Spektator. Jaargang 12

[p. 136]

Interpreteren verboden, metainterpretatie geboden?
Een notitie over literatuurwetenschap
Frank Berndsen

De literatuurwetenschap in strikte zin stelt geen interpretaties op. Interpretatie is het terrein van de literaire kritiek. (...) De literatuurwetenschap bestudeert wel interpretaties. De kontekst waarin deze drie beweringen voorkomen is niet polemisch van aard, terwijl het beweerde evenmin wordt beargumenteerd. Dit plus de omstandigheid dat het citaat ontleend is aan een werk van Jan van Luxemburg, Mieke Bal en Willem G. Weststeijn onder de titel Inleiding in de literatuurwetenschap doet vermoeden dat het hier om een binnen de vakgemeenschap ingeburgerd en wijd verbreid inzicht gaat.

Toch is het nog niet lang geleden dat het interpreteren van literaire teksten als dè centrale aktiviteit binnen de literatuurwetenschap - en niet alleen binnen de literatuurstudie of literatuurbeschouwing - werd beschouwd. De ontwikkeling die erin resulteerde dat het interpreteren als literatuurwetenschappelijke aktiviteit werd uitgebannen, moet dan ook wel bijzonder snel verlopen zijn. Op basis van welke vooronderstellingen nu voltrok zich deze ontwikkeling?

Een aanwijzing omtrent die vooronderstellingen treffen we aan in het werk van Van Luxemburg et al: Sommige beoefenaren van de literatuurwetenschap hebben willen aantonen dat de manier waarop we een interpretatie uitvoeren grote overeenkomsten vertoont met het opstellen en toetsen van hypothesen in de natuurwetenschappen. Men heeft in reactie daarop terecht gewezen op de grote verschillen tussen het ‘verklaren’ in de natuurwetenschappen en het ‘begrijpen’ bij de interpretatie van het literaire werk. Kort geformuleerd: de auteurs van deze inleiding zijn van mening dat het interpreteren van literaire teksten een aktiviteit is die niet (adekwaat) te beschrijven is met behulp van inzichten uit de analytische wetenschapstheorie. Uit het tegenoverstellen van ‘verklaren’ en ‘begrijpen’ spreekt voorts een hermeneutische oriëntatie.

Een vergelijkbaar argument, maar dan zeer veel uitvoeriger onderbouwd, is te vinden in het hoofdwerk van Norbert Groeben uit 1977. Het vervelende alleen - en dat probeerde ik aan te tonen in een uitvoerige analyse van Groeben's werk (1981) - is dat Groeben nu bepaald niet aansluit bij moderne inzichten op het terrein van de ken- en wetenschapstheorie. Ondanks een knieval voor de moderne analytische wetenschapstheorie in zijn eerste hoofdstuk blijkt zijn voorstel voor een empirische literatuurwetenschap een bouwwerk dat opgetrokken is op fundamenten als de objektivische kentheorie en de neopositivistische wetenschapstheorie.

Nu is bij Groeben niet alleen de onmogelijkheid van wetenschappelijkheid bij het interpreteren van literaire werken een argument om dat interpreteren buiten de literatuurwetenschap te plaatsen. Hij hanteert een tweede, en bij hem fundamenteler, argument. Das Empirisierungskonzept nimmt vielmehr die kommunikationstheoretische Gegenstandskonzeption konsequent ernst: est geht von der bedeutungskonstitutiven Funktion des Lesers aus. (...) Eine empirische Litera-

[p. 137]

turwissenschaft konstruiert also den Werksinn aus empirisch erhobenen, d.h. intersubjektiv beobachteten Konkretisationen faktischer Rezipienten! Het staat er wat moeilijk, maar het komt erop neer dat een literaire tekst pas betekenis heeft als hij gelezen wordt en daardoor behoren zowel de tekst als de lezer in zijn omgang met die literaire tekst tot het objekt van onderzoek van de literatuurwetenschapper.

