Spektator. Jaargang 8

[p. 158]

Carlo Goldoni in en over Nederland^*
Danielle Besançon

Carlo Goldoni, een naam die in Italië in geen handboek of studie over het toneel ontbreekt. Auteur van meer dan 100 komedies, 50 muziekspelen en een 15-tal intermezzi. Een man die ook in Frankrijk bekendheid geniet, maar die bij ons nauwelijks enige respons opwekt.

Hij wordt ‘de Italiaanse Molière’ genoemd, ‘hervormer van het Italiaanse toneel’. Misschien zijn deze benamingen overdreven, maar tot op heden toe is Goldoni in Italië een begrip.

Talrijk zijn de studies die gewijd zijn aan zijn werk en de invloed ervan op het buitenland. Zo zijn er studies verschenen over de invloed van Goldoni in Frankrijk, Polen, Rusland, Spanje en Duitsland, meestal vergezeld van een bibliografie van de vertalingen in de desbetreffende taal.

In Nederland is weinig aandacht besteed aan de invloed van het werk van deze in 1707 in Venetië geboren toneelschrijver. In de weinige studies die zich bezighouden met de invloed van de Italiaanse letterkunde in Nederland, wordt telkens een beperkt aantal vertalingen van werken van zijn hand genoemd. Uit het onderzoek dat ik gedaan heb naar de invloed van Goldoni in Nederland is gebleken, dat hij in de 18e eeuw in ons land geen onbekende was. Een groot aantal van zijn werken is, direkt of indirekt, vertaald en het aantal opvoeringen van zijn toneel- en zangstukken is aanzienlijk.

Hierbij moet opgemerkt worden dat Goldoni deze bekendheid in Nederland vooral te danken heeft aan het feit dat hij van 1762 tot zijn dood in 1793 gewoond en gewerkt heeft in Frankrijk, alwaar hij als toneelschrijver grote bekendheid en navolging genoot. Via de Franse vertalingen en bewerkingen heeft zijn werk in Nederland bekendheid gekregen.

Naast Frankrijk heeft Duitsland een grote rol gespeeld bij de verbreiding van Goldoni's werk, met name aan het eind van de 18e eeuw, wanneer Duitse toneelgezelschappen in ons land actief zijn.

Doordat er meestal een Franse of Duitse vertaling als voorbeeld voor de Nederlandse diende, wordt Goldoni's naam doorgaans niet op titelpagina's en in recensies genoemd. Wanneer dit wél gebeurde, met name bij de vertalingen van werken die Goldoni zelf in het Frans geschreven had, was de mening die men over hem en zijn werk had, gunstig. Ter illustratie hiervan een citaat uit de levensschets die naar aanleiding van zijn overlijden verscheen in de Konst- en Letterbode:

Ongetwyffeld was G. een der vindingrykste Toneeldigters, die ooit leefden, en Italien schryft hem, met rede, den verbeterden smaak toe, die, door zyn onderwys en grote menigte van stukken, aldaar is ingevoerd¹.

Tot zover, heel summier, wat het beeld van Goldoni in Nederland betreft. Nu de andere kant van de zaak.

Alhoewel Goldoni nooit in Nederland is geweest, had hij grote bewondering voor ons land. De Italiaanse Goldonispecialist Giuseppe Ortolani wijst erop, dat Goldoni zich

* De gegevens in dit artikel zijn ontleend aan mijn doctoraalscriptie, getiteld Carlo Goldoni in Nederland. Amsterdam, Instituut voor Neerlandistiek, U.v.A., 1977.
Deze scriptie bestaat uit o.m. een bibliografie van Nederlandse vertalingen van werken, vertalingen en navolgingen van Goldoni, gegevens over de ontvangst van zijn werk in de 18e eeuw in Nederland en een chronologische lijst van opvoeringen van zijn toneel- en zangstukken in de 18e eeuw.
Een exemplaar van deze scriptie bevindt zich op het Instituut voor Neerlandistiek.
De illustraties zijn ontleend aan het verzameld werk van Carlo Goldoni, Venezia 1912.

