Spektator. Jaargang 18

[p. 77]

Aankondiging en bespreking

Taalkunde

H.F. Schatz.

Plat Amsterdams in its social context: A sociolinguistic study of the dialect of Amsterdam. Amsterdam: P.J. Meertens-Instituut voor Dialectologie, Volkskunde en Naamkunde, 1986. 126 p. Ill. (Publikaties van het P.J. Meertens-Instituut voor Dialectologie, Volkskunde en Naamkunde....; 6.) ƒ18,75.

Aan Henriette Schatz' proefschrift, het verslag van een sociolinguistisch onderzoek van het dialect van Amsterdam, en aan het bij BZZTOH verschenen populair-wetenschappelijke bijprodukt daarvan is inmiddels in brede kring aandacht besteed. Voor de auteur, voor ‘het vak’, en wellicht ook voor het Amsterdams is dat een goede zaak. De meeste aandacht uit de taalwetenschapelijke wereld was echter niet erg positief. Dat is vervelend voor de auteur en slecht voor het aanzien van ‘het vak’. Hier volgt de zoveelste bespreking van S.' dissertatie.

Het werkstuk is overzichtelijk gestructureerd, waardoor de onderzoeksopzet snel duidelijk wordt, en helder geschreven in een transparant Engels. De hier te bespreken paperbackeditie werd in 1986 uitgegeven als deel 6 in de serie ‘Publikaties van het P.J. Meertens-Instituut voor Dialectologie, Volkskunde en Naamkunde van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen’ in Amsterdam. Ze telt 112 blz. tekst (inclusief ‘Abstract’, ‘Acknowledgements’, inhoudsopgave en lijst van tabellen en figuren), 8 blz. met appendices (4 stuks) en 6 blz. bibliografie.

‘[I]nspired by the frequent remarks, questions, and opinions that are expressed about Plat Amsterdams and its social role in the city of Amsterdam, both by linguists and by the general public, as well as by the lack of systematic socio-dialectological studies to corroborate or refute some of these claims’, moet S. zich ooit tot doel hebben gesteld ‘to explore the nature and the social context of Amsterdam speech on the basis of naturalistic language data collected in the city’ (p. 34). Naast dit specifieke doel, dat op de volgende blz. wordt ontleed in vijf onderzoeksvragen, had het onderzoek tegelijkertijd het algemene doel ‘to provide further insight into the nature of urban dialects in the Western part of the Netherlands’ (p. 35). Het Amsterdams is zo bezien in zekere zin paradigmatisch voor de dialecten van de Hollandse steden.

De gang van zaken in het empirische hoofdonderdeel van het onderzoek laat zich als volgt samenvatten. Voor een vijftal fonologische kenmerken van het Amsterdams telde de onderzoekster hoe vaak ze, op een totaal aantal van 15 mogelijke realisaties, daadwerkelijk voorkomen. Deze tellingen zijn uitgevoerd aan fragmentjes taalgebruik van 40 Amsterdams-sprekers uit het zgn. corpus-Heikens. De steekproef was gelijkmatig verdeeld over de beide seksen, 2 leeftijdsgroepen en 2 sociaal-economische ‘klassen’ (gebaseerd op opleiding en beroep). De onderzochte fragmenten waren op hun beurt per spreker weer gelijkelijk verdeeld over ‘formele’ en ‘informele’ stijl - dat wil hier zeggen: spreken met een onbekende onderzoeker en spreken met een vriend. De ratio Amsterdams in het taalgebruik van de 40 informanten kon voor wat betreft de 5 fonologische kenmerken zodoende, op sociaal macro-niveau, gerelateerd worden aan het geslacht, de leeftijdsgroep en het milieu van de spreker en, op sociaal micro-niveau, aan de ‘stijl’. De linguistische kontekst, vooral voor fonologische variatie vaak zo wezenlijk, werd niet onderzocht als bron van sturende of determinerende factoren.

[p. 78]

En nu de uitwerking. Om het maar meteen te zeggen: het opsommen van alle tekortkomingen die deze studie - zelfs binnen de gekozen beperkingen - vertoont zou te veel ruimte in beslag nemen, want er zijn er nogal wat. Ik beperk me daarom tot de mijns inziens belangrijkste.

