elke substructuur die ontstaat een overeenkomstige D-structuur en een Logische Vorm te projecteren, die op hun beurt weer kunnen worden aangewend om de welgevormdheid van de S-structuur te bepalen.

In de tweede plaats kunnen we de modules compileren zodat ze een enkele ‘geannoteerde’ S-structuur opleveren die alle informatie bevat van de oorspronkelijke niveaus, als in het volgende schema:

19 Zo interpreteert de GPSG herschrijfregels als toelaatbaarheidscondities op structuren.

[p. 70]

Dit is echter een pseudo-alternatief: in een canonieke S-structuur liggen alle kenmerken van de D-structuur reeds opgeslagen, afgezien van het feit dat elk argument verbonden moet zijn met een theta-positie. Maar deze eis kan gemakkelijk worden geformuleerd als een conditie op ketenformatie:

(17)	Voor elke keten K (die een complete lineaire ordening < is voor een verzameling syntactische knopen) en elke knoop ni ε K geldt, dat als ni een theta-positie is, dan is er geen knoop nl ε K zo dat ni < nj

Dat wil zeggen als een keten een theta-positie bevat, dan moet die het laatste element zijn van de keten. Men kan stellen dat deze conditie slechts een beschrijving is, terwijl de aanname van een D-structuur niveau ons een verklaring levert voor de feiten, maar het lijkt aannemelijk dat het ‘omgekeerd-movealfa’ mechanisme van de gelaagde variant van (16) dezelfde beperking op de D-structuur zou gebruiken.

Een soortgelijke relatie bestaat tussen elke willekeurige LF-representatie en de bijbehorende S-structuur.²⁰ Wat deze relatie bijzonder maakt in het canonieke geval is het feit dat er meerdere LF-representaties per S-structuur kunnen zijn. Of het model nu één representatieniveau gebruikt of meer, een derivatie wordt op dezelfde wijze behandeld. D.w.z. bij verschillende lezingen (puur structureel verschillend dan wel met een verschil in scope) behoren verschillende derivaties, en elke derivatie vertegenwoordigt precies één D-structuur, één S-structuur en één LF-representatie, ofwel rechtstreeks, ofwel direct afleidbaar. Theoretisch gezien zijn beide opties dus ononderscheidelijk: als de niveaus parallel kunnen worden ontwikkeld, dan kunnen ze ook in elkaar worden geschoven.

In elk geval komen we uit op één enkele conditie op de combineerbaarheid van twee knopen:

(18)	Knopen [A...] en [B...] kunnen worden gecombineerd tot [A [A...] [B...]] als [B..] een satelliet van [A...] kan zijn in de configuratie [A [A...] [B...]], d.w.z. als [A [A...] [B...]] compatibel is met alle modules. (links-rechts volgorde speelt geen rol)

20 Intuitief is het verschil in status tussen de twee paren dat we in het algemeen S-structuur voorwaar houden, in feite als het primaire structurele niveau beschouwen, terwijl de status van LF in dit opzicht veel minder helder is (vgl. de overduidelijke structurele ambiguiteit van how did you tell Jack to behave vs. de scope ambiguiteit van some woman is loved by every man).

2.3

Een dergelijke benadering reduceert ontleden tot probleemoplossen, waarbij het bouwen van structuren gestuurd wordt door een grammaticaal ‘expert systeem’, een zeer plezierige uitkomst gegeven het declaratieve karakter van de onderliggende theorie. Het succes ervan is echter in hoge mate afhankelijk van de mate waarin de processen van de modules locaal kunnen worden gecontroleerd, zowel in linguistische als in procedurele zin.

Linguïstisch gezien kan een module M worden toegepast op een structuur N als N alle informatie bevat die nodig is om te kunnen beslissen of N welgevormd is volgens M.

