Spektator. Jaargang 15

[p. 94]

‘De soep is wel eetbaar maar niet etelijk’. Over deverbatieven op -(e)lijk in de Vlaamse dialekten en het A.N.^*
Johan Taeldeman

1. Een eerste verkenning in Vlaanderen

Het Vlaamse dialektzinnetje de soep is niet ETELIJK bevat een deverbatief adjektief op -(e)lijk dat helemaal niet voorkomt in de Nederlandse standaardtaal en ook niet in de dialekten buiten Vlaanderen¹. Voor de gemiddelde Nederlandstalige zal het evenwel weinig problemen opleveren om de betekenis van etelijk - althans in haar elementaire kontoeren - te achterhalen, want het woord is afgeleid via een woordvormingsregel die ook in de standaardtaal een behoorlijk residu nagelaten heeft. Wie (niet) etelijk omschrijft als ‘(niet) gegeten kunnende worden’ zit beslist op het goede semantische spoor, al moet er hier nog wel een en ander genuanceerd worden. Om tot die nuance te kunnen doordringen vervangen we etelijk in bovenstaand zinnetje door eetbaar: die soep is niet EETBAAR. Ook dat is een akseptabele Vlaamse zin maar er zit een andere nuance aan vast die ik hieronder probeer te verduidelijken.

- Die soep is niet EETBAAR.

Deze zin vraagt om een letterlijke interpretatie: van die soep kun je werkelijk niet eten, anders word je ziek of ga je er zelfs het hoekje van om (b.v. doordat er giftige paddestoelen in verwerkt zijn). Er is dus een absolute, objektieve reden waarom je niet van die soep gaat eten.

- Die soep is niet ETELIJK

Hier is een overdrachtelijk betekeniselement in het geding: op de keper beschouwd kun je van die soep eten (b.v. zonder te sterven of ziek te worden), maar in de praktijk doe je het amper of zelfs helemaal niet omdat ze niet lekker is (b.v. doordat er teveel zout in is).

Etelijk heeft ook een speciale syntaktische status: in gewoon (= stilistisch niet gemarkeerd) taalgebruik komt het altijd in een negatief syntagma voor (→ niet etelijk), en - mede daardoor - wordt het enkel predikatief gebruikt (^o niet etelijke soep).

Naast etelijk komen er in de Vlaamse dialekten nog tal van andere afleidingen op -(e)lijk voor die hetzelfde semantisch-syntaktisch profiel hebben en evenmin in de Nederlandse standaardtaal of de andere Nederlandse dialekten aangetroffen worden (zie verder onder 3.).

Dat lijkt erop te wijzen dat afleidingen van het type [ww. stam + (e)lijk] in Vlaanderen gemakkelijker gevormd en/of beter bewaard worden/werden dan elders in het Nederlandse taalgebied. Het spreekt echter vanzelf dat we pas kontrastieve uitspraken over de produktiviteit kunnen doen als we de situatie in het Nederlands (A.N.) verkend hebben.

* De licentiaatsverhandeling van onze oud-studente Diane Cristael (zie de bibliografie) ligt aan de basis van deze bijdrage. Ik dank haar voor de bereidwilligheid waarmee ze me haar materiaal ter beschikking gesteld heeft. Graag dank ik ook Georges De Schutter, Ariane van Santen en Johan De Caluwe voor hun verrijkend kommentaar bij een eerste versie.

1 Hier op te vatten in de enge zin: Oost-, West- en Frans-Vlaanderen. Aan de oostrand van Oost-Vlaanderen, waar de dialekten een sterke Brabantse inslag hebben, zijn afleidingen als etelijk nauwelijks of niet bekend.

[p. 95]

2. Deverbatieve adjektieven op -(e)lijk in het A.N.

Aan de Nederlandse afleidingen van het type [ww. stam + (e)lijk] valt vooral op dat ze semantisch een vrij heterogene groep vormen.