In het eerste hoofdstuk (over de studie van stadsdialecten in Nederland) wijdt S. een paragraaf aan ‘The development of Amsterdam city dialect’ - bedoeld is de externe ontwikkeling. Daarin lezen we onder meer dat ‘native speakers’ van het Nederlands duidelijk verschil horen tussen ‘ABN’ en ‘Plat Amsterdams’ (p. 21) en dat de Amsterdammer zich als enige Nederlandse stadsbewoner nooit voor zijn dialect geschaamd heeft (p. 23). Boude uitspraken (althans voor een sociolinguist) die nochtans niet met onderzoeksresultaten gestaafd worden. De aanduiding ‘plat’ drukt volgens S. uit dat de varieteit in kwestie ‘is generally considered stigmatized’ (p. 22). Dat laatste zou natuurlijk ook eerst onderzocht moeten worden, maar voorlopig wil ik de stelling verdedigen dat ‘plat’ heden ten dage niet meer dan een waardevrije aanduiding is voor de meeste dialectsprekers, en vooral voor die van buiten de steden. Op pp. 24, 26 en 27 is er tot drie keer toe sprake van ‘the Northern provinces’ resp. ‘the North’ zonder dat het duidelijk is of het over Holland of, inderdaad, over onze noordelijke provincies gaat. Jammer is dat S. nergens in deze paragrafen onder de sociaal-historische oppervlakte duikt. In verband met de taalkundige gevolgen van de Val van Antwerpen zou het bijvoorbeeld interessant zijn geweest om te weten in hoeverre fonologische eigenaardigheden als de monoftongering misschien in die tijd zijn afgekeken van de taal van de zozeer geachte Vlaamse inwijkelingen. In dit scenario zouden deze eigenaardigheden zich dan vervolgens als ‘gesunkenes Kulturgut’ in de Hollandse dialecten hebben genesteld, eventuele intern-linguistische tendenzen versterkend. Overigens zijn er te weinig bronnen vermeld in deze paragraaf en in de volgende, die ‘[t]he development of the Dutch Standard Language’ behandelt. Deze laatste ‘became a socially acceptable means of expression under any circumstances’ (p. 28). Een, verder in het geheel niet genuanceerde, uitspraak als deze kan een sociolinguist die de (deels op misverstaan gebaseerde) fulminaties van Labov tegen Bernsteins ‘code’-opvatting kent zich niet veroorloven. Het is niet duidelijk waarom de paragrafen 2.0 en 4.0, die handelen over de geschiedenis van het Amsterdams, gescheiden zijn door die over de ‘Werdegang’ van de standaardtaal. Overigens had paragraaf 2.0 beter opengebroken kunnen worden; nu lijkt de (als zodanig overigens heel relevante) schets van de economische geschiedenis er als een wig in geslagen. In paragraaf 6.0, de laatste in dit hoofdstuk, worden de (hiervóór al geparafraseerde) doelstelingen geschetst. Niet duidelijk wordt wat er, in verband met ‘the use of nonstandard speech characteristics’, precies bedoeld is met ‘geographically defined’ in de eerste op p. 35 geformuleerde onderzoeksvraag. Het eerste hoofdstuk in zijn geheel kan gekenschetst worden als: te weinig (te weinig concreet, te weinig uitgewerkt, te algemeen en te vrijblijvend) over te veel.

Hoofdstuk II beschrijft het corpus en de manier waarop daaruit een steekproef is getrokken voor het empirische onderzoek. Onduidelijk is of ‘this study’ (pp. 36 en 37), ‘this research’ (p. 39) en ‘the present study’ (p. 42) betrekking hebben op Heikens' materiaalverzameling of op S.' op een deelverzameling daarvan gebaseerde onderzoek. Inzake het vraagstuk, hoe sociolinguisten bij de sociale stratificatie van hun steekproef te werk kunnen gaan ten aanzien van de beroepsgroep ‘huisvrouw’, merkt S. op: ‘All they can do is use the current [sociological] models’ (p. 39). Dat een dergelijke houding ten aanzien van sociologische grondvragen niet alle sociolinguisten eigen is, toont onder meer Cucchiarini & Hinskens 1987 (te verschijnen). S.' opmerkingen over de letterlijk tijdelijke bruikbaarheid van sociale stratificatie-schalen en de gevolgen daarvan voor ‘apparent time’-onderzoek (pp. 40 en 42) zijn verstandig. Tegen het licht van deze overwegingen is het des te bevreemdender dat de variabele sociaal milieu uiteindelijk toch gedichotomiseerd wordt. S.' bedenkingen (p. 42) bij de Laboviaanse operationalisatie van de notie ‘stijl’ zijn weer heel terzake. In sectie 2 wordt beschreven hoe het eigen onderzoeksmateriaal losgeweekt is uit het corpus-Heikens. Om te beginnen vergelijkt S. enkele (inmiddels belegen) onderzoeken uit het

