Spektator. Jaargang 11

[p. 480]

Een onbekend tekstfragment van de Florigout
J.W.E. Klein

Na het overlijden van de taal- en letterkundige Jacob Verdam (1845-1919) kwam een groot deel van zijn wetenschappelijke nalatenschap aan de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde. Samen met enkele Middelnederlandse handschriftfragmenten werd de nalatenschap gevoegd bij de handschriftencollectie van de Maatschappij, die ondergebracht is in de Universiteitsbibliotheek van Leiden. De papieren-Verdam berusten daar onder de signaturen Ltk. 1737- 1761 en Ltk. 1774-1775 (de laatste twee nummers zijn pas later overgenomen van de erven-Verdam).

In de periode eind augustus tot begin november 1981 was ik belast met de definitieve inventarisering en ontsluiting van genoemd materiaal. Het merendeel bestaat uit - gehele of gedeeltelijke - afschriften van diverse Middelnederlandse teksten en tekstfragmenten. Deze afschriften zijn niet altijd genomen uit de eerste hand: Verdam heeft ook afschriften gemaakt naar afschriften van anderen of naar tekstuitgaven. Tussen het nagelaten materiaal komen we onder meer tegen:

-Ltk. 1737, I-IX: een afschrift van Die pelgrimage van der menscheliker creaturen (hs. Den Haag, KB, 76 E 6), met in Ltk. 1737,X: variante lezingen naar Utrecht, Rijksmuseum Het Catharijneconvent, hs. BMH 93;

-Ltk. 1739: afschriften van en collaties met diverse fragmenten van de Spiegel historiael;

-Ltk. 1743, I: gedeelten uit hs. Brussel, KB, IV 927 (olim Schloss Wissen) van Maerlants Historie van Troyen^1.; bovendien bestaat Ltk. 1743,II uit fiches met emendaties op de editie-De Pauw van deze tekst.

Tenslotte noem ik Ltk. 1751, XV, het afschrift waaraan dit artikel gewijd is.

Het gaat om een door Verdam eigenhandig gemaakt afschrift van een niet nader door hem geïdentificeerd fragment van een Middelnederlands episch gedicht. De tekst is geschreven op een vrij onaanzienlijk papieren dubbelblaadje en beslaat alle vier de bladzijden (fol. 1^r, 1^v, 2^r en 2^v). Elke pagina telt 28 verzen; deze 28 verzen zijn op iedere bladzijde verdeeld door een horizontaal streepje: zo ontstaan twee onder elkaar staande tekstblokjes van gemiddeld 14 regels. Het totaal van 112 versregels wordt dus verdeeld in acht van zulke tekstblokjes (zie de afbeeldingen).

Hoewel het ‘slechts’ een afschrift betreft, maakt nadere beschouwing duidelijk dat er niettemin sprake is van een belangrijke vondst: de tekst vormt een tot op heden volstrekt onbekend gedeelte van de Florigout, een fragmentarisch overgeleverde ridderroman^2.. De namen die voorkomen in, wat ik in het vervolg het afschrift-Verdam zal noemen, laten daar geen twijfel over bestaan. Zo komen we onder meer tegen: Frinesinde, Audeflure, Florentine en, last but not least, Florigout.

1. Het is wellicht waard om op te merken dat Verdam in dit afschrift meer tekst geeft dan hij publiceerde in zijn Episodes uit Maerlant's Historie van Troyen, Groningen 1873.

2. De tot nu toe bekende fragmenten zijn uitgegeven door K. Heeroma, Florigout. Fragmenten van een 14de-eeuws ridderverhaal. Leiden 1962.

[p. 481]

Hoe Verdam het fragment in handen gekregen heeft, weten we dankzij een aantekening van zijn hand op fol. 2^v van het afschrift. Verticaal in de buitenmarge vinden we de volgende notitie: ‘bovenstuk van een dubbelblad perkament mij gezonden door f. Bonaventura Kruitwagen te Woerden’. Van deze erudiete franciskaan (1874-1954) is bekend dat hij in 1902 van Wychen, waar hij kerkgeschiedenis doceerde, verhuisde naar Woerden om bibliothecaris te worden van het minderbroederklooster aldaar. Het afschrift moet dus vervaardigd zijn tussen 1902 en 1919, het sterfjaar van Verdam.

De vraag rijst nu, waar het oorspronkelijke fragment gebleven kan zijn. Is het mogelijk dat Verdam het ten geschenke gekregen heeft? Dit lijkt weinig waarschijnlijk. Immers, wanneer het fragment deel uitmaakte van de kloosterbibliotheek, was het eigendom van de orde en is schenking vrijwel uitgesloten. Verdam zal het fragment in dit geval, na bestudering, teruggezonden hebben. Dit zou kunnen verklaren dat het zich niet bevindt onder de handschriftfragmenten die Verdam heeft nagelaten^3.. Een andere mogelijkheid is, dat een particuliere bezitter zich met een vraag aangaande het fragment tot pater Kruitwagen heeft gewend en dat de laatste alleen als tussenpersoon heeft gefungeerd en de vraag doorspeelde naar Verdam. Hoe het zij, noch in de bibliotheek van het Woerdense klooster, die thans is ondergebracht in de dependance van de Universiteitsbibliotheek van Utrecht, noch in het persoonlijke archief van pater Kruitwagen, voor zover het vooroorlogse deel bewaard gebleven is na het bombardement van Rotterdam (waar hij toentertijd woonde), is een spoor van het oorspronkelijke fragment te vinden^4..