Het eerste argument is dus wetenschapstheoretisch van aard, het tweede, door Groeben zelf als ‘kommunikatietheoretisch’ getypeerd, kan wellicht het best het receptietheoretische argument genoemd worden. Het laatste argument treffen we in Nederland onder meer aan bij Elrud Ibsch in haar artikel Receptietheorie uit 1980. Sprekend over de receptietheorie merkt ze op: Interpretatie-verschillen worden niet aan de aard van het literaire werk toegeschreven maar aan wisselende (historisch veranderlijke) receptiesituaties. (...) Hiermee is de geïsoleerde interpretatie als literatuurwetenschappelijke activiteit uit haar dominante positie verdreven. In de meta-interpretatie (de vergelijking van interpretaties) wordt de afzonderlijke interpretatie daarentegen object van onderzoek. Aangetekend moet worden dat Ibsch minder strikt is dan Norbert Groeben en Van Luxemburg et al. De laatsten sluiten het interpreteren buiten de literatuurwetenschap, Ibsch beperkt zich tot het relativeren van de plaats van dat interpreteren binnen de literatuurwetenschap.

Er zijn dus twee argumenten naar voren gebracht tegen het interpreteren als literatuurwetenschappelijke aktiviteit en voor de metainterpretatie. Een wetenschapstheoretisch plus een receptietheoretisch argument. Juister is het te spreken over twee verzamelingen van argumenten. Immers het wetenschapstheoretische argument bij Van Luxemburg et al is verbonden met de oppositie tussen ‘verklaren’ en ‘begrijpen’, bij Groeben met de neopositivistische eis met betrekking tot de scheiding van objekt en subjekt binnen wetenschappelijk onderzoek. Bij Ibsch is het receptietheoretische argument gebaseerd op historische polyinterpretabiliteit, bij Groeben op ontologische gefundeerde polyinterpretabiliteit. Wat zijn deze (verzamelingen van) argumenten nu waard?

Ga je, als Norbert Groeben, uit van een speciale ontologie voor literaire werken, dan is dat slechts mogelijk als een objektivistische kentheorie tot je vooronderstellingen behoort. Immers de these dat literaire teksten meerduidig en niet-literaire teksten daarentegen eenduidig zijn, moet bij het hanteren van een relationele kentheorie beschouwd worden als een nutteloos filosofisch a priori. De relationele kentheorie is een visie op waarnemen volgens welke het subjekt bij het waarnemen steeds een eigen inbreng heeft die van die van andere subjekten kan, en ten dele steeds ook zal, verschillen. Uit deze visie vloeit voort dat verschillende lezers bij het lezen van eenzelfde tekst, of die nu literair dan wel niet-literair is, verschillende betekenissen kunnen, en ten dele steeds ook zullen, realiseren. Ga je van zo'n relationele kentheorie uit, dan gebiedt Ockam's razor dat zo'n speciale ontologie van literaire teksten losgelaten wordt.

Nu moeten Groeben's objektivistische kentheorie en zijn daarmee verbonden neopositivistische wetenschapsopvatting gekarakteriseerd worden als ‘achterhaalde inzichten’. Achterhaald niet in de zin dat deze denkbeelden weerlegd zouden zijn, dat is bij dit soort inzichten nu eenmaal niet mogelijk, maar in de zin dat de wijdverbreide konsensus die vroeger ten aanzien van deze denkbeelden gold niet langer voorhanden is. Binnen de metatheorie zijn deze inzichten inmiddels vervangen door andere, met een groter probleemoplossend vermo-

[p. 138]

gen. De konklusie mag daarom zijn dat Groeben's argumenten, zowel zijn receptietheoretische als zijn daarmee verbonden wetenschapstheoretische argument, weinig doorslaggevend zijn. Zijn uiteenzetting kan voor de hedendaagse literatuurwetenschap niet resulteren in het buitensluiten van het interpreteren van literaire teksten.

