Spektator. Jaargang 8

[p. 128]

Een noot bij een vertoog van Van Effen
K.G. Lenstra

In vertoog 255 van De Hollandsche Spectator¹ van vier dagen na 1 april 1734² slaat Van Effen een in dat tijdschrift nog niet eerder gehoorde toon aan:

Na dat de blonde Aurora met haare roosverwige vingeren de purpere deuren van 't ooste geopent, en met haare vreugde tranen het hygend, en aamechtig aardryk verfrist en verkwikt had, scheen de Zon met een buiten gewoone luisterglans omringt zig te haasten, om met een verdubbeld lucht te beschynen, het zeldzaamste geval dat ooit de waereld tot de uiterste verbaastheid heeft verrukt.

Dat ‘zeldzame geval’ was een vierkamp tussen twee helden der Parthen, in wier hoofdstad het verhaal speelt, en twee onbekende, als Elegast, in het zwart gedoste ridders. Van Effen breekt, als een volleerd feuilletonist, deze proeve af op het ogeblik dat vanwaar? waarom? twaalf onbekende ridders het strijdperk betreden en vervolgt dan:

Dat zou eerst een fraye Spectator van daag geven; niet waar, myn' jonge Lezers, indien ik goed vond op dien draf door te slaan, en uwe reeden, die tog door u gemeenelyk, als een onnut meubel, word aangezien, in haare gewoone rust latende, in uw brein een poppekraam, of om beter te zeggen, een Marionette spulletje op te rechten.

Hij zou met het schrijven van zo'n verhaal, bij intekening en bij afleveringen te debiteren, een zoet fortuintje kunnen verdienen. Die wijze van uitgeven was een in Engeland beproefd procédé. Op het schrijven van zo een soort roman verstond hij zich voortreffelijk: voordat hij acht was kende hij de Historie van Ourson en Valentijn en die van De vier Heemskinderen op zijn duimpje en op wat oudere leeftijd hadden de wonderlijke Kallopandra, Pharamond, Cleopatra en Cassandra hem zoveel nachten slapen gekost en hem zo doen vermageren en uitdrogen dat niemand twijfelde of hij had tbc onder de leden³. Hij kende die trant van schrijven zò dat hij gewoonlijk na drie bladzijden wel wist waar de schrijver heen wou. Nog wat ouder had hij zich zijn kennis op dit terrein ten nutte gemaakt, zelf een verhaal in deze smaak op touw gezet en goeddeels voltooid. Helaas was het merendeel van het handschrift zoekgeraakt, maar het verhaal zat hem nog muurvast in het hoofd. Hij moest zijn Spectator maar laten voor wat hij was en overstappen op z'n roman. Men zou dan niet meer - als bij de Spectator - op zijn gemak afwachten totdat men hem, uiteraard gratis, eens in een koffiehuis kon doorbladeren, maar voor dag en dauw voor de deur van Uitwerf, de uitgever, staan wachten op de volgende aflevering⁴. Hij stipte, en passant, nog even zijn al een paar decennia oude afkeer van Homerus aan: de held van zijn verhaal zou Bato zijn, de stamvader der Batavieren, evenals die tot 'opperheld van zijn verhalen' een Griekse prins had uitverkoren⁵.

Literaire kritiek en aanmerkingen op de praktijken van de uitgevers lopen in de beide vertogen over deze materie dooreen. De literaire kritiek laat ik grotendeels buiten beschouwing omdat ze niet past binnen het kader van dit opstel, dat ik weer op de rails zet door de laatste zin van vertoog 255 aan te halen.

1 Ik heb mijn eigen exemplaar van de editie 1731-5 gebruikt. Ik heb, als het meest praktisch, per nummer en datum, niet per pagina verwezen.

2 De idee dat de eerste april dè dag voor practical jokes is, is al heel oud. J. ter Gouw, De volksvermaken (...) Haarlem 1871, p. 125 vlg.

3 Het gaat hier om ‘volksboeken’: nadrukken van middeleeuwse prozaromans. De voornaamste literatuur over dit onderwerp kan men vinden in de voetnoot op p. 102 van J. te Winkel, Geschiedenis der Nederlandsche letterkunde van Middeleeuwen en Rederijkerstijd II. Haarlem 1922. G.J. Boekenoogen heeft er vele opnieuw uitgegeven. Aardig in dit verband is wat Goethe over de liefde van aankomende intellectuelen voor dit soort literatuur schrijft. De enige titel die hij en Van Effen gemeen hebben is de Vier Heemskinderen. Hij spreekt er heel anders over dan Van Effen: ‘wir Kinder hatten also das Glück, diese schätzbaren Ueberreste der Mittelzeit auf einem Tischen vor der Hausthüre eines Büchertrödlers täglich zu finden.’ Aus meinem Leben. Dichtung und Wahrheit. Erstes Teil, Erstes Buch, tegen het einde. In Hesses Klassiker Ausgaben Leipzig, o.J. p. 25.