Van de Florigout zijn maar enkele brokstukken bekend, die in 1962 door K. Heeroma zijn uitgegeven⁵. Op p. 3-4 van zijn editie beschrijft hij ze. Wanneer men alle gegevens daaruit verzamelt en ordent, krijgen we het volgende beeld:

Perkament. 10, min of meer gelijke, stroken van dubbelbladen, 2 kol., 50 rr. per kol.
Afmetingen van de stroken: 62 á 77 × 352 á 362mm. De oorspronkelijke blad- en bladspiegelformaten moeten ongeveer geweest zijn: 260 × 190 (200 × 160)mm⁶.
Schrift: littera textualis.
Rubricatie: rode lombarden (2 rr. hoog); de beginletter van de eerste regel van iedere kolom rood aangestreken.
Herkomst: gezien het dialect hoogst waarschijnlijk afkomstig uit Vlaanderen.
Datering: 14e eeuw.

De fragmenten zijn afkomstig uit de vijf banden van Bartolus a Saxoferrato, In jus universum civile commentaria, studio et opera Jac. Concenatii. Bazel, Froben, 1562, die thans bewaard worden in de Provinciale Bibliotheek te Leeuwarden onder signatuur Hof 174 en Hof 496-499 (olim Leeuwarden, Hofbibliotheek, Th.G. 174 en Th.G. 496-499). Reconstructie wijst uit dat de tien stroken tot vijf dubbelbladen behoord hebben, die, ter verwerking in de banden, over de breedte in vier - ongeveer gelijke - stukken zijn gesneden. Op de fragmenten zijn per kolom slechts 13 tot 17 versregels bewaard gebleven. Terloops zij opgemerkt dat dus niet alle stroken van de oorspronkelijke vijf bifolia tot ons zijn gekomen.

De vraag rijst hoe de strook perkament die Verdam voor zich had, eruit gezien heeft; of de strook overeenkomsten vertoonde met de fragmenten die de basis vormden voor Heeroma's uitgave (in het vervolg de fragmenten-H genoemd). Allereerst zij hier vermeld dat het afschrift-Verdam geen overlappingen vertoont met de fragmenten-H. Voor de reconstructie - op papier althans - van het onbekende Florigout-fragment biedt Verdams afschrift waardevolle gegevens. Zoals gezegd kan men in het afschrift acht tekstblokjes van gemiddeld 14

3. De volgende fragmenten bevinden zich in het legaat-Verdam:
Ltk. 1752: strookjes van Lantsloet vander Haghedochte,
Ltk. 1753: fragment van een Lapidarijs,
Ltk. 1754: fragment van een leven van Brigida (de Ierse heilige Brigida van Kildare),
Ltk. 1761: fragment van een Passionael (Winterstuk),
Ltk. 1761^a: strookjes van een Middelnederlands devotieboekje. Dit nummer wordt ten onrechte in de literatuur wel vermeld als behorend tot het Passionael (Ltk. 1761), vgl. bijvoorbeeld St. Axters, Bibliotheca Dominicana Neerlandica Manuscripta (1224-1500), Leuven 1970, p. 168.

4. Mijn hartelijke dank gaat uit naar pater H.C. Kesseler O.F.M., archivaris van het Provincialaat der Minderbroeders in Utrecht, die mij schriftelijk inlichtte over de huidige verblijfplaats van de Woerdense kloosterbibiiotheek en het persoonlijk archief van pater Kruitwagen doorzocht heeft op Middelnederlandse epische fragmenten. De gebeurtenissen in Rotterdam, mei 1940, heeft Bonaventura Kruitwagen persoonlijk beschreven in een gestencilde brief aan zijn vrienden. Deze brief, waarin hij even uitgebreid als boeiend vertelt over wat hem overkomen is, wordt in diverse redacties bewaard in hs. Leiden, UB, Ltk. 1896.

5 Zie noot 2.

6 De spiegelhoogte van ca. 200 mm is gereconstrueerd uit de volgende gegevens: de regelhoogte is 4 mm, het aantal regels per kolom is 50 (vgl. Heeroma, p. 3).

