Spektator. Jaargang 10

[p. 537]

Literatuurgeschiedschrijving: beeld of nevel?
F.C. de Rover

Weinig uitspraken over de mens zullen minder problematisch zijn dan: de lust tot ordenen is ieder aangeboren. Heel wat ordenende activiteiten van de mens zullen minder problemen opleveren dan een ordening van literatuur die aanspraak kan maken op algemene geldigheid.

Na een vaak verwoede diskussie over de algemene geldigheid (i.c. de wetenschappelijkheid) van de aangebrachte of voorgestelde ordening in unieke literaire teksten (i.c. de interpretatie) en de ten slotte alom aanvaarde vaststelling dat interpretaties slechts een beperkte, geclausuleerde geldigheid hebben omdat ze gebonden zijn aan de ervaring van de waarnemer (de interpretator), lijkt de aandacht van de literatuurwetenschap zich de laatste jaren vooral te richten op het leggen van verbanden tussen de niet-unieke aspecten van literatuur: het periodiseren. L'histoire se repète: de problemen rond de interpretatie van afzonderlijke werken gelden in vergelijkbare mate voor het aanbrengen van samenhang in groepen afzonderlijke werken. Vooropgesteld tenminste dat de literatuurgeschiedschrijver méér wil laten zien dan een meer of minder willekeurige maar wél controleerbare materiaalverzameling over een bepaalde periode.

Zoals sommigen aan de vaststelling van de ‘onwetenschappelijkheid’ van de interpretatie de conclusie verbinden dat interpretatieve activiteiten dus niet binnen de literatuurwetenschap thuishoren en dat de literatuurwetenschapper zich uitsluitend met ander, empirisch toetsbaar materiaal moet bezighouden, zo worden ook nu voorstellen voor periodisering geformuleerd die het zonder een oordelende waarnemer/geschiedschrijver lijken te kunnen stellen. Ik denk dan aan een richting in de receptie-esthetica (de richting-Jauss; in ons land uitgewerkt door o.m. R.T. Segers) waarbij het gaat om onderzoek naar literaire verwachting en waardering van het leespubliek. Veel meer dan enige varianten op het ‘geval-Madame Bovary’ of enige schema's met waardeoordelen van kleine lezersgroepen over een beperkt corpus literaire teksten, heb ik uit deze richting echter niet vernomen. Wanneer men zich op het standpunt van de lezersreceptie stelt, zijn de problemen dan ook enorm. Welke lezers dienen ‘bevraagd’ te worden en waar bevinden zich die; over wélke literatuur wil men waardeoordelen inventariseren (de onderzoeker is ‘neutraal’, ‘objectief’); zijn er grenzen tussen kwaliteit en kwantiteit; moet men zich slechts beperken tot nationale literatuur wanneer het leesgedrag uitgangspunt is? Geen wonder dat dit type receptie-estheten voortdurend invitaties richting psychologie en sociologie afzendt. De waarderingsgeschiedenissen die tot nu toe beschreven zijn, betreffen slechts afzonderlijke werken of een groep werken over een bepaalde periode. De resultaten zijn soms belangwekkend, maar vormen steeds deelaspecten van het gehele literaire communicatieproces en zijn daardoor niet meer dan een complement van de traditionele (van de literaire tekst uitgaande) geschiedschrijving. Een werkelijk alternatief zie ik er niet in. Dat geldt ook voor de voorstellen waar ik in dit bestek wat dieper op in wil gaan: die tot inventarisatie van literatuuropvattingen van auteurs.