In eerste instantie lijkt ook de oppositie die Van Luxemburg et al maken tussen ‘verklaren’ en ‘begrijpen’ niet bepaald modern. Toch is dit vermoedelijk maar schijn. In hun aantekeningen bij het betreffende hoofdstuk verwijzen de auteurs naar werk van methodologen van de literatuurwetenschap die, minstens ten dele, uitgaan van recente wetenschapstheoretische denkbeelden.

Ondanks die oriëntatie, indirekt, van Van Luxemburg et al op de moderne wetenschapstheorie behoeft hun argument niet voor iedereen even overtuigend te zijn. Hun argument geldt slechts dan, wanneer je de wetenschapstheoretische inzichten waarop ze zich, indirekt, beroepen niet diskussie stelt. Die diskussie vindt op dit moment echter wel plaats. Ten eerste binnen de wetenschapstheorie zelf. Ten tweede lijkt amendering van en aanvulling op de denkbeelden uit die wetenschapstheorie juist gewenst vanuit het perspektief van een wetenschapstheoretische bezinning op de literatuurwetenschap. Onlangs probeerde ik dit laatste aannemelijk te maken in een korte notitie (1982). Ikzelf acht daarom het wetenschapstheoretische argument van Van Luxemburg et al niet overtuigend. Los van mijn specifieke denkbeelden kan meer in het algemeen opgemerkt worden dat het argument van deze auteurs problematischer is dan ze zelf lijken te vinden.

Rest het receptietheoretische argument van Elrud Ibsch. Hiervoor werd reeds opgemerkt dat haar positie gematigder is dan die van Jan van Luxemburg et al en Norbert Groeben. Toch dient iets nader bepaald te worden op welke wijze ze nu precies gematigd is, want er doen zich hier twee mogelijkheden voor. Ten eerste kan zij namelijk van mening zijn dat het interpreteren van literaire teksten binnen de literatuurwetenschap als wetenschappelijke aktiviteit een, niet langer centrale, plaats heeft. Ten tweede dat binnen de literatuurstudie of literatuurbeschouwing het niet-wetenschappelijke interpreteren haar plaats heeft naast de wetenschappelijke metainterpretatie. Het hiervoor uit haar artikel aangehaalde citaat suggereert dat het eerste het geval is, doch bij nadere beschouwing blijkt juist het tweede het geval te zijn. In haar artikel kiest Ibsch duidelijk Karl Popper's wetenschapstheorie als uitgangspunt. In het verlengde van die denkbeelden merkt ze op: De vraag die de receptietheorie stelt, luidt (...): hoe verhouden interpretatieresultaten zich tot elkaar? Welke theoretische of ‘lebensweltliche’ context van de interpretatie brengt welke tekstelementen aan het licht, selecteert welke tekstdominanten? De afzonderlijke interpretatie is vanuit dit perspectief niet meer als zodanig falsificeerbaar, maar slechts tegen de achtergrond van een bepaalde probleemstelling of een bepaalde ervaringswereld. Uiteindelijk hanteert dus ook Elrud Ibsch twee argumenten, een receptietheoretisch en een wetenschapstheoretisch argument. Door het bestaan van de historische polyinterpretabiliteit van literaire teksten plus de wetenschapstheoretische eis van falsifieerbaarheid wordt voor Elrud Ibsch het interpreteren van literaire teksten een niet-wetenschappelijke aktiviteit. Het denkbeeld van de historische polyinterpretabiliteit en dus haar receptietheoretische argument is veel sterker dan het op de ontologische polyinterpretabiliteit van literaire teksten gebaseerde receptietheoretische argument van Norbert Groeben. Dit omdat de visie van Elrud Ibsch geheel aansluit bij moderne relationele denkbeelden binnen de ken-

[p. 139]

theorie zoals het inzicht van theoriebeladenheid van de waarneming. Ten aanzien van het wetenschapstheoretische argument van Ibsch valt hetzelfde op te merken als hiervoor met betrekking tot het overeenkomstige argument van Van Luxemburg et al werd opgemerkt. Ikzelf acht dit argument niet overtuigend en meer in het algemeen is het argument problematischer dan Ibsch zelf lijkt te vinden.