[p. 482]

regels onderscheiden, met daartussen een liggend streepje. Nu zijn er verschillende mogelijkheden aangaande de oorspronkelijke codex waaruit de strook perkament afkomstig is. Dat handschrift kan - theoretisch - een mise-en-page in één, twee, drie, of vier kolommen per bladzijde gehad hebben. Was het een éénkolommig handschrift, dan zou het streepje tussen de twee tekstblokjes betekenen dat op die plaats één of meer versregels onleesbaar waren. Maar hieruit volgt ook dat er vrij wat meer dan 28 versregels per kolom waren: niet alleen de onleesbare regels moeten meegerekend worden, ook het feit dat we te maken hebben met de bovenste strook van een bifolium betekent dat er versregels verloren zijn gegaan. Nu heeft een éénkolommig handschrift doorgaans ca. 25 à 30 regels per kolom⁷. Het is dus onwaarschijnlijk dat de strook, waarvan het afschrift genomen is, van een dergelijke codex afkomstig is.

De mogelijkheid die overblijft is dat het streepje als scheidingsteken tussen de kolomresten fungeert. In dit geval vallen de drie- en vierkolommige handschriften af, omdat er dan eenvoudigweg niet genoeg tekstblokjes op het afschrift staan: een dubbelblad uit een driekolommer telt in totaal twaalf kolommen en een vierkolommer kent zestien kolommen per bifolium. Blijft over een handschrift met een mise-en-page in twee kolommen, waarin dus acht kolommen per dubbelblad. Een strook van een bifolium uit een dergelijk handschrift heeft dan uiteraard acht tekstblokjes. Dat deze in het afschrift-Verdam niet naast, maar onder elkaar geplaatst zijn, is een normale zaak bij een (modern) afschrift. Dat er inderdaad maar twee blokjes per bladzijde op het afschrift voorkomen en niet drie of vier, kunnen we als een bijkomstige aanwijzing beschouwen.

Mijns inziens hebben we te maken met een regel-voor-regel afschrift, zoals Verdam wel meer maakte van fragmenten die hij niet, of niet goed, kon plaatsen. Zo bijvoorbeeld het afschrift Ltk. 1751, VII, genomen van hs. Leiden, UB, Ltk. 307,III, een fragment van een passieboek met overdenkingen op de canonieke uren en met de Bediedenisse der missen⁸. Doordat zowel het afschrift als het fragment zich in de Leidse UB bevinden is een vergelijking gemakkelijk. Inderdaad zijn de vier bifolia, die het fragment vormen, gerepresenteerd in vier papieren dubbelblaadjes, waarop Verdam de tekst regel voor regel overgeschreven heeft. Ineengevouwen vormen de vier blaadjes een katerntje dat, qua principe van tekstverdeling, een getrouwe weergave van het origineel is.

Keren we terug naar het Florigout-afschrift. Wat betreft het schrifttype is het volgende op te merken. Verdam had de gewoonte om (gedeelten van) woorden die hij niet kon lezen zo getrouw mogelijk na te tekenen. Op een aantal plaatsen in het afschrift heeft hij dat gedaan en de gelijkenis op een littera textualis dringt zich op (zie de afbeeldingen).

Het aantal regels, dat van de kolommen bewaard gebleven is, vormt een ander aspect. Zoals hierboven vermeld, tellen de fragmenten-H 13 à 17 regels per kolomrest, dus nagenoeg gelijk aan de 13 tot 15 regels in het afschrift-Verdam⁹. Tussenbalans: net als de fragmenten-H, was de strook, waarvan Verdam de tekst copieerde, naar alle waarschijnlijkheid afkomstig van een perkamenten, tweekolommige codex, geschreven in een littera textualis. Bovendien valt het overeenkomstig aantal bewaard gebleven verzen per kolom op.

Maar niet alleen zijn er externe overeenkomsten aan te wijzen. Ook schrifteigenaardigheden en dialectische kenmerken vertonen karakteristieke gelijkenis. Voor de bekende Florigout-fragmenten worden die op p. 3 en 4 in de editie-Heeroma behandeld. Het Latijnse &-teken (+ op p. 3 en ‘het plus-teken’ op p. 4), staat in het afschrift-Verdam tweemaal nagetekend: éénmaal op fol.

7 Zie P.F.J. Obbema, ‘De overlevering van de Middelnederlandse letterkunde’, in: Literatuur en samenleving in de middeleeuwen, Wassenaar 1976, p. 101-117, m.n. p. 108. Ook W. Kuiper, ‘Lombarden, paragraaf- en semiparagraaftekens in Middelnederlandse epische teksten’, in: Spektator 10 (1980/81), p. 50-85, m.n. p. 57. De door Kuiper (p. 72) geopperde veronderstelling dat de lombarden in de Florigout een abecedarium vormen, kan door het afschrift-Verdam niet bevestigd worden: er komen in dit tekstfragment òf geen lombarden voor, òf ze werden door Verdam niet aangegeven.

8 Zie G.I. Lieftinck, Codicum in finibus belgarum [...], Leiden 1948, p. 129-130. Verdam was onzeker aangaande de inhoud van dit fragment, getuige de notitie in margine: ‘4 blaadjes van een hs. van moraliseerenden inhoud. misschien uit een werk over de Bediedenisse der Missen?’.