[p. 79]

Engelse taalgebied met elkaar voor wat betreft de steekproefomvang. Daarbij wordt het methodologische belang van deze factor verward met dat van celvulling. Met enige schroom, lijkt het, vermeldt S. vervolgens dat de door haar onderzochte steekproef uit 40 sprekers bestaat. Als troost kan misschien het inzicht dienen dat (a) men aan de absolute omvang van een steekproef maar gedeeltelijk zien kan of deze klein of groot is, en dat (b) de nadelen van een ‘kleine’ steekproef onder zekere voorwaarden ondervangen kunnen worden door niet te zuinig te zijn met het aantal observaties per informant - maar of 15 per linguistische variabele voldoende is?!..Tenslotte is uit de relevante passage (p. 47) niet op te maken of de scores voor de hantering van de linguistische variabelen werden toegekend op basis van de (fonetische-?) transcripties of direct op basis van het opgenomen materiaal. In hoofdstuk III wordt de fonologie van het Amsterdams vergeleken met die van de standaardtaal. Dit gebeurt op de wijze die de sociolinguistiek als geheel merkwaardigerwijs kenmerkt. De standaardtaal (die eerst in forse halen fonematisch geschetst wordt) fungeert daarbij als neutraal referentiekader. Het dialect wordt vervolgens door middel van mechanistische ‘informal correspondence rules’ (p. 61) beschreven als een regelmatige afwijking daarvan. Dit alles in het klassieke (lineaire) generatieve fonologische model, zij het wat oppervlakkig en opgeblazen: de figuren 1, 2, 3 en 5 hadden bijvoorbeeld zonder problemen weggelaten kunnen worden. De matrixen in de fig. 4 en 6 bevatten features die (althans voor het Nederlands) redundant zijn. Tenslotte twee details. ‘Lachen’ heeft, anders dan op p. 61 beweerd wordt, ook in de standaardtaal geen stemhebbende fricatief en overigens wordt die niet getransscribeerd als Vervolgens is het erg discutabel of ‘/R/==> /r/’ wel thuishoort bij de groep fonemen (/l n t s/ aldus de auteur) die in het Amsterdams in gepalataliseerde vorm kunnen opduiken. De /r/-variant is het product van een minstens kwa richting heel ander soort ‘verschuiving’ dan er plaatsvindt bij palatalisatie van de eerder genoemde fonemen. Het is mijns inziens zeer de vraag of er in dit geval sprake kan zijn van palatalisatie. De Amsterdamse variant /r/ wordt trouwens in een volgend hoofdstuk eerst ‘flapped apico-dental’ (p. 78) en vervolgens ‘flapped apico-alveolar’ (p. 79) genoemd.

In het volgende hoofdstuk (IV) wordt uiteengezet hoe één van de twee criteria is gehanteerd waarmee uit de 10 à 12 in hoofdstuk III beschreven fonologische ‘regels’ van het Amsterdams een vijftal afhankelijke variabelen gekozen is voor het empirisch onderzoek. Dat (overigens heel interessante) criterium is: wat Amsterdammers zelf opvalt en wat ze afkeuren aan hun dialect. Dit probeert S. boven tafel te krijgen met de zgn. ‘Informal Subjective Evaluation Test’ Die bestaat uit drie vragen: (1) klinken Amsterdammers anders dan andere Nederlanders? (2) welke klanken zijn typisch Amsterdams? (3) kunt U deze klank in dit rijtje woorden uitspreken zoals een echte Amsterdammer dat doet? (Hierbij hoort appendix B. De wijze waarop, volgens dit aanhangsel, de transcriptiesymbolen /oe/ en /:/ gebruikt zijn is wat vreemd). Deze vragen werden (door wie wordt niet vermeld) gesteld aan 24 goed opgeleide Amsterdamse ‘upper middle class speakers’ (p. 51) van tussen de 30 en de 40, evenveel vrouwen als mannen en allen woonachtig in één bepaalde dure (p. 51) wijk in het centrum. Gelukkig voor S. was hier niemand bij die vraag 1 met ‘nee’ of ‘kweenie’ beantwoordde. Naief is de veronderstelling dat de vragen 2 en 3 onderscheiden tussen ‘markers’ (en wel gestigmatiseerde ‘markers’ - p. 68) resp. ‘stereotypes’ (Labov 1972: pp. 178-181, 314-317). De validiteit van de ‘test’ in dit opzicht is ook niet onafhankelijk onderzocht. Verwarrend wordt het wanneer S. zich (op p. 71) realiseert dat vraag 2 niet onderscheidt tussen ‘markers’ en ‘stereotypes’ Dit probleem wordt ‘opgelost’ naar aanleiding van de antwoorden op vraag 3 (p. 73). S. hakt de knoop daar op de volgende manier door: dialectkenmerken die in minder dan 50% (of 75%, dat is niet duidelijk) van de gevallen gebruikt zijn noemen we ‘markers’, de andere zijn ‘stereotypes’ Dat met deze operatie het beoogde doel bereikt wordt, zal waarschijnlijk niemand verwachten die Labovs typologie van linguistische variabelen kent. Op p. 78 blijken de varianten /r/ en /e:ⁱ/ - met een score van 66.7% op vraag 3 - ‘indicators’ te zijn, maar niettemin ‘stigmatized’. Ondanks de zwakte van het instrument en de niet-representativiteit van de daarmee onderzochte steekproef

