Spektator. Jaargang 10

[p. 525]

Squibs
J.J. Oversteegen

Apologie van de vuile handen

Het meest verwaarloosde probleem in de literatuurwetenschap: wanneer is een vraag relevant?

Literatuur is die groep teksten waaraan door een bepaalde gemeenschap specifieke funkties, al dan niet verbonden met specifieke eigenschappen, toegeschreven worden. Eerste criterium voor relevantie is daarom: relatie met de wijze waarop die gemeenschap met zijn ‘literaire’ teksten omgaat.

Die relatie was in de ‘interpretatieve’ periode gegeven omdat interpretaties zelf een manier van teksthantering zijn. De onvermijdelijke subjektiviteit van interpretatieve beslissingen brengt mee, dat zij geen aanspraak op wetenschappelijke geldigheid kunnen maken. Maar wèl kunnen zij de weg naar een wetenschappelijke vraagstelling openen omdat zij materiaal voor onderzoek naar gekonditioneerd lezersgedrag opleveren. De relevantie is ingebouwd.

Veel moeilijker zijn die literatuurwetenschappelijke beweringen relevant te maken welke niet van de objekt-kant komen maar van de systeem-kant. Voorbeeld: uitspraken die door transformationeel-generatieve literatuur-theorieën mogelijk gemaakt worden. Zij zijn geheel afhankelijk van de intuïtieve aanname van een specifieke ‘tekst-competence’, en laten dus precies die empirische fundering achterwege waar de linguistiek terecht mee begonnen is.

Aan de wetenschappelijk-systematische opbouw van die theorieën ontbreekt niets, maar wel aan de relevantie. Zij hebben een vrijheid tegenover het objekt, die verder redeneren mogelijk maakt, maar wat dat oplevert is op zijn best: zuiver logische afleidingen vanuit een als evident aanvaard beginpunt. Hoe strenger het systeem, hoe ‘nauwkeuriger’ de uitspraken; maar ook: hoe groter de afstand t.o.v. het onderzoeksobjekt, de ‘literatuur’. De relevantie van het systeem is geheel gebonden aan de relevantie van de beginaanname.

Als die vooronderstelling in direkt verband gebracht is met een literatuuropvatting die voor velen bepalend is voor hun omgang met literaire teksten (fiktionaliteit, esthetische presentatie = bijzondere stilistica, esthetische funktie = foregrounding) kunnen de afgeleide uitspraken voor die velen relevant zijn. Aangezien echter de meeste literatuuropvattingen al lange tijd aanleiding hebben gegeven tot uitvoerige bespiegelingen, mag men verwachten (en zo gaat het dan ook) dat er niet veel meer uit de bus komt dan oude konstateringen in nieuwe formuleringen.

Er zijn geen redenen om aan te nemen dat wij met het meer exakte taalgebruik veel opschieten. Integendeel. Exakte termen die niet in een gereguleerd en omschrijfbaar verband staan met empirische gegevens, verdoezelen hun toevallige oorsprong nog meer dan dat tobberige taalgebruik van bijvoorbeeld ouderwetse duitse ‘interpretativen’, dat de troebele bronnen direkt verraadt. Vandaar dat het vaak zo'n moeite kost om te achterhalen hoe de beslissende vooronderstellingen van zo'n ‘exakt’ theoretisch systeem eruit zien. Niet zelden gaat het vooral om de oude bewering: wat ik zeg is niet willekeurig, want het weerspie-

[p. 526]

gelt een bestaand systeem in de realiteit. Het Grote Ontologische Misverstand dus. Niet minder metafysisch dan de vertrouwde hermeneutische en fenomenologische bouwsels, maar wel beter verstopt.

Het gebruik van dit soort ‘exakte’ taal is vaak niet meer dan een psychologisch signaal voor de vakgenoot: daar loopt een ‘handenwasser-tegelteller’ (Sontrop).

Wat wetenschappelijke vruchtbaarheid betreft hebben wij dan nog meer te verwachten van ‘interpretatieve’ resultaten, mits rigoureus gehanteerd als materiaal, dan van de schone-handen maniakken, die òf in verhulde vorm verouderde beweringen herhalen, of helemaal niets bij te dragen hebben omdat zij boven het objekt van de literatuurwetenschap uitgestegen zijn, naar dat wolkeloze blauw waar in deze barre tijden alleen nog maar afschilferende plafondengeltjes voorkomen.