9 Van kolom a op fol. 2^r zijn 13 regels over, van kolom b op hetzelfde folium 15, de zes andere kolomresten tellen ieder 14 regels.

[p. 483]

1^rb (in vs. 55) en éénmaal in de binnenmarge van fol. 1^v (naast kol. b, vs. 153)¹⁰. Ook meer normale abbreviaturen worden door Verdam overgenomen. Zo vinden we de apostrofe (‘r-krul’ bij Heeroma, p. 3) op tal van plaatsen in het afschrift. De nasaalstreep (‘het bovengeplaatste streepje’ bij Heeroma, p. 3) neemt Verdam onder meer over op plaatsen waar hij het woord niet (goed) kan lezen en overgaat op natekenen. De superscripte a en o komen in het afschrift niet voor¹¹. Verder vinden we alleen nog de -et-afkorting (3) terug¹². Wat de afgekorte namen betreft, wordt door Verdam de bijzondere vorm van die van Florigout weergegeven, zoals die in het fragment gestaan moet hebben: Florig,¹³.

De door Heeroma vastgestelde Vlaamse dialectkenmerken (zie p. 4) vinden we eveneens terug in het afschrift. Hij noemt het wisselend gebruik van de u:-fonemen oe en ou; vergelijk het afschrift op o.a. fol. 1^ra, vs. 7 (moeste) en vs. 14 (ghenouch). Willekeur in de spelling g/gh komen we tegen op fol. 1^ra, vs 10 (geloeft) tegenover vs. 14 (ghenouch). Tenslotte maakt Heeroma melding van het veelvuldig, maar grillig, gebruik van de z, hetgeen men ook in het afschrift-Verdam kan constateren.

Op grond van al deze overeenkomsten acht ik het zeer waarschijnlijk dat de oorspronkelijke strook perkament die Verdam heeft afgeschreven tot dezelfde codex behoord heeft als de stroken die aan de basis gelegen hebben van de editie-Heeroma. Te bewijzen valt dit natuurlijk niet, zo lang de strook niet boven water komt. Een overeenkomst is nog wel, dat zowel het fragment dat Verdam voor zich had, als de fragmenten-H moeilijk te lezen waren (vgl. Heeroma p. 3). Dat Verdam moeite had met de ontcijfering van de tekst is, afgezien van het al genoemde natekenen, op te maken uit het feit dat in het afschrift een vrij groot aantal woorden vergezeld gaat van een vraagteken, of dat aanvankelijk verkeerde lezingen doorgehaald zijn en de verbetering er boven geplaatst is. Op open plaatsen vinden we doorgaans de gebruikelijke puntjes of streepjes. Een ‘gok’ geeft Verdam aan door middel van onderstreping; doorgaans geldt dit de aanvulling van een rijmwoord.

Is het nu mogelijk dit tekstfragment te passen binnen het verhaal, zoals Heeroma het gereconstrueerd heeft? Heeroma ordent de 41 tekstblokjes van de door hem uitgegeven fragmenten in zes groepen¹⁴. Het zal blijken dat het afschrift-Verdam nà de groepen van Heeroma geplaatst moet worden.

De inhoud van de Florigout, zoals die door Heeroma uitgegeven is, is - kort samengevat - als volgt. Het toneel is het Nabije Oosten, waar de Saracenen een grote bedrieging voor het christendom vormen. De stad Monbrant is hierin een christelijk bolwerk. De christelijke hoofdrolspelers zijn Florentine, Florigout, Autefluer en, in mindere mate, Frinasinde. Florentine is een tot het christendom bekeerde Saraceense, die het tot koningin van Engeland gebracht heeft. Florigout is haar zoon en heer van Schotland. Frinasinde is mijns inziens haar dochter en niet, zoals Heeroma meent, een paard¹⁵. Autefluer is heer van Grimmestoen en waarschijnlijk een vazal van de Engelse koning. Hun heidense tegenspelers zijn Gardepont en diens broer Lapedant. De eerste heeft de onhebbelijkheid alle vrouwen, die hij te pakken kan krijgen, in zijn kasteel Malasijs gevangen te zetten. Hij bemint Mahaut van Israël, die op Gardeponts avances niet wil ingaan (Mahout is trouwens voorbestemd Florigouts echtgenote te worden). Lapedant bemint Gariët van Damas, die eveneens niets van de Saraceen wil hebben. Om haar te dwingen heeft Lapedant de stad Monbrant belegerd.

10 Vgl. het teken op de foto van fol. 29^r in de editie-Heeroma, t.o. p. 13, de le kolom, 9e regel van boven (‘Ane segt scaede & scande’).

11 Onzeker is of de o met vraagteken boven het woord vort, op fol. 1^ra, vs. 9, bedoeld is om aan te geven dat hier een superscripte o stond, of dat de lezing vort/voort onzeker was.