[p. 80]

baseert S. haar keuze van nader te onderzoeken dialectkenmerken op dit deelonderzoek. Het andere selectiecriterium was overigens gebruiksfrequentie.

Dat empirische hoofdonderzoek wordt, tenslotte, beschreven in hoofdstuk V. Waarom paragraaf 2.0 daarvan ‘Data reduction’ heet is onduidelijk. De vijf voor het onderzoek geselecteerde en in sectie 3 gepresenteerde kenmerken zijn niet allemaal uniek voor het Amsterdams, wat eigenlijk een onafhankelijke variabele toevoegt. Fonetisch continue variabelen als /a:/ en /e:/ worden behandeld als dichotome variabelen, zonder dat dit expliciet vermeld, laat staan gemotiveerd of toegelicht wordt. In genoemde sectie geeft S. de lezer een indirecte aanwijzing over hoeveel (fysiek) materiaal zij onderzocht heeft voor elk van de 5 kenmerken. Voor elke variabele geeft zij namelijk het gemiddelde aantal keren dat deze door de 40 sprekers in 5 minuten gehanteerd wordt. Met 15 onderzochte keren komt dit voor de /a:/ - een variabele met 3 varianten! -, de /l/ en de /R/ neer op gemiddeld 1 minuut 52 seconden, voor de (#)#/s/ op 2 min. 9 sec. en voor de /e:/ op 2,5 min. materiaal per spreker per ‘stijl’. Dat is zelfs voor een exploratief onderzoek erg weinig. In paragraaf 4.0 worden vier werkhypotheses geformuleerd. Het valt op dat deze allemaal gaan over het gebruik van ‘stigmatized variants’ (p. 80). Nu kunnen ‘indicators’ in Labovs terminologie per definitie niet gestigmatiseerd zijn, dus wanneer de /e:ⁱ/ en de /r/ inderdaad ‘indicators’ zijn, dan vallen zij vanaf dit moment buiten het onderzoek. Zich blijkbaar niet bewust hiervan, presenteert S. de resultaten van drie verschillende statistische analyses van de ruwe cijfers. Jammer is dat zij niet nader ingaat op de bevindingen (pp. 85-87) ten aanzien van de statistische samenhangen (de covariatie) tussen de onderzochte dialectkenmerken. Factoranalyse ware hier wel het minste geweest (vgl. Ma & Herasimchuk 1972; Brouwer & van Hout 1984). Een soortgelijke kanttekening moet geplaatst worden bij de MANOVAs: waarom (vooral na kennisname van de resultaten in de tabellen 9 en 10 op pp. 93-94) niet ook nog de interactie van de onafhankelijke variabelen geslacht X status X stijl onderzocht? In paragraaf 5.7 bespreekt S. de bevindingen uit de statistische analyses van de samenhangen van de linguistische met de buitentalige variabelen. Dit gebeurt aan de hand van een achttal grafiekjes (polygonen - fig.1 t/m 4 op pp. 99-102. Hier wordt trouwens een veel voorkomende fout gemaakt: door de beide meetpunten via een lijn aan elkaar te verbinden, wordt er meer gesuggereerd dan het onderzoek wettigt. Het gebruik van staafdiagrammen had dit kunnen voorkomen). Voor een goed begrip van de cijfers had de auteur moeten uitleggen hoe de daar gepresenteerde indexscores berekend zijn. Daarmee zou tevens duidelijk zijn geweest wat het plafond van de index was. Narekenen voor de /e:ⁱ/-variant aan de hand van de ruwe scores in appendix D (a) maakt duidelijk dat de gehanteerde index tot 15 loopt en niet tot 10, zoals in de grafieken wordt gesuggereerd, en (b) levert deels niet alleen andere cijfers, maar ook andere ver houdingen op dan in fig. 2 gepresenteerd worden. De fout ligt bij de auteur: om te beginnen zijn de woorden ‘formal’ en ‘informal’ in de titel van deze figuur kennelijk verwisseld. Daarnaast blijken de vrouwen van de lage status-groep in beide ‘stijlen’ 24/150 te scoren, terwijl de grafieken andere, voor beide ‘stijlen’ verschillende, cijfers te zien geven. Dus in elk geval híer is de cijfermatige kant van de zaak rommelig, deels onjuist en (wat betreft het bereik van de index) onvolledig weergegeven. Overigens is het niet duidelijk waarom het in genoemde appendix afgedrukte datamatrix naast de dialectscores ook het aantal standaardtalige realisaties bevat; beide datatypen, (ook de variabele /a:/ die 2 dialectvarianten heeft) zijn immers complementair (p. 76). Vreemd is ook dat er over de variabele ‘stijl’ in de daaraan gewijde paragraaf 6.4 en ook in het ‘Abstract’ (pp. 5-6) gezegd wordt dat deze geen verschillen in het dialectgebruik te zien geeft, terwijl uit de betreffende MANOVA (p. 91) een significant ‘overall’ effect blijkt en significante specifieke effecten op de /e:/ en op de genasaleerde /ã:/, de vrouwendialectvariant van de /a:/-variabele, zoals S. laat zien. Anders dan op p. 73 aangekondigd, worden de data van de ‘Informal Subjective Evaluation Test’ niet gecorreleerd met die voor het empirische hoofdonderzoek. Maar gezien de verschillen in herkomst tussen beide gegevenstypen is deze omissie nauwelijks te betreuren.