Primair kunnen ze opgesplitst worden volgens de rol die het achterliggende substantief speelt in zinnen waarvan het (hoofd)werkwoord hetzelfde is als de stam van de afleiding. In dat opzicht kunnen we in grote trekken een drieledig onderscheid maken dat ik wil verduidelijken aan de hand van de volgende voorbeelden:

(1a)	een hinderlijk bedrijf
(1b)	veranderlijk weer
(1c)	een (on)draaglijke hitte

In (la) gaat de (potentiële) hinder uit van het bedrijf; het is dus aktief bij de handeling (nl. hinderen) betrokken. In (lb) doet er zich (eventueel) een verandering voor aan het weer; het ondergaat passief een (verandering van) toestand. In (lc) is de hitte het objekt dat passief een handeling (in de ruime zin) ondergaat. Voor de drie beschreven rollen kunnen we resp. de caselabels ‘force’, ‘experiencer’ en ‘object’ bedenken. In (2) worden er van elk primair semantisch makro-type nog wat meer voorbeelden gegeven:

(2)	‘force’:	aantrekkelijk, bekoorlijk, besmettelijk, bevorderlijk, toegeeflijk, verderfelijk, verleidelijk
	‘experiencer’:	afhankelijk, sterfelijk
	‘object’:	beminnelijk, doenlijk, erfelijk, geneeslijk, hatelijk, onbeschrijfelijk, ondraaglijk, ondoorgrondelijk, onmetelijk, onvergetelijk, opmerkelijk, verachtelijk, verkieslijk, verwerpelijk

In tweede instantie valt op dat ze in erg variërende mate een modaal betekeniselement bevatten. Die modaliteit drukt een mogelijkheid (‘kunnen’) of een (meestal morele) verplichting (‘moeten’) uit².

Zoals uit onderstaand schema bij benadering mag blijken is die modaliteit een kwestie van skalariteit:

(3)

modaliteit	‘KUNNEN’			‘MOETEN’
	‘force’	‘experiencer’	‘object’	enkel ‘object’
sterk	besmettelijk	veranderlijk	geneeslijk	verwerpelijk
				verkieslijk
	verleidelijk		opmerkelijk
				beminnelijk
zwak	hinderlijk	afhankelijk	erfelijk^3

Het is duidelijk dat besmettelijk veel sterker modaal (‘kunnen’) geladen is dan hinderlijk: een besmettelijke ziekte kàn besmetting veroorzaken (echter niet noodzakelijk), maar het is veel waarschijnlijker dat een hinderlijk bedrijf inderdaad ook hinder meebrengt.

Ongeveer hetzelfde kan gezegd worden van geneeslijk en erfelijk: een geneeslijke ziekte kàn beslist genezen worden (maar dat is lang niet altijd zo), terwijl een erfelijke ziekte werkelijk ook altijd langs erfelijke weg ‘verkregen’ wordt³.

2 LYONS (1977:532) heeft dat ook voor het Engels opgemerkt. Net als in het Nederlands zijn de afleidingen op -able die een verplichting uitdrukken veel minder talrijk (voorbeelden: valuable, preferable, commendable, deplorable, enviable, enz.). Aangestipt wordt nog dat het hier telkens om werkwoorden gaat die een ‘evaluation’ uitdrukken.

3 In de omschrijving in VAN DALE (1976:640) is er zelfs geen spoor van een modaal element: ‘van het ene geslacht op het andere overgaand of overgegaan’.

3 In de omschrijving in VAN DALE (1976:640) is er zelfs geen spoor van een modaal element: ‘van het ene geslacht op het andere overgaand of overgegaan’.

[p. 96]

Ook voor verwerpelijk en beminnelijk kan (misschien in iets minder ekstreme mate) de redenering doorgetrokken worden: in ons wereldbeeld is de morele verplichting om een verwerpelijke leer inderdaad ook te verwerpen normaliter sterker dan de (morele) verplichting om een beminnelijk wezen inderdaad ook te beminnen. Die gradaties m.b.t. het modale element zijn dus niet zozeer een kwestie van inherente semantiek, maar wel van zijn pragmatische faktoren, afhankelijk van een bepaald wereldbeeld.

De afleidingen van het semantische type [‘object’ + (een gradatie van) ‘kunnen’] vormen in het A.N. veruit de grootste groep en komen het direktst overeen met onze Vlaamse afleidingen van het type etelijk. Daarom ga ik verder in op hun semantische en morfo-syntaktische status. Daarbij zal onvermijdelijk ook de grote konkurrent [ww. stam + BAAR] ter sprake komen. Op morfologisch vlak valt aan de afleidingen op -(e)lijk vooral op dat ze vaker mét het prefiks on- voorkomen dan zonder. In feite kunnen we in dat opzicht drie types onderscheiden:

(a)	Uitsluitend zonder on-: Bij de ‘object’-afleidingen is dit type uiterst zeldzaam: b.v. erfelijk, toepasselijk. (De ‘force’-afleidingen zijn hier wel wat talrijker: b.v. aanstekelijk, afstotelijk, besmettelijk, bevorderlijk, verleidelijk, verradelijk).
(b)	Met en zonder on-: Bij de ‘object’-afleidingen is dit het koerantste type: b.v. (on)aannemelijk, (on)begrijpelijk, (on)beminnelijk, (on)doenlijk, (on)draaglijk, (on)geneeslijk, (on)herroepelijk, (on)vergeeflijk, (on)verkieslijk, (on)verwerpelijk. (Hier zijn de ‘force’-derivaties erg schaars: b.v. (on)aantrekkelijk, (on)erkentelijk, (on)toegeeflijk, (on)toeschietelijk).
(c)	Uitsluitend met on- Dit type komt enkel bij de ‘object’-afleidingen voor en dan nog vrij talrijk: b.v. onafscheidelijk, onbedaarlijk, onberispelijk, onbeschrijfelijk, ondoorgrondelijk, onmetelijk, onuitputtelijk, onverbeterlijk, onvergelijkelijk, onvergetelijk, onvermijdelijk.

Aangezien we uit de eerste paragraaf al weten dat de Vlaamse afleidingen van het type etelijk altijd in een negatief syntagma (nl. niet + adjektief) voorkomen, ligt het voor de hand dat het type (c) semantisch het dichtst bij Vlaams etelijk e.d. staat. Daarom gaan we hieronder uitgebreid op dat A.N.-type in. De afleidingen van het (c)-type hebben - zoals blijkt uit (4) - gewoonlijk nog een konkurrent van het type [ON + ww. stam + BAAR] en diens positieve tegenhanger [ww. stam + BAAR] naast zich:

(4)	afscheidbaar	-	onafscheidbaar	-	onafscheidelijk
	beschrijfbaar	-	onbeschrijfbaar	-	onbeschrijfelijk
	meetbaar	-	onmeetbaar	-	onmetelijk
	omstootbaar	-	onomstootbaar	-	onomstotelijk
	verbeterbaar	-	onverbeterbaar	-	onverbeterlijk
	verbreekbaar	-	onverbreekbaar	-	onverbrekelijk
	vermijdbaar	-	onvermijdbaar	-	onvermijdelijk

Er is echter in de meeste gevallen een duidelijke betekenisnuance tussen de afleidingen op -baar en die op -(e)lijk merkbaar, in die zin dat de eerstgenoemde een

[p. 97]

absoluut/objektief betekenismoment bevatten, terwijl er aan die van het type [ON + ww. stam + (E)LIJK] iets overdrachtelijks/relatiefs vastzit. Ter illustratie nemen we de afleidingen van het ww. meten onder (5):

(5)	meetbare getallen
	onmeetbare getallen
	onmetelijke wouden

In de eerste twee gevallen hebben we te maken met twee objektieve begrippen uit de wiskunde: die getallen kunnen werkelijk (niet) gemeten worden op grond van objektieve/absolute kriteria. In het laatste geval gaat het om zulke grote wouden dat zij bij wijze van spreken niet te meten zijn (maar objektief beschouwd kan men ze waarschijnlijk wel meten). Juist dat onverdrachtelijk betekeniselement (parafraseerbaar met bij wijze van spreken + niet + te-inf.) vinden we bij alle afleidingen op -(e)lijk van het (c)-type. Zo is een onvergetelijke dag niet een dag die je absoluut/objektief niet kunt vergeten, maar wel een dag die zo mooi/avontuurlijk/enz. was dat je hem niet zo vlug zult vergeten.

Dat we naast meetbaar - onmeetbaar - onmetelijk niet nog een vierde type (nl. ww. stam + (E)LIJK, in casu metelijk) hebben, kan pragmatisch verklaard worden. Bij elk van deze types hebben we te maken met de modaliteit ‘kunnen’ (mogelijkheid) die in principe tweepolig is: het is wel mogelijk of het is niet mogelijk dat iets gedaan wordt⁴. Opdat iets gedaan zou worden (positieve pool), moeten alle voorwaarden vervuld zijn en dat is een absoluut gegeven dat men objektief kan kontroleren. Zodra één (van de) voorwaarde(n) niet vervuld is, gaan we naar de negatieve pool over. Daar blijkt er echter wat meer speelruimte te zijn: iets kan absoluut onmogelijk zijn (ingeval één of meer objektieve voorwaarden niet vervuld zijn) en iets kan relatief onmogelijk zijn (ingeval één of meer subjektieve voorwaarden niet vervuld zijn). Die speelruimte is er niet aan de positieve pool omdat daar alle voorwaarden (dus ook de objektieve) vervuld moeten zijn. Het is m.a.w. logisch dat de relatieve/subjektieve mogelijkheid aan de positieve pool ontbreekt, in die zin dat wat men subjektief/relatief mogelijk acht, ook altijd al absoluut/objektief mogelijk moet zijn.