Het is direct in te zien dat de X-bar en de thetamodule²¹ in die zin locaal kunnen worden gecontroleerd:

(19)	i. N is welgevormd volgens de X-bar theorie,^22 dan en alleen dan als N van categorie C is en bar-niveau B terwijl er een knoop D is in N van categorie C en bar-niveau B1 zodanig dat D een dochter is van N en verder geldt dat B >= B1

21 Tenminste..., als we bepaalde data duidelijk buiten beschouwing laten: vergelijk Slaan wilde Jan de bond eigenlijk niet, waarin de theta- en casustoekenner van het object vooropgeplaatst is.

22 Dit is de meest liberale versie van de X-bar-theorie. Restrictievere versies kunnen worden geformuleerd door de betreffende condities toe te voegen aan de definitie.

[p. 71]

ii. N is welgevormd volgens de theta-theorie als er voor elk argument (d.w.z. een NP of een complementszin) A van N een keten is,^23 mogelijk van lengte 1, die A bevat en een theta-positie

Maar niet alle modules hebben deze eigenschap. Beschouw de volgende data:

(20)	i.	...Jack to have seen Jill
	ii.	...Jack had seen Jill
	iii.	...Jack to have been seen [e] (by Jill)
	iv.	...Jack had been seen [e] (by Jill)
	v.	...Jack to seem that Jill had seen him
	vi.	...Jack seems that Jill had seen him

Als de S-knoop in (20) wordt geconstrueerd, dan zal de theta-module de structuren i-iv accepteren, i-ii rechtstreeks, en iii-iv via een keten met ‘Jack’ vooraan en met een fonologisch lege theta-positie. v en vi zullen worden verworpen. Een locale casus-module zou daarentegen ii, iv en vi accepteren, maar zou niet alleen v - terecht - verwerpen, maar ook - prematuur - i en iii. Deze kunnen immers behouden blijven als ze complement blijken van een casus-toewijzend werkwoord als ‘believe’. In termen van localiteit kunnen we dus het beste al deze zinnen accepteren, maar beperkingen opleggen aan latere processen, in dit geval de beperking dat de resulterende structuur casus moet krijgen en het aan de subject-NP moet doorgeven.

Merk op dat terwijl dit voorbeeld, en de gehele discussie in deze sectie, een bottom up ontleedstrategie vooronderstelt, het localiteitsprobleem toch niet daardoor wordt veroorzaakt. Omdat ketenformatie niet rechtstreeks tot de mogelijkheden behoort bij een top down ontleedmethode, leveren zowel de casus- als de theta-theorie problemen op bij het analyseren van ‘Jack’: als de zin niet is ingebed bij een uitzonderlijk casus-markerend werkwoord zoals ‘believe’, moet de casus-theorie de S-knoop specificeren als [+ tense]. En bij de theta-theorie zitten we zelfs met een disjunctie van beperkingen op de rest van de zin: ofwel er is een externe theta-rol voor handen ofwel de VP bevat een open plaats op een theta-positie.

Een soortgelijk probleem vinden we bij de bindingstheorie:

(21)	N is welgevormd volgens de bindingstheorie als
	i.	voor elke anafoor A in N geldt: als er een regerende categorie R is voor A in N, dan is A gebonden in R
	ii.	voor elke pronominale P in N geldt: er is òf een regerende categorie R voor P in N en P is vrij in R, òf is P vrij.
	iii.	voor elke ‘referentiële expressie’ E in N geldt: E is vrij^24

(21) kan alleen dan uitsluitsel geven als de structuur die erop wordt gecontroleerd een regerende categorie bevat voor elke erin voorkomende anafoor, m.a.w. het localiteitsdomein van (21 i) is niet elke knoop, maar elke regerende categorie, wat een veel zwakkere notie is.

Maar ook in procedureel opzicht scoort (21) zeer laag op de localiteitsindex: om de condities na te lopen moet de complete boom uitputtend worden doorzocht, een van de in computationele zin meest ineffectieve operaties die er zijn.²⁵

23 ..., met de juiste karakteristieken. De exacte formulering daarvan zou hier te ver voeren.