Een diskussie over het al dan niet buitensluiten van het interpreteren van literaire teksten uit de literatuurwetenschap zal dus draaien om de vraag welke wetenschapstheoretische denkbeelden in het algemeen en met het oog op de literatuurwetenschap in het bijzonder het best verdedigbaar zijn.

Waar het tot ontwikkeling komen van de receptietheorie ons met de neus opgedrukt heeft, is de vraag naar een differentiatie tussen de rol van de lezer en de rol van de literatuurwetenschapper. De vraag is op zich niet nieuw, in alle voorafgaande literatuurwetenschappelijke richtingen werd deze vraag beantwoord. Dat echter met een zodanige stelligheid dat een diskussie over mogelijke antwoorden niet gevoerd werd. Het is de receptietheorie die deze diskussie op gang gebracht heeft. Nu is het vanuit de noodzaak van een differentiatie tussen beide rollen gezien niet noodzakelijk dat die differentiatie tot stand komt door de lezer en de literatuurwetenschapper zich te laten richten op een verschillend objekt. Het verschil tussen beide rollen zal gezocht moeten worden in het handelen van lezer en literatuurwetenschapper. Het handelen van beiden zal wetenschapstheoretisch op signifikante wijze moeten verschillen. De centrale vraag in de diskussie wordt dan of dit verschil al dan niet kan bestaan als lezer en literatuurwetenschapper zich op hetzelfde objekt richten. Het voorafgaande heeft duidelijk gemaakt dat het antwoord op deze vraag direkt samenhangt met de ingenomen wetenschapstheoretische positie.

De vraag dringt zich op of het realiseren van metainterpretaties binnen de literatuurwetenschap leidt tot de gewenste differentiatie tussen de rol van de lezer en die van de literatuurwetenschapper. Een differentiatie in rollen die niet zichtbaar wordt in de gerichtheid op een verschillend objekt, maar in wetenschapstheoretisch signifikant verschillend handelen.

Om te beginnen een korte inventarisatie van wat de genoemde auteurs onder metainterpretatie verstaan. De term zelf komt niet voor in het hoofdstuk Interpretatie in de literatuurwetenschap van Jan van Luxemburg, Mieke Bal en Willem Weststeijn. Wel treffen we een omschrijving aan van wat er binnen de literatuurwetenschap in de plaats moet komen voor het interpreteren van literaire teksten. De literatuurwetenschap is geïnteresseerd in de opzet en verscheidenheid van soorten interpretaties, in de manier waarop interpretaties tot stand komen en de wijze waarop men daarvan verslag geeft. Ook zijn interpretaties, zoals alle vormen van receptie, voor literatuurwetenschap materiaal voor het onderzoek naar de relatie tussen tekst en lezer.

De traditionele interpretatie aanduidend met de term ‘receptie’ en de metainterpretatie met de term ‘interpretatie’ gaat het Norbert Groeben om het volgende: bei der Interpretation handelt es sich um eine Teilmenge des wissenschaftlichen Erkenntnisprozesses und zwar jene, die theoretische Konstruktionen aufstellt und unter Rückgriff auf die beobachteten Rezeptionsdaten überprüft.

Wat Van Luxemburg et al onder de aangehaalde omschrijving precies verstaan, wordt in de loop van het hoofdstuk duidelijker. In aparte paragrafen komen achtereenvolgens aan de orde: soorten interpretatie, de manier waarop interpre-

[p. 140]

taties tot stand komen (fasen en proces) en wijzen van verslaggeving. In een apart hoofdstuk onder de titel Tekst en lezer komt het onderzoek naar de relatie tussen tekst en lezer te sprake.