12 O.a. in het woord maget op fol. 1^ra, vs. 6 (mag 3).

13 Met veel moeite (er loopt daar een vouw over het perkament) kunnen we op de foto van fol. 27^ra in de editie-Heeroma (t.o. p. 12), de 5e regel van boven, dezelfde afkortingsvorm onderscheiden.

14 Zie Heeroma p. 6. Hij rekent tot één groep die tekstblokjes ‘waarvan de berekenbare afstand niet meer dan 35 regels bedraagt’; de grens van 35 regels lijkt me volstrekt willekeurig en nergens op gebaseerd.

15 Zie Heeroma p. 9. Frinasinde is, volgens het afschrift-Verdam, fol. 1^ra, in ieder geval een ‘maget’.

[p. 484]

Om de een of andere reden hebben de genoemde christenen Monbrant verlaten, maar zijn uit elkaar geraakt. (Of zijn ze ieder voor zich uit de stad vertrokken?) Frinasinde wordt op haar tocht belaagd door twee Saracenen. Samen met een ‘naen’ weet zij zich van haar belagers te ontdoen. Aan dit incident wordt gerefereerd op fol. 1^va van het afschrift-Verdam. Hier blijkt dat de twee Saracenen Gardepont en Lapedant kunnen zijn geweest. Nadat de twee heidenen onschadelijk gemaakt zijn komt Autefluer opdagen en vraagt waar Florentine is. Na een leemte blijkt hij haar inderdaad teruggevonden te hebben en samen trekken ze verder. Hierbij lijden ze veel ontberingen. Zo komen ze - vermoedelijk in de buurt van Malasijs - twee dienaren van Gardepont tegen die Florentine willen verkrachten en Autefluer vermoorden. Deze weet echter de twee Saracenen te doden. De koningin en haar vazal trekken verder en komen aan bij het kasteel van Gardepont. Florentine hoopt op een vriendelijke ontvangst, omdat Gardepont een neef van haar is. Maar dit pakt anders uit: hij is een ware tiran, zelfs voor zijn vader, Ysonas, en voor Yzaude, een achternichtje van Florentine. Yzaude is de taak toebedeeld de vrouwen, die Gardepont gevangen houdt, te bewaken. Autefluer raakt op een gegeven moment slaags met Gardepont. De burchtheer gebruikt hierbij een (wevers)kam als wapen. Enige tijd later blijkt de heer van Grimmestoen in een kerker te zitten. Hier hoort hij een engel verkondigen dat hij verlost zal worden door Florigout en dat Florentine en Yzaude hebben kunnen vluchten en in de stad Guben zijn, waar Mahaut van Israël ook is. Guben is waarschijnlijk een ander christelijk bolwerk. In de rest van de fragmenten-H is Florigout de hoofdpersoon, op zoek naar zijn moeder en Autefluer. Op zijn zoektocht verlost hij een door een roversbende gevangen non. Zij neemt hem mee naar haar convent. Daar wordt hem gevraagd wat hij eigenlijk buiten Monbrant zoekt. Hier breekt het laatste fragment af. Het is niet onmogelijk dat Florigout, nadat hij zijn relaas verteld heeft, te horen krijgt waar Florentine en Autefluer zich bevinden.

Na deze samenvatting kunnen we wat dieper ingaan op de inhoud van het afschrift-Verdam. Het begint (fol. 1^ra) midden in een dialoog tussen een vrouw en de als man verklede Frinasinde. Uit het gesprek blijkt echter niet waarom zij vermomd is. In de volgende vijf tekstblokjes zijn we bij en in het kasteel van Gardepont aangeland. Doorgaans is hier steeds Florigout de centrale figuur. Op fol. 1^rb tracht hij het kasteel Malasijs binnen te komen door een aantal ridders (?) die met dorsvlegels slaan uit te schakelen¹⁶. Op fol. 1^va is Florigout blijkbaar binnen en dreigt een Saraceen, waarschijnlijk Gardepont, te doden. Uit de woorden die Florigout spreekt blijkt dat er een jonkvrouw aanwezig is en dat Gardepont de jonkvrouw, eerder in de roman, heeft willen verkrachten. Mijns inziens refereert deze passage aan de verkrachting van Frinasinde, zodat de jonkvrouw, waarover Florigout het heeft, zijn zuster is. Florigout raadt Gardepont aan Autefluer uit de kerker te halen,

Den edelen rudder kerstijn
Die welke metter moeder mijn
Vandi beide waren ghevaen (fol. 1^va, vs. 111-113)

De voorspelling van een engel aan Autefluer, namelijk dat Florigout de gevangen ridder zal verlossen, staat hier op uitkomen. Op fol. 1^vb bedreigt Florigout Gardepont nog steeds. Maar de laatste geeft te kennen in het geheel niet bang te zijn. In de ontbrekende verzen tussen fol. 1^vb en 2^ra zal het gevecht begonnen

16 Deze interpretatie is gebaseerd op de analoge situatie in de roman Huon de Bordeaux, vgl. P. Ruelle [ed.], Huon de Bordeaux, Bruxelles etc. 1960, p. 60 en vss. 4459 e.v. Hier moet Huon een dergelijk kasteel, tevens vrouwengevangenis, binnen komen. Dit kasteel wordt bewaakt door metalen mannen, die de poort bewaken door met ijzeren dorsvlegels te slaan. Hier houden de mannen op, op het moment dat de poort open gaat, in de Florigout blijken ze plotseling uit elkaar te vallen ‘oft ware glas’, nadat ze eerst elkaar te lijf zijn gegaan. Dit alles onder hulpgeroep van de gevangen vrouwen.