Schematisch kunnen we de drie pragmatisch mogelijke ‘kunnen’-modaliteiten als volgt weergeven:

In het Nederlands hebben deze drie mogelijkheden zich op het vlak van de ‘object’-derivaties vaak als volgt gepolariseerd:

(7)

	negatief	positief
absoluut/objektief	ON + ww. + BAAR b.v. onmeetbaar	ww. + BAAR b.v. meetbaar
relatief/subjektief	ON + ww. + (E)LIJK b.v. onmetelijk	*

4 Die tweepoligheid is een absolute voorwaarde om afleidingen met en zonder on- te kunnen vormen. Dat komt heel treffend tot uiting bij kleuradjektieven. Hier is tweepoligheid per definitie uitgesloten, bijgevolg zijn ook formaties als onrood, onzwart, enz. uitgesloten. Bij kleuradjektieven kunnen er daarentegen bijzonder gemakkelijk graduele noties afgeleid worden (cf. roodachtig, groenerig, enz.). Tweepoligheid ligt wel meer voor de hand bij adjektieven als hoog, dik, groot, lang, enz.; dat ook hier in de praktijk afleidingen met on- ontbreken, heeft te maken met het feit dat er zich aan de andere pool een ander basislekseem bevindt (resp. laag, dun, klein, kort). Vgl. echter diep - ondiep (zie in dit verband ook SCHULTINK, 1962, 124v.).

[p. 98]

Uitzonderlijk komen er in het A.N. ook kwartetten (de bovengenoemde drie types + het type [ww. stam + (E)LIJK)])) voor maar dan kunnen we juist bij de afleidingen op -(e)lijk allerlei vormen van betekenisdrift waarnemen die het schema onder (7) helemaal doorkruisen en overstijgen. We geven allereerst de voorbeelden:

(8)	beweegbaar - onbeweegbaar - beweeglijk - onbeweeglijk
	doenbaar - ondoenbaar - doenlijk - ondoenlijk
	draagbaar - ondraagbaar - draaglijk - ondraaglijk -
	veranderbaar - onveranderbaar - veranderlijk - onveranderlijk -
	verkiesbaar - onverkiesbaar - verkieslijk - onverkieslijk

De afleidingen op -baar passen telkens mooi in schema (7): iets is absoluut/objektief (niet) [X]_ww -baar. Bij de afleidingen op -(e)lijk daarentegen komen er allerlei idiosynkratische betekenisnuances om het hoekje kijken, zodat we soms zelf niet meer van het type [‘kunnen’ + ‘object’] kunnen spreken. Ter illustratie nemen we de afleidingen van bewegen. Beweegbaar en onbeweegbaar drukken inderdaad een absoluut/objektief (niet) [‘kunnen’ + ‘object’] uit. Bij de afleidingen op -lijk is de toestand echter heel wat ingewikkelder en idio-synkratischer, wat o.a. al heel treffend blijkt uit het feit dat onbeweeglijk niet zomaar het negatieve ekwivalent van beweeglijk is. In VAN DALE (1976:299) wordt beweeglijk omschreven als ‘zich gaarne en veel bewegend’. Niet alleen is de modaliteit ‘kunnen’ hier weggevallen, maar wegens de refleksiviteit is er hier ook een kombinatie van de cases ‘force’ + ‘object’ en verder is er een intensiteits- en intensionaliteitselement bijgekomen (waardoor beweeglijk meer aansluit bij afleidingen als vergeetachtig, vlei-erig, spaar-zaam, enz., die alle een ‘neiging’ uitdrukken). Van onbeweeglijk geeft VAN DALE (1976:1623) twee betekenissen op: ‘bewegingsloos, roerloos’ en ‘niet bewogen kunnende worden, onwrikbaar’. In het eerste geval is de modaliteit ‘kunnen’ helemaal weggevallen en hebben we wegens de refleksiviteit weer te maken met een kombinatie van ‘force’ + ‘object’. In het tweede geval past onbeweeglijk vrij goed bij het in (7) ontworpen semantische prototype, nl. ‘bij wijze van spreken niet te bewegen’.