4 Een van de odia op de Spectator was inderdaad dat hij religieuze zaken behandelde - en dat niet altijd strikt rechtzinnig - en op publieke plaatsen lag (curs. van mij). De gecombineerde synoden van Noord- en Zuid-Holland - ‘Synodus contractus’ - hebben op deze grond geprobeerd het blad verboden te krijgen. De traag verlopende en nogal komische gang van zaken kan men terugvinden in de Acta van de Syn. contr., sept. 1734, art. 19, in het Archief van de Nederlandse Hervormde kerk in Den Haag. De affaire eindigde met de dood van Van Effen.

5 Zijn eerste werkje, al daterend v.n 1709, was de Parallèle d'Homème et de Chapelain. Chapelain was een, als zodanig, gerenommeerde pruldichter. Het boekje heeft in het kielzog van Saint-Hyacinthes Chef d'oeuvre d'un inconnu nog jaren het leven gerekt.

[p. 129]

Indien er maar in ons heele land zes hondert Lezers inschrijven willen, voor een dubbeltje per half blad, (dat immers schande koop is) zal ik den Spectator een geruste nacht wenschen, en aanstonds met het vervolg, van myn' doorluchtigen Bato te voorschyn komen.

Goed veertien dagen later, te weten op 19 april (vertoog 259), kwam de Spectator op de zaak terug. Zijn voorstel was bij het publiek goed gevallen, zei hij, weshalve hij bij dezen een nadere prospectus van het werk en de voorwaarden van intekening zou brengen.

De intekening, bij de boekhandelaars waar de Spectator toen te krijgen was, zou drie weken openstaan; de prijs per ‘stukje’ - een halfvel, de maat van de Spectator, - zou een dubbeltje zijn voor

'de inschrijvers, dog niet minder dan drie stuivers voor de genen die binnen drie weken niet zullen hebben ingetekend (...) ik zou hier wel byvoegen dat 'er geen stukje zal gedrukt worden, boven het getal der intekenaars op straffe van duizend gulden aan de armen te geven, maar dat zijn uitgediende streeken, daar men de luiden niet meer mee foppen kan.

Hij kon dat er natuurlijk niet bijvoegen, ook als het geen ‘uitgediende streek’ was, want dan had hij geen prijs moeten noemen voor losse nummers.

Hij zou geen geld vooruit vragen, maar pas na levering. Hij zou daarom geen intekenaars aannemen dan lieden die bekend stonden als prompte betalers. Die zouden dan iedere vier maanden voor zestien hele bladen een ducaton moeten dokken, wat nog een stuiver korting betekende! Dat is dus acht halve bladen per maand, globaliter hetzelfde tempo als de Spectator. En inderdaad: 16 × f. 0,20 maakt f. 3,20, terwijl de ducaton toen f. 3.3. - gold.

Hij begrootte de omvang van het gehele werk op een deeltje of twaalf wat dan vier jaar zou vergen en in totaal dus twaalf ‘ducatonnetjes’ zou belopen. Hij gaf toe, het was nogal wat, maar het ging op afbetaling, zodat de schrijver er meer weet van zou hebben dan de koper. Het was natuurlijk moeilijk om de omvang van een werk dat de schrijver alleen nog maar in zijn hoofd had, exact te bepalen, maar mocht het werk uitdijen tot dertien of misschien wel veertien delen, dan zouden de inschrijvers het meerdere gratis krijgen. Nou, zeggen we, met de oplettende lezer van 1734: die stuiver korting plus het meerdere gratis kon er wel af, want de Spectator kostte perslot maar anderhalve stuiver ‘het stukje’, en daar zat men niet eens aan de band van de intekening⁶. Eerlijkheidshalve: de inschrijvers op de Bato konden iedere drie maanden stoppen, als ze de voorafgaande termijn maar betaalden, maar de auteur had tè hoge dunk van zijn kunnen op dit terrein om zoiets van wie dan ook maar te verwachten.

Hij gaat dan zijn werkwijze aanbevelen door hem te vergelijken met die van ‘collegaas’, zoals hij ze dus zelf noemt. Ik moet zeggen dat dat Van Effen zijn zakelijke positie in de Bato-zaak even onduidelijk houdt - voor ons tenminste - als hij in de onderneming-Spectator was. Luidens alle ‘Voorreden’ van de Spectator-edities- 1731-35 die ik ken, werden de ‘blaadjes’ voor rekening en verantwoording van Uitwerf op de markt gebracht, maar zagen de ‘deeltjes’, van ieder 30 vertogen, voor rekening van Van Effen het licht, ‘met toestemming van den uitgeever’. Wat men zich hierbij precies moet voorstellen is mij althans niet zo helder. Een opzet als die Van Effen zich van de Bato spelenderwijs voorstelde, uitgave in eigen beheer dus, is niet helemaal onbekend, en was zeer impopulair bij de boekhandelaars-uitgevers. Van Effen had in 1719 zelf een poging in die richting gedaan met zijn Nouveau jour-