[p. 485]

zijn, want op fol. 2^ra stelt Florigout voor de strijd te staken. Hij is namelijk bang dat een ‘reyne maget fier’ (vs. 11) in de macht van Garedepont komt, wanneer hij door de Saraceen gedood zou worden. Vermoedelijk is deze maagd Mahaut van Israël, die immers door beide mannen bemind wordt¹⁷. Op fol. 2^rb wordt weer dat merkwaardige wapen gebruikt: de (wevers)kam met twaalf tanden, die eerder al tegen Autefluer aangewend is. De strijd is dus nog niet gestaakt. Ook blijkt dat Autefluer inmiddels bevrijd is en dat hij zich in de mêlée gemengd heeft. Het is niet duidelijk wie hier de heidense tegenstander is: een Saraceen zweert op de naam van Gardepont dat hij zijn strategisch voordeel niet uit handen zal geven. Hij wordt echter direct daarop doorboord door de ‘coninc van Perant’. Klaarblijkelijk sterft hij aan zijn verwondingen en is daarmee de strijd afgelopen, want op de verso-zijde van dit folium wordt er niet meer gevochten. Uit de twee laatste tekstblokjes is op te maken dat we aan het slot van de roman zijn. Florentine herkent haar zoon aan een kruis dat tussen zijn schouders staat. In het laatste tekstblokje vraagt Mahaut aan Florentine om de hand van haar zoon, waarop de koningin antwoordt, dat zij voortaan haar (Mahauts) moeder zal zijn.

Doordat er een niet te bepalen aantal verzen ontbreken tussen de fragmenten-H en het afschrift-Verdam is het onmogelijk om de regeltelling van Heeroma te vervolgen. Ik ben derhalve in de hierna volgende uitgave met een nieuwe telling begonnen.

De uitgave van dit Florigout-afschrift brengt enkele specifieke problemen met zich mee. Door de uitgave van Heeroma weet de hedendaagse literatuurhistoricus van het bestaan van de tekst¹⁸. Moet men nu, verrijkt door kennis en gegevens, gedistilleerd uit de editie-Heeroma, de tekst geven zoals die waarschijnlijk op de strook perkament gestaan heeft? Of moet men zo getrouw mogelijk de tekst van het afschrift uitgeven zoals die door Verdam neergeschreven is? Beide mogelijkheden hebben het bezwaar dat de uitgave dan praktisch onleesbaar zal worden door alle diacritische tekens die dan gebruikt moeten worden. Laat men alle diacritische tekens weg en geeft men een tekst, zoals die misschien door Verdam als eindprodukt bedoeld zou kunnen zijn, ook dan geeft men niet wat er werkelijk in het afschrift staat. Dit laatste geldt echter eveneens voor de eerste mogelijkheid, wanneer men een aan de editie-Heeroma aangepaste uitgave van het afschrift maakt en al emenderend en conjecturerend een begrijpelijk geheel presenteert. De meest elegante oplossing lijkt me de tekst toch volgens de eerste mogelijkheid uit te geven, maar die te laten vergezellen van een reproduktie van het afschrift Verdam. Deze manier houdt de mogelijkheid open de gegeven tekst te vergelijken met die van het afschrift. Aanpassing aan de editie-Heeroma lijkt me bovendien gerechtvaardigd, als men er van uitgaat dat het fragment dat Verdam voor zich had en de fragmenten-H uit dezelfde codex afkomstig zijn¹⁹. De van het afschrift-Verdam afwijkende lezingen heb ik tussen teksthaken geplaatst; de lezingen waarvan Verdam onzeker was, maar die mijns inziens juist kunnen zijn, heb ik overgenomen. In beide gevallen heb ik onder aan de bladzijde vermeld wat Verdam heeft. De interpunctie van het afschrift heb ik niet overgenomen, hoewel ik de indruk heb dat sommige interpunctietekens inderdaad in de oorspronkelijke tekst gestaan hebben. De plaats van de weggelaten interpunctietekens heb ik ook aan de voet van de bladzij vermeld. De door Verdam aangegeven abbreviaturen heb ik door middel van cursivering opgelost.