Bij de afleidingen van dragen en verkiezen hebben we telkens met twee verschillende werkwoorden te maken:

(9)	(on)draagbaar	<	dragen	(cf. Engels portable)
	(on)draaglijk	<	(ver)dragen	(cf. Engels tolerable)
	(on)verkiesbaar	<	verkiezen	(= to elect)
	(on)verkieslijk	<	verkiezen	(= to prefer)

Bij de afleidingen van veranderen verwijzen die op -baar inderdaad naar een absoluut/objectief ‘kunnen’ + ‘object’ (b.v. een veranderbaar reisschema), terwijl die op -(e)lijk betrekking hebben op een ‘experiencer’ (b.v. veranderlijk weer).

Alleen bij de afleidingen van doen lijkt schema (7) met de ontbrekende mogelijkheid aangevuld te zijn: doenlijk is inderdaad op het eerste gezicht rela-

[p. 99]

tief/subjektief positief. In VAN DALE (1976:541) wordt echter aangestipt dat dit woord alleen predikatief gebruikt wordt en nog belangrijker is dat het toegevoegde voorbeeldzinnetje (in zo korte tijd het werk af te maken is met gewone middelen niet doenlijk) de negatie niet bevat. Wijst dit erop dat doenlijk uiteindelijk toch niet aan de positieve pool mag/kan verschijnen? In dat geval zou het niet alleen dezelfde semantische maar ook dezelfde morfo-syntaktische status hebben als Vlaams (niet +) etelijk.

Wij vatten voorlopig even samen wat we tot nog toe gevonden hebben:

- Het merendeel van de A.N.-deverbatieven op (e)lijk kunnen we semantisch als volgt duiden: [‘kunnen’ + ‘object’].

- Enkele tientallen daarvan worden voorafgegaan door het negativerende prefiks on- en hebben geen positieve tegenhanger (doorgaans echter wel een positieve én een negatieve konkurrent op -baar).

- We hebben hun negatief karakter omschreven als relatief/subjektief (dit in tegenstelling tot hun konkurrenten van het type [ON + ww. stam + BAAR], die absoluut/objektief negatief zijn). Precies daaraan ontlenen ze hun overdrachtelijke betekenis, die we als volgt kunnen parafraseren: ‘bij wijze van spreken + niet + te inf.’ (waarbij het handelingswerkwoord transitief is).

Meteen is duidelijk dat we hier in grote trekken met het A.N.-ekwivalent van Vlaams niet + etelijk/latelijk/sprekelijk/kopelijk/enz. (zie verder onder 3.) te maken hebben.

Semantisch is de overeenkomst perfekt. Wel zijn er enkele morfosyntaktische verschillen aan te stippen.

Allereerst is er het voor de hand liggende verschil dat het negativerende element in het A.N. syntetisch (via het prefiks on-) en in de Vlaamse dialekten analytisch (via het woordje niet) uitgedrukt wordt.

Een tweede verschil is eigenlijk de konsekwentie van het vorige: Vlaams niet + etelijk kan enkel predikatief gebruikt worden, terwijl de A.N.-afleidingen van het type [ON + ww. stam + (E)LIJK] evengoed attributief kunnen fungeren. Doenlijk zou, zoals al gesuggereerd werd, wel eens het enige A.N.-deverbatief op -(e)lijk kunnen zijn dat dezelfde morfo-syntaktische status als Vlaams etelijk heeft: volgens VAN DALE (1976:541) wordt het enkel predikatief gebruikt en naar ons gevoel ook altijd met het negativerende woordje niet.

Met betrekking tot het A.N.-ekwivalent van Vlaams (niet +) etelijk (nl. het morfologische type [ON + ww. stam + (E)LIJK] met de overdrachtelijke betekenis ‘bij wijze van spreken + niet + te-inf.’) moeten we nu nog één vraag proberen te beantwoorden: is dit type (nog) produktief?

Om hierop een antwoord te kunnen geven moeten we er weer de konkurrenten van dit type bij betrekken. Daarom keren we nog even terug naar schema (7), dat we hieronder enigszins vereenvoudigd weergeven:

(10)

	negatief	positief
absoluut/objektief	ON + meet + BAAR (a)	meet + BAAR (b)
relatief/subjektief	ON + meet + (E)LIJK (c)	*

Waar de semantiek van de afleidingen een absoluut/objektief karakter heeft (gevallen a en b), heeft -(e)lijk het helemaal moeten afleggen tegen -baar: cf.