[p. 538]

Aan zijn artikel ‘Nederlandse prozadebutanten uit de periode 1972-1976’ (in: Raster 5 (1979), p. 54-61) geeft K. Beekman de ondertitel mee: ‘een aanzet tot een geschiedenis van literatuuropvattingen’. In zijn inleiding zet Beekman, met demonstratiemateriaal uit recente pogingen tot periodisering (De Wispelaere, Meyer), een aantal problemen van en bezwaren tegen de gangbare literatuurgeschiedschrijving op een rijtje: de opvatting dat de literaire tekst hét object van de literatuurgeschiedschrijver is; het ontbreken van een duidelijk en consistent indelingscriterium met als gevolg vage begrippen (‘defiktionalisering’, ‘genrevermenging’) en onduidelijke concepten (‘stroming’, ‘invloed’); het opsommende karakter van veel geschiedenissen; het buiten beschouwing blijven van literatuuropvattingen van auteurs en lezers. Als de belangrijkste oorzaak van het gebrek aan eenduidigheid en controleerbaarheid van de traditionele beschrijvingsmodellen noemt Beekman, in het voetspoor van Verdaasdonk, het poëticale karakter van dit type literatuurbeschouwing. Dat laatste wil, globaal geformuleerd, zeggen dat de beschouwer zich baseert op een specifieke literatuuropvatting met veronderstellingen over wat literatuur is (welke functie en eigenschappen literaire teksten hebben) en over de middelen die een auteur kan aanwenden om de veronderstelde literaire functie te realiseren. Het spreekt vanzelf dat de poëticale vorm van literatuurbeschouwing gekleurd is door persoonlijke waardeoordelen van de onderzoeker. Beekman stelt: ‘Nu vormt een beschrijving van literaire teksten of een genre-geschiedenis op zichzelf helemaal geen bezwaar. Het is volkomen legitiem om teksten te bestuderen. Maar de uitvoerbaarheid van deze claim hangt wel af van de voor handen zijnde degelijke criteria en daarvan meen ik dat ze op dit moment ontbreken’ (p. 56). Het is dus legitiem om teksten te bestuderen, maar helaas is het onuitvoerbaar want niet ‘wetenschappelijk adequaat’.

We zijn weer terug bij AF: ‘de plaats van de interpretatie in de literatuurwetenschap’. Wanneer ik overzie wat die discussie nu feitelijk heeft opgeleverd voor de bestudering van literatuur, dan zeg ik met een variant op Beekman: het is volkomen legitiem om literatuur volgens de methodologische normen van de empirische wetenschappen te bestuderen, maar helaas is het onuitvoerbaar. Dat laatste moet ik enigszins nuanceren: er is onderzoek denkbaar en uitvoerbaar waarbij opgemelde (‘poëticale’) problemen omzeild kunnen worden, maar dat type onderzoek betreft dan wel randgebieden van ‘de’ literatuur en heeft hooguit marginaal bijgedragen aan vergroting van kennis en inzicht in ‘het verschijnsel literatuur’. Dat geldt ook voor Beekmans voorstel, de ‘aanzet tot een geschiedenis van literatuuropvattingen’. Ik wil er enkele kanttekeningen bij plaatsen.

Nadat Beekman heeft aangekondigd dat het wetenschappelijk onderzoek van literaire teksten ‘op dit moment dus uitermate problematisch (is)’, formuleert hij het voorstel in eerste instantie dan maar de literatuuropvattingen van schrijvers en lezers te analyseren om op die manier de literaire verwachtingen in een bepaalde tijd expliciet te kunnen reconstrueren. Helaas zal dat lezersonderzoek nog even op zich laten wachten want ‘tot nu toe (is er) van een enigszins aanvaardbaar voorstel voor empirisch onderzoek nog geen sprake geweest. Het blijkt steeds om op de interpretatieleer terug te voeren voorstellen te gaan’ (p. 61). Literatuuropvattingen van auteurs zijn echter te onderzoeken zonder dat hun boeken geïnterpreteerd behoeven te worden. Onder het begrip ‘literatuuropvatting’ verstaat Beekman dan: ‘een systeem van uitspraken over de funktie die schrijvers aan hun werk hechten, de technieken die zij gebruiken in