24 Het element X is gebonden als het ge-co-indiceerd is met een c-commanderend element (in argument positie). Het element X is vrij als het niet gebonden is. Zie echter Kolb en Thiersch (te verschijnen) voor een andere benadering van (lege) anaforen.

25 Voor (21i, ii) kunnen tamelijk voor de hand liggende oplossingen gevonden worden, maar die mogelijkheid ontbreekt voor (21iii).

[p. 72]

Als we dicht bij de onderliggende theorie willen blijven kan de theoretische localiteit van de modules niet worden aangetast. Procedurele localiteit echter, in de sterke zin, kan echter toch worden bereikt als we de modules in twee delen opsplitsen: een beperkingen introducerend en een beperkingen controlerend deel.

Een syntactische knoop is dan een tuple bestaande uit een boom N en een verzameling beperkingen B op deelbomen van N.

Een beperking is vervolgens een geordend drietal <T,L,R> waarin

-	T is een test waaraan een knoop moet voldoen
-	L is de specificatie van het relevante localiteitsdomein, d.w.z. het laatste domein waarin aan T voldaan moet zijn
-	en R is de omschrijving van de knoop waarop de beperking kan worden verwijderd als T geslaagd is

De controlerende component kan eveneens opereren op elke knoop, en leidt tot een van de volgende vier resultaten:

-	de test slaagt en N is van type R: N wordt geaccepteerd en de beperking wordt verwijderd
-	de test slaagt en N is niet van type R: N wordt geaccepteerd en de beperking wordt doorgegeven aan de volgende knoop
-	de test slaagt niet en N is niet van type L: N wordt geaccepteerd en de beperking wordt doorgegeven aan de volgende knoop
-	de test slaagt niet en N is van type L: N wordt verworpen

De combinatie van controle op elke knoop en het doorgeven van beperkingen garandeert dat elke module geactiveerd kan worden zodra het maar mogelijk is, terwijl uitputtende zoekacties kunnen worden vermeden: het nalopen van elke beperking kan worden beperkt tot de knoop in kwestie en de directe dochterknopen ervan.

Laten we de bindingstheorie weer tot voorbeeld nemen:

Als we een knoop <N,B> creëren, dan zal deze beperkende component aan B toevoegen:

-	<gebonden(A), regerende_categorie, enige_knoop> voor elke anafore dochter A van N (A moet op zijn laatst gebonden zijn in zijn regerende categorie en de test hoeft maar eenmaal te slagen)
-	<vrij(P), enige_knoop, regerende_categorie> voor elke pronominale dochter P van N (P moet vrij zijn binnen elke knoop tot en met zijn regerende categorie)
-	<vrij(R), enige_knoop, nooit> voor elke ‘referentiële expressie’ R die dochter is van N

Met betrekking tot de bindingstheorie heeft de zin

(22)	Jack said that John introduced him to himself

de volgende derivatie (vereenvoudigd):²⁶

26 Tussen ronde haken staan de beperkingen die na verificatie worden verwijderd, en dus niet aan een hogere constituent worden doorgegeven. De minimale S is de regerende categorie voor alle NP's in deze voorbeelden.

[p. 73]

De beperkingen voorkomen terecht co-indicering van NP2 met NP3 en van NP1 met NP2 in (23). Over de andere mogelijke combinaties zeggen ze echter niets. Maar hun interactie garandeert dat NP4 niet kan worden ge-co-indiceerd met NP2 in (23 i), en niet met NP1 en (23 ii), omdat dergelijke bindingen de beperkingen op respectievelijk NP3 en NP2 schenden.