[p. 100]

(11)	bevaarbaar	-	onbevaarbaar	-	^oonbevaarlijk
	doorwaadbaar	-	ondoorwaardbaar	-	^oondoorwadelijk^5
	hoorbaar	-	onhoorbaar	-	^oonhoorlijk^6

Waar het een relatief/subjektief negatieve inhoud betreft (geval c), heeft -(e)lijk voorlopig nog enigszins stand kunnen houden maar ook hier is de teruggang duidelijk. In de jongste twee eeuwen zien we namelijk het type [ON + ww. stam + BAAR] geleidelijk ook deze funktie van [ON + ww. stam + (E)LIJK] overnemen. In die periode hebben er zich in het A.N. steeds meer woorden van het type [On + ww. stam + BAAR] met de overdrachtelijke betekenis ‘bij wijze van spreken + niet + te-inf.’ gevormd: b.v. onaantastbaar, onafwendbaar, onbetaalbaar, ondoenbaar, onleesbaar, onmiskenbaar, onschatbaar, onvermoeibaar. In het licht van wat we vroeger over hun ekwivalenten op -(e)lijk gezegd hebben, is het logisch dat ook bij deze afleidingen met -baar (met overdrachtelijke betekenis) de positieve tegenhanger ontbreekt. Dat er meestal ook geen konkurrent op -(e)lijk (meer) is, hoeft ons evenmin te verwonderen: een taal hoeft geen twee vormen met totaal dezelfde funktie/inhoud in stand te houden. Een en ander trachten we hieronder te visualiseren:

(12)

ww. + BAAR	ON + ww. + BAAR	ON + ww. + (E)LIJK
-	onaantastbaar (fig.)	-
-	onafwendbaar (fig.)	-
betaalbaar (lett.)	onbetaalbaar (fig.)	-
-	onbesefbaar (fig.)	onbeseffelijk (arch. enkel W.N.T.)
-	onlesbaar (fig.)	-
-	onmiskenbaar (fig.)	-
-	onontkoombaar (fig.)	-
-	onstuitbaar (fig.)	-
-	onschatbaar (fig.)	-
-	onuitputbaar (fig.)	onuitputtelijk (fig.)
-	onuitroeibaar (fig.)	-
-	onvermoeibaar (fig.)	-
-	onverzetbaar (fig.)	onverzettelijk (fig.)
-	onzegbaar (fig.)	onzeglijk (fig.) (Zuidn.)

De aflossing van (overdrachtelijk) [ON + ww. + (E)LIJK] door (overdrachtelijk) [ON + WW. + BAAR] komt heel mooi tot uiting in de W.N.T.-gegevens over onschattelijk/onschatbaar: het jongste voorbeeld van onschattelijk dateert van 1726 (W.N.T.: X, 1783), terwijl onschatbaar pas voor het eerst in een tekst van 1814 geciteerd wordt (IBIDEM).

We mogen aannemen dat het type [ON + ww. stam + BAAR] in eerste instantie een letterlijke betekenis (gehad) heeft, maar sekundair ontwikkelde/ontwikkelt zich bij een aantal afleidingen de overdrachtelijke betekenis ‘bij wijze van spreken + niet + te-inf.’. Deze betekenisdrift is mooi te illustreren aan de afleiding oneetbaar: naast de primaire/letterlijke betekenis ‘niet gegeten kunnende worden’ (b.v. omdat iets giftig is) ontwikkelde zich een sekundaire/ overdrachtelijke betekenis ‘bij wijze van spreken niet te eten’ (b.v. omdat iets onsmakelijk of onverteerbaar is).

5 Ondoorwadelijk wordt nog in het W.N.T. (X, 1547) vermeld maar het enige citaat dateert uit 1711 (J. Luyken, De Bykorf des Gemoeds).

6 Ook onhoorlijk komt nog in het W.N.T. (X, 1704) voor maar met de vermelding ‘thans verouderd’. Het wordt geciteerd uit een werk van 1660 (J. de Brune, Bankket-werk van goede gedagten).

[p. 101]

Voorlopig is overdrachtelijk [ON + ww. stam + BAAR] niet zo koerant in het A.N. en misschien zal het dat wel nooit echt worden, want we moeten konstateren dat bovengenoemde betekenis nog het vaakst analytisch uitgedrukt wordt via het syntagma niet + te-inf.:

(13)	dit gebak is niet te eten (= niet lekker)
	Jan is vandaag niet te spreken (= niet abordabel)
	stookolie is niet meer te betalen (= peperduur)

Dat zulke syntagmata in gewone (spreek)taal nauwelijks attributief gebruikt kunnen worden (^ohet niet te eten gebak), kan echter in de toekomst de produktiviteit van overdrachtelijk [ON + ww. stam + BAAR] wel bevorderen.