[p. 539]

de veronderstelling dat deze de meest geschikte zijn om hun doel te verwezenlijken en de aard van de tekst, met name zijn relatie tot de werkelijkheid’ (p. 56). Rest dus slechts de interpretatie van de auteursuitspraken, maar ‘na het voorafgaande zal het, naar ik aanneem, geen betoog behoeven, dat ik waardeoordelen, als eerder genoemd, tracht te vermijden’ (p. 56). Beekman analyseert achtereenvolgens uitspraken van L. van Marissing. F.M. Arion, M. van Keulen en L. Ferron, om dan te constateren dat deze auteurs uiteenlopende meningen over de werkelijkheid hebben (‘realisme’), uiteenlopende meningen over de aan te wenden technieken (van montage-technieken tot traditionele vertelmiddelen) en uiteenlopende meningen over de aard van de literaire tekst. Daarbij blijken auteurs die ideologisch iets heel anders willen bewerkstelligen er soms eenzelfde literatuuropvatting op na te houden (Van Keulen en Arion bijvoorbeeld) of andersom (Arion en Van Marissing bijvoorbeeld). Uit een confrontatie van deze literatuuropvatting met andere, ook die van gevestigde auteurs, zou dan kunnen worden afgeleid waarin debutanten overeenstemmen of verschillen.

Bij alle waardering voor het initiatief tot het aanleggen van een dergelijke materiaalverzameling, zit ik op dit moment toch vooral met een aantal vragen en problemen. Beekman presenteert zijn voorstel ondanks enige omzichtige formuleringen als een wetenschappelijk alternatief voor de problematische traditionele literatuurgeschiedschrijving. Volgens mij haalt hij zich echter minstens even grote problemen op de hals. Het grootste probleem lijkt mij te ontstaan door de opzettelijk gecreëerde discrepantie tussen wat de auteur zegt en wat de auteur doet. Een dergelijke geschiedenis van literatuuropvattingen wordt daarmee een soort veredelde ‘wat zij bedoelen’-studie. Wel wetenschappelijk, dat zeker, want de onderzoeker (die mijns inziens niet langer een letterkundige of literatuurwetenschapper behoeft te zijn) verzamelt en rangschikt slechts.

Voor wie is een dergelijke geordende verzameling bestemd? Beekman stelt dat hierin een ‘lektuurvoorstel’ voor de lezer besloten zit: ‘De lezer kan, uitgaande van zijn leeswijze, deze accepteren of afwijzen. Of dit in praktijk gebeurt en wat de consequenties hiervan zijn, zal in een empirisch lezersonderzoek moeten worden nagegaan’ (p. 61). Maar de voorstellen hiertoe zijn helaas (nog) onaanvaardbaar (zie citaat hierboven). Een dergelijke verzameling lijkt mij in eerste instantie waardevol voor de literatuurgeschiedschrijver die, niet al te zeer gehinderd door een rigide wetenschapsopvatting, desnoods in hoopvolle afwachting van de vorderingen der literaire empirie, toch maar vast eens een relatie probeert te leggen tussen de auteursbedoeling en het creatieve werk. Om in dat verband een willekeurig voorbeeld te geven: wanneer ik ‘iets’ zou willen zeggen over de literaire ontwikkelingen in de jaren zeventig en ik poog de literatuuropvatting van debutant-auteur Guus Luijters te analyseren, dan lees ik in een interview: ‘Een verhaal is op de een of ander manier een weerspiegeling van de werkelijkheid, niet de werkelijkheid zelf. Een verhaal moet als een eigen wereld gaan functioneren; (...) als een verhaal goed is (...) dan zitten er altijd meerdere lagen in; (...) dat neo-realisme en die binnenkamertoestanden, ik weiger van mijn verhalen te accepteren dat ze daarin passen; (...) het plot dat voor mij interessant is zijn de gebeurtenissen in het verhaal die niet verteld worden, maar ergens op de achtergrond wel degelijk meespelen en eigenlijk de essentie zijn. Die de waarheid en het verhaal zijn. Als je die waarheid helemaal opdient ben je anekdotisch bezig’ (in: J. Diepstraten & S. Kuyper, Het nieuweproza. 1978. p. 221-243). Met zulke uitspraken over werkelijkheid en verhaalstructuur komt Luijters dicht in de buurt van de literatuuropvatting van debutanten rond het