6 Zie Hollandsche Spectator no 164.

[p. 130]

nal historique et politique [...] dat hij samen met Potin, dezelfde die later iets aan Van Effens biografie zou doen⁷, en ene Janiçon van de grond probeerde te krijgen. De Amsterdamse uitgever du Sauzet, die zelf een ‘journal’ uitgaf, de Nouvelles litéraires, schrijft er over aan Desmaizeaux: het was een blaadje van niks en daarbij ongehoord duur. Zou het in de toekomst beter worden dan zouden ‘nos Libraires’ het ogenblikkelijk nadrukken en voor de helft van de prijs op de markt brengen⁸. Wangunst van twee kanten: de boekhandelaars gunden de schrijvers blijkbaar niet te veel; de schrijvers waren bang dat de boekhandelaars te snel rijk zouden worden aan hun geesteskinderen. Als Van Effen het heeft over de ‘gewoonte’ van de boekhandelaars om het inschrijfgeld bij de intekening langer vast te houden dan strikt noodzakelijk was, zegt hij dat men daarbij mensen de beurs spekte die het niet zo direct nodig hadden. De gemeenschappelijke basis van dit soort opmerkingen was waarschijnlijk dat ondanks de grote activiteit op het terrein van de boekhandel, schrijvers noch uitgevers in de Nederlanden makkelijk echt rijk werden in hun métiers. Ook Weyerman ‘vaceerde’ zo nu en dan voor de inschrijving op zijn werk, zo voor de Historie des Pausdoms, in het ‘Londensch Coffihuys’ in de Kalverstraat, maar men kon op dat werk ook intekenen bij de gerenommeerde boekhandel⁹. Waren zijn bemoeienissen concurrentie of, ook de boekhandel niet onwelkome, reclame, iets als het signeren van een boek door de schrijver onder de ogen van de koper bij de Atheneumboekhandel of de Bijenkorf? Hij was perslot iets als een beroemdheid. Liepen niet, toen hij eenmaal vastzat op de Gevangenpoort, zoveel mensen bij hem op dat de cipier zich over de drukte beklaagde?¹⁰ Veel van deze zaken vraagt, eventueel, nader en gedetailleerd onderzoek.

Van Effen dan eiste, tegen de gewoonte in, geen geld op voorhand. Collega's, zegt hij, beloofden in zo'n geval weliswaar dat de eerste aflevering dan en dan zou verschijnen, maar belofte maakt in zulke gevallen niet altijd schuld. Er waren altijd wel excuses: 't lag nu eens aan de drukkers die niet vlijtig genoeg waren of ander werk hadden aangenomen, dan weer aan de plaatsnijders. En ondertussen moesten de boekhandelaars het ontvangen geld wel ‘een reisje of twee door hun negotie laten draven om te bezien of het niet met een zoet profijtje weder thuis [zou] komen.’ En die beginvertraging zette natuurlijk door, zeer tot verdriet van de vrome boekhandelaars.

Hij betoogt dan dat de boekhandelaars geen werk bij intekening uit zouden moeten brengen waarvan ze de complete tekst niet in hun bezit hadden: vaak werd bij ‘versterven’ of ‘verlopen’ van de oorspronkelijke schrijver de voltooiing aan knoeiers overgedragen. En zijn eigen Bato dan? Ja, maar hij had een vriend wie hij de hele opzet van het werk had toevertrouwd en die, al vóór eventueel verloop of versterf, zo nu en dan een stukje zou bijdragen.

Een aardig brokje ironie dat voortgezet werd in vertoog 264 van 7 mei '34 en afgerond in 287 van 26 juli. Maar het is ook wel leuk om in gedachte te houden dat Van Effen zelf de stof voor zijn blijspel Les petits maîtres ontleende aan Le Sages pikereske Gil Blas.

Tot zover de vertogen, wat gecomprimeerd en geselecteerd.

En dat de ironie van de Spectator ten opzichte van zijn lezers niet helemaal misplaatst was: Verwer meldt dat overdag de jongens van de Latijnse school en in de schemering de lieden van fatsoen zich op de stoep van Uitwerf verdrongen om op die Bato in te tekenen¹¹.

Liep het met de praktijken der boekhandelaren nu de vaart die de Spectator suggereert?

7 De Lettre de M.P à l'auteur de l'Eloge historique de Mr Van Effen (P. = Potin) die men samen met de Eloge afgedrukt vindt voor de Amsterdamse editie van de Misantrope van 1742.