In alle gevallen mogen we stellen dat overdrachtelijk [ON + ww. stam + (E)LIJK] helemaal niet meer produktief is in het huidige A.N. Bij uitbreiding mag dat trouwens gezegd worden van alle deverbatieven op -(e)lijk. In zowat alle funkties heeft -(e)lijk het veld moeten ruimen voor -baar. Alleen waar -(e)lijk en -baar semantisch gedivergeerd zijn, heeft -(e)lijk (voorlopig) nog enigszins stand kunnen houden. Dat is op de eerste plaats het geval met overdrachtelijk [ON + ww. stam + (E)LIJK] tegenover letterlijk [ON + ww.stam + BAAR]) en verder met [ww.stam + (E)LIJK] in allerlei idiosynkratische betekenissen (b.v. beweeglijk, draaglijk, duidelijk, klaaglijk, merkelijk, verkieslijk, enz.). We mogen trouwens veronderstellen dat die geringe semantische koherentie (mede)verantwoordelijk is voor het produktiviteitsverlies van de woordvormingsregel [ww. stam + (E)LIJK] (zie o.a. ARONOFF:1976, 43 i.v.m. het kausaal verband tussen semantische (on)regelmatigheid en (on)produktiviteit).

3. Terug naar de Vlaamse dialekten en slotbedenking

Al in ons eerste punt hebben we gezegd dat er in de Vlaamse dialekten een behoorlijk aantal overdrachtelijke afleidingen van het type (niet +) [ww. stam + (e)lijk] voorkomen die in de aanpalende dialektgebieden en in het A.N. onbekend zijn. We hadden het bij het begin al over (niet +) etelijk, maar we kunnen daar nog heel wat voorbeelden aan toevoegen:

(14)	mazout is niet meer kopelijk (= peperduur)
	nieuwe auto's zijn niet meer betaaldelijk (= idem)
	onze Jan is vandaag niet sprekelijk (= niet abordabel)
	't is niet zeggelijk hoe lastig dat dat kind is (= niet uit te drukken)
	't is niet zien(de)lijk hoe hij drinkt (= niet om aan te zien)
	zoiets is haast niet latelijk (= dat kun je eigenlijk niet laten)
	die bol is haast niet schietelijk (= moeilijk weg te schieten)
	dat is tegenwoordig niet meer doenlijk (= niet meer te doen)
	't is niet schattelijk hoeveel geld dat hij uitgegeven heeft (= nauwelijks te schatten).

Over de syntaktische status van die afdelingen zijn we al ingelicht: ze komen doorgaans in een negatief syntagma voor en kunnen bijgevolg normaliter enkel predikatief gebruikt worden. Op het eerste punt moet er echter nog een precisering aangebracht worden. Uitzonderlijk kunnen ze nl. ook in affirmatieve zinnen voorkomen, maar dan bijna altijd in stilistisch gemarkeerde taal: die soep

[p. 102]

is etelijk is in dat geval een understatement voor die soep is (heel) lekker.

Hoe staat het nu met de produktiviteit van overdrachtelijk (niet +) [ww. stam + e(lijk)] in Vlaanderen?

Hoewel bovenstaande voorbeelden op een taaiere levenskracht dan elders in het Nederlandse taalgebied wijzen, kunnen we dit type ook in Vlaanderen niet meer echt produktief noemen. Indikatief is in dat opzicht vooral het feit dat etelijk, latelijk, sprekelijk, e.d. steeds minder gebruikt worden door de jongere generatie, die in toenemende mate voor de analytische formulering (niet +) te-inf. opteert: b.v. mazout is niet meer te betalen, die soep is niet te eten. Invloed van de kultuurtaal mag hier beslist aangenomen worden.

Ten slotte nog een woord over de manier waarop deze typisch Vlaamse afleidingen in de woordenboeken behandeld worden.

In VAN DALE (1976) heb ik er maar drie aangetroffen: kopelijk (p. 1237), sprekelijk (p. 2308) en zienlijk (p. 3001). Bij elk van die lemma's vinden we de ietwat te vage aanduiding ‘Zuidn.’ en telkens wordt er een voorbeeld gegeven van predikatief gebruik in een negatieve zijn.