17 Het feit, dat Mahaut als de toekomstige echtgenote van Florigout genoemd is, maakt aannemelijk dat zij elkaar liefhebben. Vandaar ook Florigouts bezorgdheid voor haar welzijn.

18 In zijn uitgave van de fragmenten van de tweede Rose maakt Heeroma al melding van de vondst, maar hij noemt de roman daar Autefluer ende Florentine. Zie K. Heeroma, De fragmenten van de Tweede Rose, Zwolle 1958, p. 66, n.

19 Hierom heb ik ook hetzelfde aantal regels per kolom als Heeroma aangehouden, nl. 50.

[p. 488]

Afb. 1 Leiden, UB, Ltk. 1751, XV

[p. 489]

1

⁺ Ende seide vrouwe siet mi an*^1.

 

Die vrouwe sprac ghi sijt .1. man*^2.

 

Ende ghi hebbet oec daer toe

 

Vor u houet enen scoe

5

Sulc littekijn ic noyt ne kinde

 

An die maget Frinesinde*^6.

 

Soe moeste soe zere wesen dan*^7.

 

Verkeert [pindse] wezen man*^8.

 

Ende hebben enen scoe vort hoeft*^9.

10

Ic bin dies u niet geloeft

 

In horder ander name bi

 

[Si sprac] vrouwe het ware mi*^12.

 

U te tellen alte lanc*^13.

14

Ghi hebt ghenouch an to...anc*^14.

 

 

51

⁺ Up elc andren ghingen daer

 

Smiten metten vlegels zwaer

 

Also vreselike slagen

 

Dat si tvier daer ute zagen

55

Vliegen ende die sperken dicken*^55.

 

Ende daer toe grote sticken

 

Slougen si andren vanden [leden]*^{57. en 58.}

 

Dat men sach achter [treden]*

 

Die ghene diere waren bi

60

Ende spraken die vrouwen vri

 

Hulpe hulpe goede lieden

 

Willen ons deze verbieden

 

Nu te gane in den pallas

64

Doe braken si oft ware glas

+ 1^ra

1. Verdam heeft na ‘seide’ een dubbele punt; ‘vrouwe’ heeft hij mogelijk met een hoofdletter; achter deze regel staat een punt in het afschrift.

2. Na ‘sprac’ heeft Verdam een dubbele punt.

6. Verdam heeft ‘maget’ eerst voluit geschreven; daarachter staat, tussen haakjes, de geabbrevieerde vorm. De naam Frinesinde spelt Heeroma Frinasinde: Verdam heeft achter deze naam een vraagteken, eronder heeft hij de letters van de naam zo goed mogelijk nagetekend.

7. Verdam heeft ‘dan’ onderstreept en er staat een vraagteken achter.

8. ‘pindse’ zeer onzeker: Verdam heeft het woord nagetekend.

9. Boven ‘vort’ staat in het afschrift ‘o?’.

12. ‘Si sprac’ door mij aangevuld.

13. Verdam heeft ‘(U?)’.

14. Verdam heeft boven ‘to’: ‘(co?)’.

+ 1^rb

55. ende: Latijnse et-abbreviatuur.

57. en 58. Verdam heeft het laatste woord van beide regels nagetekend. Oorspronkelijk had hij luden/cruden.

[p. 490]

Afb. 2 Leiden, UB, Ltk 1751, XV

[p. 491]

101

⁺ Thovet vanden buke slouch

 

Daer hi woude Ongevouch

 

Der reynre maget hebben gedaen

 

Soe die zaecht met ogen aen

105

Der ghelike sal zoe zien

 

Dat ic sal onthoefden dien

 

Want soe comen es met mi*^107.

 

Fel payen ic rade di

 

Dattu haels te deser uren

110

Uuten kerker Audefluren*^110.

 

Den edelen rudder kerstijn

 

Die welke metter moeder [mijn]*^112.

 

Vandi beide waren ghevaen

114

Ende dattu te [ghenaden gaen]*^114.

 

 

151

⁺ Ende gode te ghenaden comen^151.

 

Ende marien die wi nomen

 

Te rechte maget ende moeder*^153.

 

[Lapedante] dinen broeder*^154.

155

Dien sal ic bekeren wel*^155.

 

Ic hebbe hem dicken in zijn vel

 

Gherort metten zwerde mijn*^157.

 

Hulp [Mamet] ende Apolijn*^158.

 

Wat moetic te deser stont

160

Horen sprak gardepont

 

Van enen wichte kerstijn

 

Dat mijn......................

 

Ic souder met minen [crach]ten groot*^163.

164

.C. alleene slaen te doot

+ 1^va

107. Achter deze regel staat in het afschrift een punt.

110. Heeroma spelt Auteflure.

112. Verdam heeft ‘sijn’, hetgeen tevens onderstreept is.

114. ‘ghenaden’ is zeer onzeker: dit woord heeft Verdam nagetekend; vgl. echter vs.

+ 1^vb

151. Ook ‘gaen’ is onzeker: Verdam heeft ‘(g?)aen’.

153. ende: Latijnse et-abbreviatuur.