In de paragraaf over de soorten interpretaties worden zes hoofdtypen onderscheiden. Zoals formuleringen als ‘waarbij men ervan uitgaat’, ‘waarin men probeert’ en ‘die niet direct streven naar’ duidelijk maken, betreft het hier een kategorisering op basis van de vooronderstellingen en/of intenties van de interpretator. Het valt niet in te zien hoe het verder gaan op de aldus ingeslagen weg kan verlopen volgens het schema van het opstellen en toetsen van hypothesen zoals dat in de natuurwetenschappen te vinden zou zijn.

De paragraaf over de fasen van het interpreteren bevat een vierdeling op basis van verschillende typen gerealiseerde betekenis (‘primaire betekenis’, ‘impliciete betekenis’, ‘thema’ en ‘symbolische betekenis’). Wederom betreft het hier een klassifikatie. In dit geval wordt echter een (verzameling van) semantische theorie(ën) gebruikt om dat klassificeren uit te kunnen voeren. Wederom geen ‘verklaren’ in de zin van de natuurwetenschappen.

Van dit laatste is tot op zekere hoogte sprake als in een volgende paragraaf het interpretatieproces ter sprake komt. Hier wordt verwezen naar theorievorming binnen de ontwikkelingspsychologie en de kognitieve psychologie. Samengevat: het interpretatieproces laat zich subsumeren onder psychologische theorieën. Voor zover dat mogelijk is, kan gesproken worden over ‘verklaren’ in de zin van de natuurwetenschappen. Dit verklaren maakt dan echter geen deel uit van de literatuurwetenschap, maar van de psychologie dan wel de teksttheorie. Hier zien we dus dat ‘verwetenschappelijking’ van de literatuurwetenschap tot aktiviteit buiten dat vakgebied leidt.

Dezelfde paragraaf bevat enkele opmerkingen over verschillende soorten interpretatieverslagen. Wederom betreft het een klassifikatie, nu op basis van wetenschapstheoretische inzichten waarover een wijdverbreide konsensus bestaat, dan wel reeds tot de common sense gerekend kunnen worden (kontroleerbaarheid, volledigheid, gegrond zijn). Voor zover hier gebruik gemaakt wordt van wetenschapstheoretische inzichten betreft het ‘theorieën’ die toegepast worden. Het verder bewandelen van de aldus ingeslagen weg leidt niet tot ‘verklaren’ in de zin van de natuurwetenschappen.

In het hoofdstuk Tekst en lezer worden het tekstgeoriënteerde en het lezersgeoriënteerde onderzoek genoemd als twee richtingen waarbinnen de relatie tussen tekst en lezer wordt onderzocht. Het gaat om ‘onderzoek naar de receptie van een werk of groep werken door lezers of groepen lezers’ respektievelijk om het onderzoeken ‘van veranderingen in leesgewoonten en leeswijzen van (groepen) lezers’. Wederom valt niet in te zien hoe dit onderzoek zou kunnen verlopen volgens het natuurwetenschappelijke schema van het opstellen en toetsen van hypothesen.

Het valt dus, samenvattend, niet in te zien hoe het bestuderen van interpretaties binnen de literatuurwetenschap op de wijze zoals Van Luxemburg et al voorstellen, kan voldoen aan de door henzelf voorgestelde eisen voor wetenschappelijkheid. De konsekwentie is dan ook dat deze aktiviteit, net als het interpreteren van literaire teksten, uit de literatuurwetenschap gebannen wordt, dan wel dat het interpreteren van literaire teksten door literatuurwetenschappers weer wordt toegestaan binnen de literatuurwetenschap. Het probleem van de wetenschappelijkheid blijft echter hoe dan ook onopgelost.