8 Brit. Mus. Add. MMSS 4288 665 b 9. du Sauzet ad Desmaizeaux 7-IV-19.

9 Den ontleeder der gebreeken. 2 dln, 11-10-23 tot 22-11-25, dl I, p. 296.

10 G.C. Calcoen ‘De Gevangenpoort of Voorwoort van den Hove’ in Die Haghe 1906, p. 1 vlg. De gegevens zijn ontleend aan Weyermans processtukken in het Alg. Rijksarchief, Hof van Holland 5443, Criminele papieren 1738-9.

11 In de ‘Inleiding’ van de Spectatoruitgaaf van 1756; afzonderlijk als: (P.A. Verwer) Het leven van Mr Justus van Effen, z.p., z.d. Aldaar CXXX, wat moet zijn CXXXVI. In mijn exemplaar liggen paginering en verwijzingen grondig in het honderd.

[p. 131]

Veel secondaire literatuur om dit te controleren hebben we niet. Vaderlandse studies hierover ken ik niet en Gaskell, Chavandes, Plant, Koehler, Muehlbrecht, Mumby, Pottinger, Kapp zwijgen over de intekening of spreken er in zeer algemene termen over¹². Meer om enig oog te krijgen op Justus als moralisator, dus professionele overdrijver, dan om de geschiedenis van de boekhandel, heeft een kleine groep kandidaten van het Instituut voor Neerlandistiek van de UvA in 1975 een oriënterend onderzoekje ingesteld naar ‘bij intekening’. De groep werd begeleid door ondergetekende. Meer dan een aanloop tot onderzoek van dit facet van de techniek van de boekhandel is het niet en pretendeert het ook niet te zijn. Als noot bij Van Effens essai kan het allicht door de beugel; vandaar dat ik zijn verhaal, dat niet ieder bij de hand heeft, wat uitvoerig heb naverteld.

De intekencondities werden gewoonlijk door middel van een prospectus dat de relaties van de uitgever werd toegezonden, bekendgemaakt. Ze zijn vaak, als 18de-eeuwse titelpagina's, zeer uitvoerig en men mag aannemen dat de boekhandelaars ze in de winkel ophingen of aan mogelijk geïnteresseerden ter hand stelden. Onder het vele opgeprikte papier dat de wanden van Warnars boekhandel op de Vijgendam sierde zullen naast aankondigingen van veilingen condities van intekening gehangen hebben¹³. Dat zal redelijk gewerkt hebben: boekhandels waren in de 18de en vroege 19de eeuw halve sociëteiten voor de liefhebbers. Er zijn van die prospecti genoeg over om ons een duidelijke indruk te geven van hoe ze er uit zagen. De mooiste collectie is allicht die van de Leeuwarder boekhandelaar Cahais die alles (?) wat hij tussen 1780 en 1837 op dit gebied ontving in heeft laten binden, een collectie die nu in de bibliotheek van De Vereniging berust¹⁴. Maar veelal maakte ook de Boekzaal de condities, verkort of in extenso, wereldkundig. En men vindt daar dikwijls meer dan dat. Ook mededelingen betreffende het verdere verloop van de onderneming - berichten omtrent vertraging, kennisgeving van het beschikbaar zijn van het geheel of delen van het werk - treft men er aan, en voor deze gegevens zijn deze tijdschriften, voor zover ik nu weet, de enige min of meer gestaag voortvloeiende bron. In het laatste kwart van de eeuw lijken sommige intekeningsprospecti een aanhangsel aan het corpus van de Boekzaal: iets ander papier, iets andere letter. Men kan allerhande hypothesen opstellen over de betekenis van dit ‘feit’.

De opzet van het onderzoekje was om per vijfjaarlijkse periode, tussen 1700 en 1800, steeds één geval te kiezen waarvan het hele verloop, voor zover openbaar, in de Boekzaal te volgen was; bovendien zou er een exemplaar van het boek voor autopsie voorhanden moeten zijn de UBA of KB. Dit bleek niet altijd haalbaar en soms, gezien het zeer voorlopige kader van dit onderzoek, overbodig. Om te beginnen bleek de omschrijving van ‘een exemplaar van het boek’ niet zo makkelijk te hanteren, omdat een aantal boeken in verschillende uitvoering het licht zag: kwarto, folio, groot folio met of zonder (alle) platen, wit of blauw, op ‘gewoon’ of schrijfpapier, zwitsers of hollands om maar een paar variaties te noemen. Het bleek vaak in de korte looptijd van de werkgroep onmogelijk om alle uitvoeringen op tafel te krijgen en zeker niet op één tafel tegelijk. Aan minimumeisen voldeden ten slotte dertien titels, tussen 1722 en 1789, maar het is wel zeker dat bij meer krachtsinspanning zeer veel meer onderzocht kan worden en dat nagenoeg ieder geval iets curieus zal bevatten.