154. De spelling ‘Lapedante’ is naar Heeroma, Verdam heeft ‘L(?)aparande’.

155. Achter dit vers staat een punt.

157. Verdam heeft ‘Gherort(?)’. Achter het vers staat een punt.

158. Verdam heeft ‘Mehuet’.

163. Verdam heeft ‘...t(?)en groot’, waarbij ‘groot’ bovendien is onderstreept.

[p. 492]

Afb. 3. Leiden, UB, Ltk. 1751, XV, fol. 2^r

[p. 493]

1

⁺ Sprac Florigout dat [zweer] ic u*^1.

 

Ic ne liete recht nu*^2.

 

Niet [s]eggen dinen mont*^3.

 

An haer om dese werelt ront*^4.

5

Want soe souder omme sterven

 

Ende dan soudic ooc bederven

 

Vanden live dat waer recht*^7.

 

Laet ons staden dit gevecht

 

Waeromme dat ic comen si

10

Mogestu verwinnen mi

 

[Dan] sal die reyne maget fier*^11.

 

Moeten zijn in dijn dangier

13

⁺..................teersten dan*^13.

 

 

51

⁺ Die verhief al te handen

 

Den camp metten xii tanden*^52.

 

Audefluer alzulken toren*^53.

 

Hem dede daer te voren

55

Dat hi zwoer gardepont

 

Dat hi te ne gere stont

 

Zijn vordeel over soude geven

 

Het hadden na gecost sijn leven

 

Maer die coninc van Perant

60

Die so quam up hem gerant

 

Als een hongerich serpent

 

Ende stac den fellen [vient]*^62.

 

Recht upten navel zijn

 

Dor die platen stalijn

65

..........beneden [.....sloeg]*^65.

+ 2^ra

1. ‘zweer’ door mij aangevuld.

2. ‘recht’ onzeker: Verdam heeft er een vraagteken achter, bovendien is er door de eerste letter een andere geschreven.

3. Verdam heeft ‘leggen’; m.i. is dat een foutieve lezing: de beruchte l/s-recta verwisseling.

4. Verdam heeft achter ‘werelt’ een vraagteken.

7. Na ‘live’ staat in het afschrift een komma; aan het eind van het vers een punt.

11. ‘Dan’ door mij aangevuld.

+ 1

13. Verdam heeft boven de dubbele e in ‘teersten’: ‘u?’, of ‘ii?’.

+ 2^rb

52. Achter deze regel een punt.

53. De spelling ‘Audefluer’ naar Heeroma; Verdam heeft ‘Aude(floer)’, boven het tussen haakjes geplaatste staat een apostrofe.

62. Verdam heeft ‘vlent(?)’ en daaronder ‘viant(?)’.

65. Zeer onzeker: het handschrift van Verdam is hier vrijwel onleesbaar, tussen de twee min of meer leesbare woorden staat nog iets gekrabbeld.

[p. 494]

Afb. 4. Leiden, UB, Ltk. 1751, XV, fol. 2^v

[p. 495]

101

⁺ Hort vanden vrouwen mine

 

Een reyne edele omoedicheit

 

Eerdat van mi ghezeit

 

Sone wert sprac Florentine

105

Moetic zien de scoudere dine*^105.

 

Stat tusscen 1 cruus van goude

 

Over kint dat ic di houde

 

Du clagest so zere die arbeden

 

Die du over mi hebst leden

110

Dat icker hebbe twivel an*^110.

 

Bescaemt wert die jonge man

 

Up sine voete dat hi spranc

 

Deus hoe sine wapine clanc

114

Van den ghesteente diere

 

 

151

⁺ Ende die scone maget [mahaut]*^151.

 

An die coninginne scoot

 

Diese vanden bloede root

 

Vraechde met haren ghere*^154.

155

Om die minne vanden here*^155.

 

[Yzaudej diere oec scoot toe*^156.

 

Ende menich ander soe

 

Die bo[gen] herde zaen*^158.

 

Weenende es soe gestaen

160

Up van groter blijtheden

 

Lieve kint al hebdi leden

 

Vele dor mi sprac de vrouwe

 

[Vortaen] hebbet g[een r]ouwe*^163.

164

Mids dat ic dijn moeder si

+ 2^va

105. Na ‘moetic’ staat een verwijzingsteken dat verwijst naar het woord ‘aldus’ [=sic], dat achter vs. 103 staat.

110. Achter deze regel staat in het afschrift een punt.

+ 2^vb

151. De spelling van de naam verbeterd naar Heeroma; Verdam heeft ‘hahunt(?)’.

154. Verdam heeft ‘Vaechde’.

155. Achter deze regel staat in het afschrift een punt.

156. De spelling verbeterd naar Heeroma; Verdam heeft ‘Yzeide(?)’.

158. De laatste lettergreep van ‘bogen’ door mij aangevuld.

163. De zin aangevuld door mij.