1 Konst- en Letterbode 1793, II, p. 90 a.

[p. 159]

van Engeland en Nederland een ideaal beeld had gevormd. Engeland en Nederland waren voor hem de landen waar ‘de filosofie’ was geboren, waar eerlijkheid een grote plaats innam, ook bij de kooplieden, en waar de opvoeding veel aandacht kreeg. Met name de opvoeding van de vrouw, die in Engeland en Nederland een veel vrijer en arbeidzamer leven kon leiden dan in Italië, had Goldoni's warme belangstelling en werd door hem als een soort van ideaalbeeld gesteld tegenover de opvoeding in zijn eigen land².

Handel en kooplieden nemen in het werk van Goldoni een zeer belangrijke plaats in. Franco Fido wijst er in zijn Guida a Goldoni op, dat vanaf het begin in het werk van Goldoni de kooplieden de levensnormen voor de burgers verwoorden. Ze staan voor gematigdheid, punktualiteit en zuinigheid³. Als grote voorbeelden van handelsnaties dienden Engeland en Nederland⁴.

Een drietal werken van Goldoni heeft met Nederland te maken, te weten I Mercatanti (1753), Il medico olandese en Un curioso accidente (1757).

Alleen het oudste van de drie, I Mercatanti, is in de 18e eeuw vertaald⁵. Het stuk speelt zich af in Venetië, maar Rainmere, een Hollandse koopman, speelt er een centrale rol in. Hij is, samen met zijn nichtje Giannina, te gast bij zijn vriend Pancrazio. Pancrazio's achting voor Rainmere is bijzonder groot. Hij acht hem de beste Hollander die hij ooit ontmoet heeft, eerlijk en met een goed hart⁶.

Dankzij het wijze beleid van Rainmere worden moeilijkheden die ontstaan waren door het onverantwoordelijk optreden van Pancrazio's zoon Giacinto, opgelost. Pancrazio uit zijn dankbaarheid en tegelijkertijd zijn mening over Rainmere in een monoloog. Hij noemt hem een man van eer, een wezenlijke vriend. Hij acht hem een echte koopman, een gentleman, goed voor zichzelf en zijn vrienden, in staat het zaken doen te laten samengaan met gerechtigheid, gematigdheid en naastenliefde⁷.

Dat Pancrazio hier de mening van Goldoni zelf verwoordt, blijkt uit hetgeen deze in het voorwoord zegt over de Hollander. Hij zegt verscheidene Hollanders ontmoet te hebben zoals Rainmere. Eer staat bij hen voorop; daarnaast houden ze ervan goed te doen. Als laatste hebben ze dan hun eigen belangen voor ogen. Wie deze eigenschappen in zich weet te verenigen, aldus Goldoni, is een nuttig mens, een goed mens, de ware koopman⁸.

In I Mercatanti wordt daarnaast aandacht besteed aan de opvoeding. Dit gebeurt voornamelijk aan de hand van gesprekken tussen Pancrazio's dochter Beatrice en Giannina, het nichtje van Rainmere.

Het verschil tussen het Italiaanse en het Nederlandse meisje blijkt duidelijk uit de 17e scène, waarin Beatrice Giannina lezend aantreft. Giannina leest in La Spettatrice, een spectatoriaal werk⁹. Naar aanleiding van een misverstand over de naam van dit werk, ontwikkelt zich een gesprek over hun beider intellectuele vorming. Giannina beklaagt het Italiaanse meisje, dat niet in de gelegenheid gesteld is te studeren. De studie die mijn vader me heeft toegestaan, aldus Beatrice, omvat slechts naald- en borduurwerk. De reactie van Giannina liegt er niet om:

Arme vrouwen! Onze eigen vaders verraden ons; ze maken het ons onmogelijk te studeren, zich baserend op het zo verkeerde vooroordeel dat de studie niets voor ons is. Ze geloven dat het intellect van meisjes niet geschikt is voor de wetenschap, en soms dwingen ze een jongen, die liever zou werken, tot studeren, en veroordelen een meisje dat alle mogelijkheden in zich heeft om een geleerde te worden, tot het weefgetouw¹⁰.