Men kan zich een aantal redenen en subredenen indenken waarom een uitgever een boek bij intekening op de markt bracht. Aan de ene kant een eenvoudig markton-

12 Ph. Gaskell, A new introduction to bibliography². Oxford, 1974.
M. Chavandes, Histoire de la librairie (...). Paris, 1967.
M. Plant, The English book trade². London 1965.
W. Koehler, Zur Entwicklungsgeschichte der Buchgewerblichen Betriebsformen (...) Basel, 1896.
O. Mühlbrecht, Der Holländische Buchhandel seit Koster. Leipzig, 1867.
F.A. Mumby, Publishing and bookselling (...) London, 1949.
D.T. Pottinger, The French book trade in the ancien régime. Cambridge Mass., 1958.
F. Kapp, Geschichte des deutschen Buchhandels. 2 T. Leipzig, 1886-1913.

13 Het schilderij van J. Jelgerhuis ‘The shop of the bookseller P.M. Warnars on the ‘Vijgendam’ at Amsterdam (1820). Rijksmuseum Amsterdam. Alphabetical list of the pictures in the Rijks-Museum Amsterdam. Haarlem, w.d. no 1308.

14 De ‘Vereeniging ter bevordering van de belangen des boekhandels’. De banden dragen geen bibliotheeksignatuur. Er is, helaas, in een niet te ver achter ons liggend verleden, nogal wat aan gesloopt.

[p. 132]

derzoek, aan de andere - Van Effens hatelijkheid - de begeerte om gratis handelskapitaal in handen te krijgen bij gebreke aan of ter vermeerdering van eigen, en alle schakeringen daartussen. Wat overigens de attractie was van het zo inhanden krijgen van andermans geld ontgaat ons, mensen van de jaren 1970, die zo gemakkelijk krediet hebben, alweer bij gebrek aan doorgaande en begrijpelijke literatuur over dit onderwerp. De rentevoet was dooreengenomen laag, zo'n procent of vier. Eiste men voor leningen exorbitante zekerheden of was er, zoals nu, sprake van fiscale trucage? Het eigenaardige is dat het in negen van de dertien gevallen die hier behandeld zijn om herdrukken of vertalingen gaat (vijf om vier), boeken dus waarvoor marktonderzoek min of meer overbodig was. De uitgever zegt er dan ook veelal bij dat het werk hier of in het buitenland veel succes had (gehad) of antiquarisch buiten proportie duur was. Soms heeft men de indruk dat de uitgever erg onzeker was over het op te leggen aantal en daarom liet intekenen. Het is vanzelfsprekend dat men daarbij toch enig geld vroeg want, om Van Effen zelf te citeren: belofte maakt, ook bij de klant, zeg ik erbij, nog niet altijd schuld. Er is duidelijk sprake van marktonderzoek als de uitgever de prijs laat afhangen van het aantal aanmeldingen, zoals bij no. 11 van de tweede tabel hierna. Marktonderzoek-puur was ook de intekening van L. Moens te Middelburg op een Handleiding tot de boekdrukkunst in 1789. Hij vroeg geen geld op voren en zou dat ook niet doen, maar hij wilde weten of er belangstelling voor bestond. Hij had ooit eens zelf ingetekend op zo'n boekje, maar die onderneming was niet doorgegaan. De belangstelling was niet erg gegroeid want ook Moens' Handleiding heeft nooit het licht gezien.

De dertien titels die niet al te moeilijk te hanteren waren omdat er althans één exemplaar voorhanden was, het hele verloop van de affaire in de Boekzaal te volgen is en de gegevens onderling vergelijkbaar zijn, volgen hieronder. Er is, om de buitengewone eigenaardigheid van het geval, één uitzondering gemaakt: voor nummer 7, waarvan we geen exemplaar machtig konden worden. De titels zijn verkort, indien mogelijk zodanig dat de lezer zich een globale indruk van de aard van het werk kan vormen. Ze zijn in chronologische volgorde genummerd. De V of H achter het nummer duidt aan of het om een vertaling of herdruk gaat. Staat er niets dan is het een oorspronkelijk werk. Wordt er een vertaler genoemd dan is diens naam in de titelbeschrijving verwerkt. Jaren zijn in arabische cijfers gegeven; maanden in romeinse.