Het werk van Norbert Groeben blijft - ik neem aan niet alleen voor mij - moei-

[p. 141]

lijk te vatten. Toch een poging. Bij Groeben komt het uitvoeren van een metainterpretatie, door hem aangeduid met ‘interpretatie’ neer op het volvoeren van drie stappen. Ten eerste moet de onderzoeker recepties van lezers beschrijven op een wijze die voldoet aan de eisen van zijn wetenschapstheorie en het resultaat moet bestaan uit beweringen die kunnen gaan funktioneren als een empirische basis waaraan getoetst kan worden.

Ten tweede moet de onderzoeker de zo beschreven recepties verdelen in twee groepen: die van de recepties die wel en die van de recepties die niet in overeenstemming zijn met de ‘materiële struktuur’ van de betreffende literaire tekst. De ‘materiële struktuur’ omvat de gehele literaire tekst minus het semantische niveau, want daarop bestaat voor Groeben de eerder genoemde meerduidigheid. De niet meerduidige ‘materiële struktuur’ kan door de literatuurwetenschapper onderzocht worden op een manier die in overeenstemming is met de eisen van Groeben's wetenschapstheorie. De korrekt beschreven ‘materiële struktuur’ dient dan als maatstaf voor de beoordeling van de in de eerste fase beschreven recepties. Ten derde toetst de onderzoeker hypothesen over de betekenis (‘Sinn’) van de betreffende literaire tekst aan de beschreven recepties (‘Bedeutungen’) voor zover die in overeenstemming bleken te zijn met de ‘materiële struktuur’ van die tekst. Een korrekte interpretatie is dan zo'n hypothese over de betekenis die bij die toetsing overeind blijft.

Op Groeben's voorstel valt nogal wat aan te merken. Het toetsen van zo'n interpretatie oftewel ‘singuläre Deutungshypothese’ is niet identiek met, doch hooguit analoog aan de toetsingprocedure zoals die binnen door Groeben aangehangen wetenschapstheorie wordt beschreven. Strikt genomen behoort wat Groeben beschrijft daarmee niet tot wetenschap. Los hiervan leidt het serieus nemen van die analogie bij Groeben tot systeemdwang. In zijn vierde hoofdstuk onderscheidt hij de ‘induktiv-selegierende Werksinn-Konstruktion’ van de ‘deduktivselegierende Werksinn-Konstruktion’ en pleit hij, falsifikatitionist als hij wil zijn, voor de laatste. Dit onderscheid is echter onzinnig. De asymmetrie die zich bij wetenschappelijke theorieën tussen bevestiging en weerlegging voordoet, is bij singuliere beweringen niet voorhanden. Singuliere beweringen kunnen in tegenstelling tot die theorieën honderd procent bevestigd worden.

Verder is het hele konstrueren van hypothesen overbodig. Laten we kort de drie mogelijke verhoudingen tussen interpretatiehypothesen en de beweringen die er de empirische basis voor vormen beschouwen. Ten eerste kan een interpretatiehypothese een grotere ‘inhoud’ hebben dan die beweringen van de empirische basis, ten tweede kan die ‘inhoud’ even groot zijn en tot slot kan de ‘inhoud’ van die interpretatiehypothesen kleiner zijn. In het laatste geval levert toetsing van de hypothese methodologisch gezien niets ekstra's op en tegelijkertijd resulteert het koncentreren op de hypothese tot een geringere rijkdom dan koncentratie op de beweringen uit de empirische basis. In het tweede geval word je niets rijker of armer, maar tegelijkertijd levert de toetsing weer niets ekstra's op. In het eerste geval maakt koncentreren op de interpretatiehypothese je rijker dan koncentratie op de beweringen uit de empirische basis. Maar hetgeen de hypothese meer aan ‘inhoud’ heeft, kan door de beweringen uit de empirische basis noch bevestigd noch weerlegd worden. Wederom speelt het analogiedenken Groeben blijkbaar parten. Tussen een theorie en haar empirische basis bestaat een kwantitatieve kloof. Het feit dat deze kloof kwantitatief van aard is, garandeert dat bij het niet uitkomen van een voorspelling die theorie weerlegd is. Indien een singuliere bewering meer - iets anders, maar niet het tegengestel-

[p. 142]

de - bevat dan de beweringen uit de empirische basis, dan bestaat er geen kwantitatieve, maar een kwalitatieve kloof. Deze kwalitatieve kloof sluit zowel bevestiging als weerlegging uit. Dus in geen van de drie gevallen heeft toetsing ook maar enige zin.