Wat nu nog dient te gebeuren is een precieze beschrijving geven van het

[p. 74]

mechanisme dat de beperkingen doorgeeft in de ontleedboom, d.w.z. de definitie van de combineerbaarheid van tweetallen van het type <boom, beperkingen>, als onder (18):

(24)

de knopen <[X...], B1> en <[Y...], B2> kunnen worden gecombineerd tot <[X[X...] [Y...]]B> als de vereniging V van B1 en B2 (het resultaat van de toepassing van de beperkingen introducerende component op [X[X...] [Y...]]), een coherente verzameling is,^27 en B het resultaat is van de controle van V op [X[X...] [Y...]]

De ontleding van een invoerrij I is dus geslaagd als er een paar <N,B> is zodanig dat N een structurele beschrijving is van I en aan alle (overgebleven) beperkingen kan worden voldaan.

27 Deze conditie is hier zuiver en alleen gemakshalve toegevoegd. Het mag duidelijk zijn, dat incoherente verzamelingen beperkingen nooit tot een succesvolle derivatie zullen leiden, maar het kan wel enige tijd duren voor zo'n poging tot derivatie tenslotte mislukt.

3. Conclusie

Onder een derivationele interpretatie loopt een op principes en parameters gebaseerde theorie met verschillende representatieniveaus sterk het gevaar computationeel onbeheersbaar te zijn. Onder een niet-derivationele interpretatie echter kunnen de niveaus parallel worden ontwikkeld, of er nu daadwerkelijk een structuur per niveau is, dan wel slechts één structuur die alle informatie bevat. Op principes gebaseerde ontleding kan dan opgesplitst worden in een (triviaal) boom-constructie gedeelte, en een ‘expert systeem’ dat bestaat uit een beperkingen introducerende component, die ervoor zorgt dat alle relevante condities op het juiste moment worden ingevoerd, en een controlerende component, die ervoor zorgt dat alle condities locaal worden afgelopen, zonder dat ooit uitputtend behoeft te worden gezocht.

Uit het Engels vertaald door A. Neijt en D. Bakker.

[p. 76]

Bibliografie

Aho, A.V. & J.D. Ullman 1972. The Theory of Parsing, Translating and Compiling. Eaglewood Cliffs, NJ: Prentice Hall.

Chomsky, Noam 1970. ‘Remarks on Nominalization’. In: R. Jacobs & P.S. Rosenbaum (eds.): Readings in English Transformational Grammar. Waltham, MA: Ginn & Co.

Chomsky, Noam 1981. Lectures on Government and Binding. Dordrecht: Foris.

Chomsky, Noam 1982. Some Concepts and Consequences of the Theory of Government and Binding. Cambridge, MA: MIT Press.

Chomsky, Noam 1986. Knowledge of Language. New York: Praeger.

Evers, Arnold 1975. The Transformational Cycle in Dutch and German. Proefschrift, Utrecht.

Haegeman, Liliane & H. van Riemsdijk 1986. ‘Verb Projection Raising, Scope, and the Typology of Rules Affecting Verbs’ Linguisty Inquiry 17.3

Johnson, Mark 1987. ‘The Use of Knowledge of Language’. Unpublished paper, MIT.

Kolb, Hans-Peter & C. Thiersch (forthcoming): ‘Parsing with Principles and Parameters’

Karttunen, Lauri 1986. ‘D-PATR. A Development Environment for Unification-Based Grammars’ Stanford: SAI/CSLI.

Marcus, Mitchell 1978. A Theory of Syntactic Recognition for Natural Language. PhD. Diss., MIT.

Moortgat, Michael 1987. ‘Parsing Lambek Categorial Grammars’ INL Working Papers 87-05.

Steedman, Mark 1987. ‘Combinators and Grammars’ In: R.T. Oehrle, E. Bach & D. Wheeler: Categorial Grammars and Natural Language Structures. Dordrecht: Reidel.

Van der Steen, G. 1987. A program generator for recognition, parsing and transduction with syntactic patterns. Proefschrift, Utrecht.

Tomita, Masaru 1986. Efficient Parsing For Natural Language. A Fast Algorithm for Practical Systems. Dordrecht: Kluwer.