[p. 133]

	schrijver	verkorte titel		uitgevers	eerste aankondiging	laatste bericht	exemplaren
1.	F. Valentijn	Oud en nieuw Oost-Indien [...]	1	J. van Braam, Dordrecht en G.o.d. Linden A'dam	XII.22	IX.24	UBA 1909AJ-8
2.	L. van Velthem	Spiegel historiaal [...ed.] I. le Long	2	H. van Eijl, A'dam	X.26	VIII.27	Inst.v.Neerl.A'dam
3.V	P. Miller	Groot en algemeen kruidkundig [...] woordenboek [...] uit het Engels vertaald door Jakob van Eems	3	P. van der Eyk en wed. J. van der Kluis, Leiden	V.41	III.45	51
4.		Bijbel [...]	4	Nic. Goetzee, Gorinchem	IX. 43	IX.51	UBA 1997A5,6 404A11
5.H	A. Trommius	[...] Concordantie [...]	5	P. Koumans, W. Coulon en A. Ferwerda, L'warden	III.48	VI.61	K6 1004A3-5
6.H	G. en T. Feltman	[...] Opera juridica [...]	6	J.H. Moelemann, Arnhem	X.63	X.81	KB 379B2-10
7.H	J.J. Zimmermann	Opuscula theologici, historici et philosophici [...]	7	A. Paddenburg, Utrecht en J. le Mair, Leiden, later met J. Bolt, Groningen	III.65	X.65	niet in CC.
8.V	G. Juan en A. d'Ulloa	[...] Reisbeschrijving van geheel Zuid America [...]	8	J. Huysman, Goes	IV.70	IX.73	KB 3073A1,2
9.V	J.E. Schubert	Predicatien over de Evangelien [...]	9	A. Eichhorn, A'dam	II.70	II.72	UBA1537E38-41
10.V	T. Shaw	Reizen [...] door Barbarije en de Levant [...]	10	J. Loveringh, A'dam	II.70	II.72	Gem.Bibl.R'dam
11.H	J.W. Heyman	[...] Deensche brieven [...] van een Asiatiesch Prins (op reis) om Opregte en Waare Christenen [...] te zoeken	11	J. Thierry, Amsterdam	II.75	XI.76	niet in CC
12.	J. le Francq van Berkhey	Zeetriumph [...] op Doggersbank	12	J. Allart, Amsterdam	X.81	ontbreekt, impressum 82	UBA 1207C12,13
13.	L. Moens	Verhandeling over [...] boekdrukkunst

[p. 134]

		Prijzen vlg. prospectus, intekening				vrije verkoop
	ill.	groot fo	fo	groot 4^o	4^o	groot fo	fo	groot 4^o	4^o
1.	X	86.-.-	64.-.-	-	-	120.-.-	90.-.-	-	-
2.	-	-	5.-.-	-	-	-	-	-	-
3.	X			24.-.-	18.-.-	-	-	-	22.-.-
4.	X			afzonderlijk behandeld
5.	-	34.-.-	24.-.-	-	-	42.-.-	30.-.-	-	-
6.	-	-	-	19.14.-	11.9.-	-	-	22.16.-	15.8.-
7.	-			10.-.-	7.10.-	-	-	12.-.-	10.-.-
8.	X	-	-	11.-.-	-	-	-	14.-.-	-
				schrijfpap.:		-	-	-.-.-	-
				14.-.-
9.	-	OCTAVO. Eerste berekening 8.-, tweede 12.1.-. ‘Vrij’: 12.10.-
10.	X	-	-	10.10.- -		-	-	16.-.-	-
11.	-	OCTAVO. Bij 300 inschr. 15.-.-					‘Vrij’:	22.-.-
		OCTAVO. Bij 250 inschr. 16.-.-
		OCTAVO. Bij 200 inschr. 17.-.-
12.	X	OCTAVO. Groot 8.-.- á 9.5.-
		OCTAVO. Gewoon 6.-.- á 7.-.-
13.	X	-	-	-	ca.2.5.-	-	-		3.5.-

De prijzen zijn in guldens, stuivers en duiten. Uit de geboden gegevens kan ieder die er lust toe voelt per werk uitrekenen hoe de prijsverschillen tussen intekening en vrije verkoop percentueel lagen. Niet altijd geeft de uitgever een vrije prijs op. Hij wilde dan blijkbaar de mogelijkheid openhouden om als de markt verzadigd was, het restant te verramschen, of anders van de hand te doen. Een enkele maal legde hij niet meer, of niet noemenswaard meer, op dan het aantal intekeningen. Dat was bijv. het geval bij de zeer specialistische uitgave van de Spiegel historiaal. Het prijsverschil tussen vrij en intekening lag gewoonlijk tussen de 20 en 40 procent van de prijs bij intekening, maar liep een enkele maal veel hoger, zoals voor sommige uitvoeringen van Goetzees Bijbel, waar het ca. 60 procent werd. Maar Goetzee zat (zoals we nog zullen zien), bitter om contanten verlegen. Van een louter nominaal verschil is eigenlijk nergens sprake. Het was dus inderdaad om het geld te doen hoewel bij een al te kleine vooruitbetaling de intekenaar op den duur de zaak