Ook in DE CLERCK (1981) is de neerslag van ons Vlaams afleidingstype gering. Alleen houdelijk (p. 171), kennelijk (p. 203) en zienlijk (p. 609) worden er in de toepasselijke betekenis én in een negatief syntagma geciteerd. Verder vermeldt hij nog onherkennelijk (p. 330) en drie positief gebruikte afleidingen op -elijk: verschietelijk (p. 569) met de kausatieve betekenis ‘schrikwekkend/verbazingwekkend’ (met citaat uit Timmermans), rapelijk (p. 424) in de kombinatie rapelijke ziekte = besmettelijke ziekte (met een citaat uit Streuvels) en etelijk (p. 115) in de ruim verspreide idiomatische verbinding etelijke waar = eetwaar (met een citaat uit Jonckheere).

Veruit de rijkste oogst haalden we uit TEIRLINCK (1908-1922), overigens in alle opzichten het degelijkste en volledigste van de klassieke Vlaamse idiotica. Van de enkele tientallen afleidingen op -elijk met de hierboven beschreven semantische en morfo-syntaktische status vermeld ik er enkele in een oorspronkelijk citaat van Teirlinck:

(15)	doenlijk (I, 344): Da' werk en es nie' doenlijk.
	drinkelijk (I, 370): Da'bier en es nie' drenkelijk.
	etelijk (1, 409): Da' vlees en es nie' etelijk.
	kopelijk (I1, 171): De boter es te diere; z'en es nie' koopelijk.
	makelijk (II, 229): Die broek en es nie' meer makelijk.
	onthauwelijk (II, 329): Ze draagt nen ordegen nome, hie en es nie' onthauwelijk.
	sprekelijk (III, 101): Den boer en was nie' sprekelijk.
	uitsprekelijk (III, 199): 't En es nie' uitsprekelijk wa' da'k afgezien hè.
	vergetelijk (III, 228): Zulk e' vree' dengen, dat en es nie' vergetelijk.
	zeggelijk (III, 316): Hoeveel volk was er? 't En es nie' zeggelijk.

De overige Vlaamse idiotica laten maar bitter weinig doorsijpelen van een woordvormingsproces waarvan de produktiviteit precies in Vlaanderen nog maar kortelings is gaan tanen.

In het algemeen heeft deze speurtocht naar leksikografische getuigenissen van het hierboven beschreven Vlaamse derivatietype ons geleerd dat er tot nog toe in de idiotica en ook in de dialektmonografieën (o.a. dezelfde TEIRLINCK, 1924) veel te weinig aandacht besteed is aan woordvorming in de dialekten. Nochtans kunnen zulke eksploraties niet alleen een autonome waarde hebben

[p. 103]

maar ook - en vooral - kunnen ze een interessante invalshoek vormen voor de synchrone en de diachrone studie van woordvormingsprocessen in de (Nederlandse) standaardtaal. In nog ruimere zin kunnen ze bovendien aanleiding geven tot een fundamentelere kijk op wat woordvorming in essentie is: een erg syntetische taalakt waar de gemiddelde dialektspreker alvast minder toe overgaat dan de taalcerebrale linguïst. Hiermee wil niet gesuggereerd zijn dat die ‘gemiddelde dialektspreker’ minder speels met z'n taal zou omgaan (integendeel vaak), maar hij doet het analytischer.

Bibliografie

Aronoff, M. (1976), Word Formation in Generative Grammar. Cambridge (Mass.), M.I.T.

Cristael, D. (1982), Adjektivische afleidingen van werkwoorden in het Nederlands. Gent, Rijksuniversiteit.

De Clerck, W. (1981), Nijhoffs Zuidnederlands Woordenboek. 's-Gravenhage/Antwerpen, Nijhoff.

Lyons, J. (1977), Semantics. 2 dln. Cambridge, etc., C.U.P.

Schultink, H. (1962), De morfologische valentie van het ongelede adjektief in modern Nederlands. Den Haag, Van Goor.

Teirlinck, I. (1908-1922), Zuidoostvlaandersch Idioticon. 3 dln. Gent, A. Siffer.

Teirlinck, I. (1924), Klank- en vormleer van het Zuidoostvlaandersch Dialekt. Gent, A. Siffer.

Van Dale (1976), Groot Woordenboek der Nederlandse Taal. Tiende druk, bezorgd door dr. C. Kruyskamp. 's-Gravenhage, M. Nijhoff.

W.N.T., Woordenboek der Nederlandse Taal, begonnen in 1882 door M. de Vries en J. Te Winkel.