Dit is nog niet alles. De eerste stap van de metainterpretatie, de verantwoorde beschrijving van recepties, levert problemen op. Zoals ook Groeben zelf aangeeft, kan aan de eisen uit zijn wetenschapstheorie alleen voldaan worden als de onderzoeker in deze eerste fase sterk sturend optreedt. Het onontkoombare en niet-toelaatbare resultaat is: reduktie en vertekening van de te beschrijven recepties. Dit tast de gehele, alle drie de fasen omvatte, onderneming aan.

Zou je nu Groeben's objektivistische kentheorie vervangen door de vandaag alom aanvaarde relationele kentheorie - en pas je daarnaast zijn wetenschapstheorie daarbij aan - dan wordt de door Groeben voorgestelde onderneming er niet zinvoller op. Vanuit zo'n relationele kentheorie is het bestuderen van recepties en van de ‘materiële tekststruktuur’ niet verantwoorder dan het bestuderen van de literaire tekst inklusief het semantische niveau, niet verantwoorder dan het interpreteren van literaire teksten door literatuurwetenschappers. Alle drie hebben voorts even weinig te maken met het opstellen en toetsen van hypothesen zoals Groeben's wetenschapstheorie, ook in haar aangepaste vorm, beschrijft.

Dit laatste impliceert dat een ‘modernisering’ van Groeben's vooronderstellingen daarin resulteert dat het traditionele interpreteren van literaire teksten door literatuurwetenschappers even onwetenschappelijk is als het realiseren van metainterpretaties. Wederom kun je dus òf beide aktiviteiten binnen de literatuurwetenschap handhaven òf beide buitensluiten.

Het realiseren van een metainterpretatie volgens het voorstel van Elrud Ibsch is uiteen te rafelen in eveneens drie stappen. Ten eerste beschrijft de onderzoeker recepties. Ten tweede beantwoordt de onderzoeker de vraag welke tekstelementen in die recepties aan het licht gebracht worden, welke tekstdominanten erdoor geselekteerd worden. Hier wordt, beschrijvend, een relatie gelegd tussen receptie en tekst. Ten derde wordt verklaard waarom die lezers in die recepties die tekstdominanten selekteerden. Dit gebeurt door de uitkomsten van de tweede fase in verband te brengen met de probleemstellingen en/of ervaringskontekst van die lezers.

Ibsch merkt verder op De afzonderlijke interpretatie is vanuit dit perspectief niet meer als zodanig falsificeerbaar, maar slechts tegen de achtergrond van een bepaalde probleemstelling of een bepaalde ervaringswereld. Ibsch duidt met het begrip ‘interpretatie’ niet, als Goeben, de metainterpretatie aan. De vraag dringt zich op of, en zo ja voor wie, de interpretatie het karakter van een hypothese heeft. Niet voor de lezer die de betreffende interpretatie tot stand bracht. Voor hem is die interpretatie het resultaat van waarneming en argumentatie, en heeft toetsing geen zin. Evenmin voor de literatuurwetenschapper. Noch de eerste en de tweede, noch de derde stap van zijn metainterpreteren levert beweringen op die getoetst dienen te worden, laat staan dat hij de interpretatie van de betreffende lezer toetst.