[p. 135]

	aanbetal.	termijn inschr.	van - tot	levering bel.	gedaan	aant.inteken.
1.	gr. 30.-.-	XII.22	III.23	V.25	I.26	ca 3000
	gew. 22.-.-
2.	2.10	?	XI.26	VIII.27	VII.27	175
3.	gr. 8.-.-
	gew. 6.-.-	I.41	IX.41	‘binnen 4 jaar’	III.45	ten minste 900
5.	gr. 9.-.-
	gew. 6.-.-	III.48	V.48	‘binnen 3 jaar’	VI.54
6.	1.-.-	X.63	XI.63	opengelaten	81	184
7.	gr. 2.-.-	III.65	XII.65	?
	gew. 1.-.-
8.	3.-.-	IV.70	medio V.70	X.71	IX.73	gewoon 601
			eind V			schrijf 22
	-	VII.71	XII.71	XII.72	XI.72
10.	2.2.-	II.70	X.71?	?	74.
11.	-	II.75	XII.75	77	XI.76	?
12.	1.10	X.81	?	zo spoedig mogelijk	vlg im pr. 82

wel erg gemakkelijk kon laten lopen waardoor de uitgever het risico liep om met zijn handel te blijven zitten.

Soms geeft de uitgever bij de opening van de intekening niet de prijs op voor het boek maar die per vel druks en per illustratie. Dan was blijkbaar de tekst nog niet klaar of de plannen voor de definitieve uitvoering waren nog niet rond. De illustraties zijn alle in koperdiepdruk: ets of gravure, of mengvormen. Vaak zijn de illustratoren de meest gerenommeerde van die dagen, zoals Punt of Reinier Vinkeles. Men zou kunnen veronderstellen dat vertragingen aan de, uiteraard, drukke bezetting van die ‘groten’ lag, maar dat was in ieder geval niet altijd zo. Punt was met zijn vele werk voor Goetzees Bijbel gewoonlijk op tijd en Vinkeles voor de Zeetriumph ook.

De opgegeven data zijn die uit de Boekzaal. Er is reden om aan te nemen dat een intekening wel eens eerder openstond dan uit dit tijdschrift blijkt, maar de moge-

[p. 136]

lijkheden om dit te controleren zijn niet groot en het is de vraag of de investering in zo'n onderzoek aan tijd in evenwicht met het te verwachten rendement zou zijn. Het aantal intekenaars is meestal ontleend aan de lijsten voorin sommige edities. De getallen zijn minima. Boekhandels tekenden vaak voor een aantal exemplaren in. Door een omissie bij de opzet van dit onderzoekje zijn soms de intekenaars, soms de aantallen gesteld.

Men kon intekenen bij ‘de boekhandel’.

Er is, op één uitzondering na, maar één geconsulteerd exemplaar opgegeven, hoewel er meestal veel meer op tafel zijn geweest.

Het gaat in onze dertien, min of meer at random uitgewerkte gevallen, zonder uitzondering om bijzondere, kostbare ondernemingen, of qua omvang, of qua uitvoering of in beide opzichten. Van de omvang kan de lezer dezes zich een indruk vormen uit de bibliotheeksignaturen. Valentijn, Miller, d'Ulloa, Goetzee horen tot het mooiste wat in de 18de eeuw in de Nederlanden gedrukt is. Goetzee liet voor zijn Bijbel een nieuw corps gieten en Huysman zocht als drukker Jacobus van Kambeek in Den Haag, ‘'s Lands Klein-Zegel en Stads-Drukker’. Er is geen reden om aan de eerlijkheid van Goetzee te twijfelen als hij zegt ‘ik durf wel rondtborstig met een opregt gemoet betuigen dat ik in de voltoijing meer de ere als 't voordeel bedoele’.

Hieronder volgen nog een paar aantekeningen per boek.

1.

Dit is een van de gevallen waarin de prijs aanvankelijk, december 1722, in vellen druks werd meegedeeld: 6 duiten, dus 3/4 stuiver per blad letterdruk, 5 stuivers voor een folioplaat, 2½ stuiver voor een halve folio, een halve stuiver voor een ‘indrukplaat’, dus een plaat tussen de tekst. Dat zijn eigenlijk merkwaardige prijsverhoudingen omdat de drukgang, die voor een koperdiepdruk vrij bewerkelijk is en afzonderlijk moet worden uitgevoerd, niet ingewikkelder of eenvoudiger wordt naarmate de plaat groter of kleiner is. Bij de gerenommeerde boekhandel zouden vijf à zes platen ter inzage komen te liggen. De inschrijving liep als een trein: Dewyl de tweeëntwintig honderd Exemplaren, die wy op den eersten druk van dit Plan hadden aangelegt, als te grabbel zyn weggeraakt, en in acht of thien dagen tyds, met de uitterste gretigheid, uit onze handen gehaalt, zyn wy, bespeurende met wat genoegen dit voortreffelyke Werk, by Luiden van allerhanden rang, wierd beaangenaamt, terstond te rade geworden dezelve nogmaal te drukken, om de genegenheid en yver der nieuwsgierigen niet te stremmen. Misschien droeg de sanctie die de uitgevers zichzelf bij herdruk oplegden tot het succes bij: (...) belovende dit Werk direct noch indirect, noit weder te zullen drukken, op een boete van drie duizend guldens, by ieder van ons ten behoeve van de Gereformeerde Diaconie, elk in zyne Stadt, te verbeuren, en ons by dezen zoo voor ons zelven als elk voor onze Erven en Successeuren verbinden noit te zullen doen, nog te gedogen, zelf in gevalle van Versterf of Transport van Copy by den navolgenden Kooper, in de Hollandse Spraak, oit te zullen mogen geschieden. Ze hebben zich daaraan gehouden, want er is nooit een herdruk van Valentijn verschenen. Van Braam en Onder de Linden trokken een nobele consequentie uit hun succes: in januari 23 kondigden ze een prijsverlaging aan van 1 duit per vel letter-