2 C. Goldoni. Tutte le opere di -, a cura di G. Ortolani. XIV volumi. (verona), 1935-1956. I Classici Mondadori. deel VI, p. 1244.

3 F. Fido. Guida a Goldoni. Teatro e società nel Settecento. (Torino, 1977). Piccola Biblioteca Einaudi 303, p. 10.

4 idem, p. 25.

5 De Hollander; of wat vermag een vemuftig meisje niet? Tooneelspel. In: Nieuwe Spectatoriaale Schouwburg, behelzende oorspronkelijke Toneelstukken, ter verbetering der Nederlandsche zeden. Tweede deel door P.T.H. Amsterdam, I. de Jongh, 1784. 8^o, II + 204 pp. (Toneelmuseum Amsterdam, sign. 5 F 17).

De Hollander of wat vermag een vemuftig meisje niet? Tooneelspel, in drie bedryven, door P.T.H. Amsterdam, H. Brongers, 1794. 8^o, IV + 204 pp. Herdruk. (Toneelmuseum Amsterdam, sign. 5 F 16.)

De Hollander; of wat vermag een vemuftig meisje niet? Tooneelspel. z.p., z.j. kl. 8^o, IV + 204 pp. Herdruk. (Toneelmuseum Amsterdam, sign. 5 G 59.)

6 I Mercatanti, I, 5 (C. Goldoni. Tutte le opere di -. a cura di G. Ortolani, dl. IV, p. 709).

7 I Mercatanti III, 5 (C. Goldoni. Tutte le opere di -. cura di G. Ortolani, dl. IV, p. 760).

8 L'autore a chi lege. (C. Goldoni. Tutte le opere di -. a cura di G. Ortolani, dl. IV, p. 702.)

9 In 1751 verscheen in Parijs La Spectatrice ouvrage traduit de l'Anglois, een werk dat toegeschreven wordt aan Elisabeth Haywood. Een jaar later verscheen in Venetië La Spectatrice opera scritta in inglese e tradotta dal francese.

10 I Mercatanti, I, 17. (C. Goldoni. Tutte le opere di -. a cura di G. Ortolani, dl. IV, p. 727-8.) Deze scène ontbreekt in de Nederlandse vertaling. De Italiaanse tekst is als volgt:
Povere donne! Ci tradiscono i nostri padri medesimi; essi c'impediscono di studiare, fondati sulla falsissima prevenzione che lo studio non sia per noi. Credono che l'intelletto delle fanciulle non sia disposto alle scienze, e talora violentano allo studio un maschio, che inclinerebbe al lavoro, e condannano alla rocca una figla, che avrebbe tutta l'abilità per diventare sapiente.

[p. 160]

Goldoni uit zich hier bij monde van het Nederlandse meisje duidelijk als voorstander van het onderwijs aan vrouwen.

Dit thema is opnieuw sterk aanwezig in Il medico olandese, een toneelstuk waarin de medicus Herman Boerhaave een centrale rol speelt. Goldoni heeft hem leren kennen uit de verhalen van zijn vriend, de componist Egidio Duni (1709-1775), die bij Boerhaave onder behandeling is geweest.

Van dit werk is pas in 1968 een Nederlandse vertaling verschenen ter gelegenheid van de herdenking van de 300ste geboortedag van Boerhaave¹¹.

Goldoni heeft in dit werk getracht een beeld te geven van de positie van de vrouw in Holland, alwaar het stuk zich ook afspeelt. Zo laat hij het dienstmeisje van Bainer (= Boerhaave), Carolina, vertellen over de bezoekjes die meisjes in Leiden elkaar plegen te brengen, tijdens welke ze handwerken en op bescheiden wijze discussiëren over luchtige zowel als ernstige zaken. Carolina, die zelf niet uit Nederland komt, is vol lof over de wijze waarop de opvoeding van vrouwen in Nederland geregeld wordt:

Holland is een goed oord voor vrouwen; doch deze kwaliteiten danken zij aan hun opvoeding. Dit is geen land waar men zijn duiten in loszinnigheid verteert. Maar bij de opvoeding ziet men niet op geld. Ik vind het een loffelijk iets, dat ouders hun kinderen bestemmen voor het beroep waarvoor zij aanleg hebben. En zoons die niet deugen willen, worden meteen op een schip gezet, om op zee tot inzicht te geraken¹².