[p. 540]

tijdschrift De Revisor. Ten overvloede merkt hij zelf nog op: ‘Ik voel ontzettend veel mee met de Kooimannen’. Nu kan ik natuurlijk voor het beeld van de jaren zeventig wachten tot het ‘empirisch lezersonderzoek’ een ‘aanvaardbaar’ resultaat oplevert, mij lijkt het minstens even legitiem wanneer ik op grond van kennisname van Luijters' oeuvre hem voorlopig maar expliciet niet indeel bij de Revisor-groep. De criteria voor die beslissing zijn niet al te moeilijk te formuleren. Het in Beekmans voorstellen willens en wetens verloochenen van het literaire werk als (een van de belangrijkste) onderzoeksobject(en), loopt het gevaar uit te monden in een wel heel bijzondere geschiedenis van de literaire ontwikkelingen. Dat brengt mij op nog een ander probleem.

Het lijkt mij niet toevallig dat Beekman zijn voorstellen illustreert met uitspraken van auteurs uit de periode 1972-1976. In weinig voorgaande perioden hebben de media zich zo gretig geworpen op alles en iedereen die de pen opnam met de bedoeling een literair werk te creëren. Maar wat te doen met auteurs die zich niet of nauwelijks over hun werkwijze uitlaten (uitgelaten hebben), of heel wat minder duidelijke taal spreken dan de door Beekman geciteerde schrijvers, maar wier werk toch een bijdrage levert aan het aanzien van een periode? En dan denk ik niet eens in eerste instantie aan auteurs uit het (verre) verleden (overigens zal een ‘empirisch lezersonderzoek’ in zo'n periode wel héél problematisch zijn), dan denk ik ook aan eigentijdse auteurs die moeilijk in te delen zijn volgens Beekmans omschrijving van het begrip literatuuropvatting. Beekmans keuze van auteurs lijkt gebaseerd op zijn interpretatie van hun werk: juist deze auteurs blijken daarin uiteenlopende ideologische visies op mens en werkelijkheid te hebben. Het wordt gecompliceerder wanneer auteurs op dat punt minder scherp geformuleerde visies hebben. Zo zegt een nieuwe auteur als Patrizio Canaponi in de mij bekende interviews weinig ‘tastbaars’ dat gemakkelijk tot de reconstructie van een literatuuropvatting in de zin van Beekman kan leiden. Maar Canaponi is om een andere reden interessant. Over zijn werkwijze merkt hij op: ‘bij het schrijven heb ik altijd iets voor ogen, iets dat op een voorbeeld lijkt. Maar dat is het niet. Ik ben erachter gekomen dat het vaak een boek is waar heel gewichtig over is gedaan in proefschriften en zo heb ik van dat boek een voorstelling gemaakt. Ik brand van verlangen om het te lezen (...) maar ik brand ook van verlangen om het te schrijven. Ik plagiëer, om het simplificerend te formuleren, uit de wereldliteratuur zonder te plagiëren. Als ik het boek in kwestie dan eindelijk lees, dan blijkt het heel anders te zijn dan mijn voorstelling’ (in: Vrij Nederland, 3-2-1979). Met zo'n uitspraak doet Canaponi een ‘lektuurvoorstel’: zijn werk krijgt een extra-betekenislaag wanneer het gelezen wordt als reactie, als ‘verwerking’ van bestaande literatuur. Zijn mededeling ‘Mulisch, Reve, Vestdijk en Hermans heb ik weinig gelezen’ (Vrij Nederland, 3-2-1979) krijgt een bijzonder (bijna ironisch) karakter wanneer de verhalen in zijn debuut Een gondel in de Herengracht (1978) juist als toespelingen, varianten op deze auteurs gelezen worden; zijn roman De draaideur (1979) krijgt een andere betekenis wanneer de impliciete verwijzingen naar auteurs als Mulisch en Nooteboom ‘begrepen’ worden. Ik noem dit voorbeeld niet alleen omdat het een ‘lektuurvoorstel’ inhoudt; het toont ook wat tot het gebied van de literatuurgeschiedschrijving behoort: het laten zien van een literaire ontwikkeling waarbij in de literaire teksten wordt gereageerd op andere, eerdere literaire teksten. Literatuurgeschiedenis is ook de geschiedenis van esthetische objecten die relaties met elkaar onderhouden. Niet alle schrijvers zullen, áls ze daar al naar gevraagd worden of zijn, hun ‘voorbeelden’ noemen; maar behalve de