Het ziet er naar uit dat ook bij Elrud Ibsch tot op zekere hoogte van systeemdwang gesproken moet worden. Het ‘verklaren’ dat in de derde fase van het metainterpretatie voorkomt, is geen verklaren in de zin van de wetenschapstheorie. Het explanans is geen wetenschappelijke theorie, explanandum en explanans zijn singuliere beweringen die niet ter diskussie staan. Voorts laat zich de relatie

[p. 143]

tussen explanandum en explanans niet in verband brengen met een wetenschappelijke theorie. Dat lezer x met zijn ervaringswereld en/of probleemstellingen tot interpretatie y komt, waarin de tekstdominanten z geselekteerd worden, valt slechts te formuleren in een historische singuliere bewering. ‘Theoretisch’ is slechts dat er volgens de receptietheorie een relatie bestaat tussen ervaringswereld/probleemstellingen en de selektie van tekstdominanten. Dit inzicht heeft dan ook nog eens meer het karakter van een filosofisch a priori, dan van een wetenschappelijke theorie.

Interpretaties zijn dus niet falsifieerbaar. Het realiseren van metainterpretaties verloopt daarmee volgens de wetenschapstheoretische inzichten van Elrud Ibsch niet wetenschappelijker dan het interpreteren van literaire teksten door literatuurwetenschappers. Wederom kunnen dat interpreteren plus dat realiseren van metainterpretaties òf buiten de literatuurwetenschap geplaatst worden òf binnen de literatuurwetenschap toegestaan worden. Gezien de eerder gesignaleerde gematigde opstelling van Elrud Ibsch zal zij het tweede vermoedelijk verkiezen.

De volgende konklusie lijkt gerechtvaardigd: de besproken voorstellen tot metainterpretatie leveren niet zonder meer een wetenschapstheoretisch signifikante differentiatie op tussen de rol van de lezer en die van de literatuurwetenschappelijke onderzoeker. Het voorstel om het interpreteren van literaire teksten binnen de literatuurwetenschap te vervangen door het uitwerken van metainterpretaties moet beschouwd worden als een onhoudbare oplossing voor een wetenschapstheoretisch probleem. Het bestuderen van literaire teksten moet als even veel of even weinig legitiem beschouwd worden als het onderzoek naar relaties tussen tekst en lezer. De receptietheorie bracht tot op heden een uitbreiding van het onderzoeksobjekt, maar geen verbetering in de wetenschapstheoretische status van het literatuurwetenschappelijk onderzoek dat zich op de een of andere wijze bezig houdt met de betekenis van literaire teksten.

Nu zou het het mooist zijn, indien het mogelijk bleek zowel het interpreteren als het metainterpreteren te beschrijven als wetenschappelijke aktiviteiten. M.i. is dat ook mogelijk. Daartoe zouden bestaande wetenschapstheoretische inzichten geamendeerd en aangevuld moeten worden. Dat zulks wenselijk, mogelijk en verdedigbaar is, heb ik proberen aan te geven in de notitie waarnaar ik reeds enkele malen verwees.

Bibliografie

Berndsen, Frank, (1981). ‘Norbert Groeben's voorstel voor een empirische literatuurwetenschap. kritische kanttekeningen bij een aantal centrale aspekten van zijn voorstel’. (Nog ongepubliceerd, 35 p.).

Berndsen, Frank, (1982). ‘Twee keer toetsen, twee vormen van wetenschap. Een korte notitie’. (Nog ongepubliceerd, 9 p.).

Groeben, Norbert, (1977). Rezeptionsforschung als empirische Literaturwissenschaft. Paradigmadurch Methodendiskussion an Untersuchungsbeispielen. Kronberg/Ts.

Ibsch, Elrud, (1980). ‘Receptietheorie. Een positiebepaling ten aanzien van methodologische vraagstukken en nieuwe ontwikkelingen’ in: Forum der Letteren 21, 1, p. 44-45.

Luxemburg, Jan van/Mieke Bal/Willem G. Weststeijn (1981). Inleiding in de literatuurwetenschap. Muiderberg.