Dit citaat komt duidelijk overeen met het hiervoor aangehaalde citaat uit I Mercatanti. Franco Fido wijst er, mede naar aanleiding van deze passage, op, dat, alhoewel Goldoni in tal van zijn stukken een lans breekt voor een betere opvoeding van de vrouw (met name in zijn in Nederland spelende stukken), hij haar blijft zien binnen het gezin¹³. Het gezin komt voor Goldoni op de eerste plaats. Hiermee komt overeen de passage die in Il medico olandese door een van de vriendinnen van Marianna wordt uitgesproken:

Het is natuurlijk niet kwaad om eens iets te lezen, speciaal over geschiedenis, over leerstellingen en de moraal. Maar volgens mij is het aangewezen studie-object voor de vrouw de economie van het huishouden (...)
Het huishouden bestieren is werkelijk geen geringe taak, ook hiervoor heeft men een goede portie gezond verstand nodig. De gedachten van de mannen zijn gericht op het verwerven van bezit, en wij vrouwen moeten proberen dit door goed beheer te behouden. Wat door een zuinige huisvrouw bij kleine beetjes wordt gespaard, vormt aan het einde van het jaar een flink bedrag¹⁴.

In het derde toneelstuk, Un curioso accidente, vormt Den Haag de plaats van handeling. Van dit stuk is mij geen Nederlandse vertaling bekend. Holland speelt hierin geen rol van betekenis. Er is geen andere reden om aan te nemen waarom Goldoni dit stuk in Den Haag laat spelen dan het in het voorwoord door Goldini zelf genoemde feit, dat de gebeurtenis waarop het stuk gebaseerd is, zich in Den Haag heeft afgespeeld.

Het is niet mijn bedoeling geweest om te bepalen welke plaats deze drie werken in het oeuvre van Goldoni innemen. Om hun verhouding tot de overige werken te bepalen, zou een grondige analyse van deze drie èn van de rest van de werken noodzakelijk zijn. Ik heb alleen een beeld willen geven van de wijze waarop Goldoni Nederland en haar bevolking heeft geschilderd. Daarbij vallen een aantal kenmerken op. Holland

11 De Hollandse dokter. Blijspel van Carlo Goldoni (vert. van J.A. Verhaart-Bodderij). Delft, 1968.

12 idem, III, 3, pp. 45-6.

13 F. Fido. Guida a Goldoni. p. 26.

14 De Hollandse dokter V, 7, p. 82.

[p. 161]

wordt in eerste instantie gezien als een handelsnatie; in twee van de drie werken wordt een Hollandse koopman ten tonele gevoerd, en ook in het andere stuk, Il medico olandese, komt de handel ter sprake. Eerlijkheid, zuinigheid en oprechte vriendschap zijn kenmerken die aan de Hollander worden toegekend.

In Il medico olandese toont Goldoni zich, levend in een tijd waarin purgeren en aderlaten de voornaamste bezigheden waren van de arts, een voorstander van de op moderne leest geschoeide medische wetenschap. Als vertegenwoordiger daarvan heeft hij een Nederlander gekozen, Herman Boerhaave.

Daarnaast wordt in de ‘Hollandse’ stukken veel aandacht besteed aan de opvoeding van de vrouw. Ook wanneer Goldoni niet het beeld van de werkelijk geëmancipeerde vrouw voor ogen heeft gehad toen hij de hierboven aangehaalde uitspraken in de mond van zijn personages legde, blijft het opmerkelijk dat deze uitspraken door in Holland levende personages worden gedaan. Daarbij wordt telkens een vergelijking gemaakt tussen Holland en een ander land, een vergelijking die steeds in het voordeel van Nederland uitvalt.

Het zou interessant zijn om na te gaan of er in de in Italië spelende stukken over opvoeding gesproken wordt en zo ja, op welke wijze deze zich verhouden tot de in Engeland, Frankrijk en Nederland spelende stukken.