[p. 81]

Van de weinige redactionele mankementjes noem ik tenslotte de foutieve interne verwijzingen op pp. 47, 67 en 107 en het in de bibliografie ontbreken van Geerts 1979, waarnaar op p. 25 verwezen wordt.

Deze dissertatie en het eraan ten grondslag liggende onderzoek zijn, naar de huidige maatstaven, in veel opzichten minimaal en oppervlakkig, in sommige opzichten zelfs krakkemikkig. Dat is des te opmerkelijker wanneer men bedenkt dat S. veel werk bespaard is gebleven doordat ze gebruik kon maken van bestaand materiaal. In enkele opzichten zou dit proefschrift misschien de moeite waard zijn geweest als het aan het begin van de jaren '70 was verschenen. Als we het, behalve in de tijd, ook in de geografische ruimte plaatsen dan moeten we constateren dat het hier om een Amerikaans proefschrift gaat (geschreven onder leiding van R. Fasold - zie p. 8). Dat verklaart wel wat; Amerikaanse universiteiten hanteren, naar men ook in andere gevallen constateren kan, andere en hier en daar wat soepelere maatstaven dan de Nederlandse. Maar die laatste zullen, met de huidige reorganisaties in het wetenschappelijk onderwijs en onderzoek, in de toekomst van lieverlee ook wel versoepeld worden. Zo bezien hebben we met S.' dissertatie alvast een kijkje in de toekomst kunnen nemen. Voor de sociolinguistiek en voor het Amsterdams moeten we intussen maar het beste hopen van een volgend proefschrift.

Bibliografie

Brouwer, D. & R. van Hout, 1984. Amsterdam vernacular: the analysis of style shifting and covariation. in: Bennis, H. & W.U S. van Lessen Kloeke (eds), Linguistics in the Netherlands 1984. Dordrecht. pp. 33-43.

Cucchiarini, C. & F. Hinskens, 1987. De plaats van het dialect in het Land van Axel te verschijnen. in: Mededelingen van de Nijmeegse Centrale voor Dialect- en Naamkunde XX.

Labov, W., 1972. Sociolinguistic patterns. Philadelphia.

Ma, R. & E. Herasimchuk, 1972. Speech styles in Puerto Rican bilingual speakers: a factor analysis of co-variation of phonological variables. in: J.A. Fishman (ed), Advances in the sociology of language II. The Hague etc. pp. 268-295.

Frans Hinskens

Z.W.O./N.C.D.N. K.U. Nijmegen