Gevraagd dus: criteria voor het nut van literaire theorieën. Ik bedoel natuurlijk gewoon brugprincipes, maar aan het eind van dit betoogje zou dat net te exakt klinken.

De alwetende vertelkundige

Er zijn op het moment weinig andere literatuuronderzoekers die zo praktisch ingesteld zijn als de narratologen. Toch vallen ook zij met grote regelmaat in de ontologische valkuil. Als zij een verteller beet pakken, denken zij maar al te vaak dat zij iets bestaands bij de kop hebben in plaats van een bruikbaar beschrijvingskoncept. soms lijkt het wel, wat zeg ik? soms beweren zij, dat de hele literatuur door één verteller verteld wordt. Zo ongeveer als het ‘onderbewuste’ bij sommige psychologen als een stevige kleine Atlas onder ieder ‘bewustzijn’ gehurkt zit.

Niet zelden worden de vertellers in soorten opgedeeld. Mij best, mits het besef van een konceptueel systeem maar aanwezig blijft. Doch de narratoloog gaat glijden als hij begint, aan die soorten vertellers teksttypen te verbinden. En verloren is hij wanneer hij de schrijver aansprakelijk gaat stellen voor de verschuivingen die in zijn eigen beschrijvingen optreden. Hij meent dan een vergissing in de auteursstrategie bloot te leggen. Maar dàt wordt niet door de wetenschapper bepaald maar door lezers.

Een duidelijk voorbeeld-geval van zo'n redenering levert W. Blok, in zijn artikel ‘Enige opmerkingen over De lijster van Albert Verwey’ in De Nieuwe Taalgids LIX (1966), p. 315-320. Blok konstateert dat het ‘perspektief’ in het gedicht op onduidelijke wijze verspringt, noemt enkele mogelijke beschrijvingen daarvan, en konkludeert dan: ‘Het is jammer dat Verwey met het standpunt van de verteller niet helemaal weg heeft geweten. Misschien heeft hij te veel gewild en probeerde hij [etc.]. Bij regel 17 en 18 loopt deze poging schipbreuk’.

Wie zegt ons dat lezers hier getuige van een scheepsramp zijn? Misschien is zo'n verspringing die de narratoloog in zijn beschrijving zichtbaar maakt, voor de lezer helemaal niet waarneembaar; en misschien zijn de voordelen van bepaalde ‘fouten’, vanuit de schrijversstrategie gezien, groter dan de nadelen?

Een vergelijkend onderzoek onder ‘getrainde’ en ‘ongetrainde’ lezers zou ook op dit terrein interessant zijn (narratologen hebben onderzoek naar werkelijk lezersgedrag tot nu toe verwaarloosd). Als getrainde lezers last hebben van

[p. 527]

verschijnselen die alleen door een wetenschappelijke beschrijving zichtbaar gemaakt worden, zal de literatuur zich op den duur wel gaan aanpassen, voora als de kritiek mee gaat doen. Is de wetenschap wel zo geschikt voor een dergelijke invloed op de literatuur? Het is bekend dat de jonge amerikaanse schrijvers van de 50-er jaren onder meer een Whitman-achtige retoriek ontwikkeld hebben om te ontsnappen aan het hinderlijk volgen door de New Critics.

Vanuit die hoek gezien: leve de Luijtersen en de Komrij's die zich gedragen als voetbalsupporters. Zij richten tenminste alleen maar schade aan op de tribunes, en zelden op het veld.

De zegen komt haast nooit van boven

Eén van de pitfalls van de literatuurwetenschap: de analogie-redenering. Analogieën (tussen isomorfe systemen bijvoorbeeld) kunnen gebruikt worden om problemen te laten zien, niet om ze op te lossen. Men kan bijvoorbeeld de genreproblematiek zo aanpakken dat hij op de feature-theorie in de t.g.g. gaat lijken. Moeilijkheden bij die ver uitgewerkte linguistische vraagstelling kunnen ons attent maken op moeilijkheden op ons eigen terrein, zoals: de onmogelijkheid om een ‘woordenboek’ met een eindig aantal items op te stellen. Maar als de feature-problematiek opgelost zou zijn, zegt dat nog niets over de analoog gekonstrueerde genre-problematiek.