[p. 541]

auteur zélf kan ook de literatuurgeschiedschrijver de lezers van een ‘lektuurvoorstel’ voorzien. Iedere literaire tekst bevat een impliciet patroon van lezersaanspraken, door W.C. Booth (in: The Rhetoric of Fiction, 1961) wel geduid als het cognifief, esthetisch en emotioneel niveau van de tekst. Ondanks de relatieve vaagheid van begrippen als structuur, thema, personages, handeling etc. lijkt de bestudering van de literaire teksten en van de immanente poëtica en leeswijze die daarin besloten liggen, mij vooralsnog de meest aangewezen weg om tot een beeld van de ontwikkelingen in een bepaalde periode te komen. De werkzaamheden die Beekman voorstelt vormen mede het materiaal voor het beschrijven van die ontwikkelingen.

Bij alle onderzoeksvoorstellen tot gedetailleerde analyse van auteurs- en lezersopvattingen moet ik soms denken aan de woorden van de historicus Jan Romein: ‘Hoe groter onze kennis van het verleden, hoe onduidelijker en onvaster het algemene beeld wordt, totdat het “beeld” zelf in een nevel van opvattingen verdwijnt’ (‘Het vergruisde beeld’, in In opdracht van de tijd, 1946). Het is de taak van de literatuurgeschiedschrijver om, met zo duidelijk mogelijk geëxpliciteerde uitgangspunten, ondanks de ‘nevel van opvattingen’, een zo helder mogelijk zicht te scheppen. Zo'n uitspraak lijkt clichématig en overbodig. Ik citeerde al eerder Beekman: ‘Nu vormt een beschrijving van literaire teksten of een genre-geschiedenis op zichzelf helemaal geen bezwaar. Het is volkomen legitiem om teksten te bestuderen. Maar...’ (p. 56). Het gaat mij nu met name om wat na dat ‘maar’ volgt, om wat ik hierboven al aanhaalde: het verschil tussen ‘poëticale’ en ‘wetenschappelijke’ omgang met literatuur. Beekmans artikel bevat wat dit betreft wel degelijk een waardeoordeel: aan de universiteiten behoort men toch minstens ‘wetenschappelijk’ literatuur te benaderen. ‘Wetenschappelijk’ betekent dan natuurlijk: volgens ‘de moderne kriteria van wetenschappelijkheid’ (H. Verdaasdonk, ‘Vormen van literatuurwetenschap’, in: De Revisor II (1975) 2, p. 35-40). Zoals in de jaren zeventig ‘de interpretatie’ eigenlijk niet meer ‘kon’, omdat het wachten was op een tekstgrammatica, omdat de hermeneutiek niet voldeed aan moderne methodologische criteria, zo lijkt nu de literatuurgeschiedschrijving zich slechts te moeten beperken tot ‘wetenschappelijke’ deelonderzoeken in afwachting van ‘aanvaardbare voorstellen’ die de delen tot een geheel zouden kunnen maken.

Het spreekt vanzelf dat de literatuurgeschiedschrijver, vooral wanneer hij als zijn object de moderne literatuur heeft, een zekere afstandelijkheid tot zijn materiaal betracht, dat hij bij het formuleren van zijn resultaten een wat afwachtende houding aanneemt en dat hij beseft dat zijn ‘beeld’ altijd een voorlopig karakter heeft. De relatieve werkelijkheid in literaire teksten heeft een relatieve waarheid van uitspraken daarover tot gevolg. Maar met die beperking zijn nog heel wat zinvolle observaties en beschrijvingen mogelijk. Juist aan de universiteiten, waar het potentiëel aanwezig is op diverse gebieden van de literatuur onderzoek te verrichten, zou ik het een betreurenswaardige ontwikkeling vinden wanneer men zich uit angst voor een beeld-van-voorlopig-karakter uitsluitend en alleen zou hullen in tijdloze nevels-van-wetenschappelijkheid.