[p. 137]

	druk voor de intekenaars. De ‘herdruk’ waarvan in het eerste citaat sprake is zal dus wel een nieuwe oplage geweest zijn; misschien ook was het bericht humbug en waren ze helemaal nog niet aan het drukken. De acht exemplaren die wij in handen hebben gehad zijn in ieder geval van hetzelfde zetsel gedrukt. Het was een enorme onderneming waar, minimaal berekend, twee ton toenmalig geld mee gemoeid was, wat men gerust mag vertalen in twee miljoen van nu. Het zoeken van enige financiering buiten de deur lag voor de hand.
2.	Van Eyl, het is al gezegd, drukte alleen voor de intekenaars: ‘daer op men vasten staet kan maeken, zoo dat Werk naderhant buiten de Ingeteekende, tot geen prys zal te bekomen zijn (...) op een boete van 1000 Gulden aen de Amsterdamsche Gereformeerde Diakonie Armen (...). Een proefblad van de eerste drie hoofdstukken lag ‘alom’ ter inzage.
3.	Valt weinig over te zeggen. De uitgevers geven eerlijk te kennen dat het boek te kostbaar is om alleen te financieren. Het was in Engeland herhaaldelijk herdrukt. (...) 't is waar dat de Inschryvingen meer en meer in een kwaden naam raken, en wy moeten bekennen dat de klagten welke wy dagelyks daar over horen, niet geheel ongegrondt zyn: maar gelyk men met gene rede alle Inschryvingen veroordeelen kan, en elk een de mogelykheid begrypt, om ter goeder trouw hier in handelen: zo is ook ons voornemen niemandt oorzaak te geven om over ons te klagen (...)
4.	De lijdensgeschiedenis van deze Bijbel kan alleen tot zijn recht komen in een monografie over deze uitgaaf en zijn uitgever. Het was een pretentieuze onderneming en qua materiële uitvoering en qua tekstverzorging. Wat de tekst aangaat: het is een herdruk van de Statentekst maar met correctie en annotaties. Goetzee had de opzet aan de Zuid-Hollandse synode van 1741 voorgelegd die zijn voornemen zeer prees; hij was toen nog van plan het boek in de, voor religieuze geschriften gangbare, ‘gotische’ letter (‘de oude Duitsche Letteren’) te drukken. Ook aan de correctie zou de meest mogelijke zorg worden besteed. Eerst zouden twee gewone correctoren de gedrukte tekst nakijken, daarna zouden drie predikanten uit de classis Gorinchem er hun zorg aan besteden en ten slotte zouden er nog drie dominees aan te pas komen. Deze Bijbel zou te krijgen zijn met en zonder de apokriefe boeken en met of zonder de berijmde psalmen, catechismus, Artikelen des geloofs. Wat de materiële uitvoering betreft: er is een folio en een kwarto editie. De folio's zijn op royaal, best, middensoort en gemeen papier; in de condities wordt van blauw papier niet gerept, hoewel het tweede opgegeven exemplaar uit de UBA daarop gedrukt is. Verder zijn er exemplaren met en zonder de platen van Jan Punt en met en zonder de 62 etsen van Jan Luiken waarop Goetzee tijdens de productie van zijn Bijbel de hand had weten te leggen. Ze komen alleen voor in exemplaren op folioroyaal, want op dat formaat waren de etsen gedrukt. Bij deze uitgave waren kennelijk enkele vertragingen wel aan de plaatsnijders te wijten; in juni 48 spreekt Goetzee daarvan. Hij leverde de boeken - denkelijk - in vellen, want zo kon men desgewenst ieder boek krijgen in die tijd, maar ook ingenaaid en in ‘Parijse’ d.i. heelleren banden. Hij zag zijn kostbare boek blijkbaar niet in de gewone, zuinige, Hollandse, halfleren band van die tijd zitten, wilde zich althans aanvankelijk niet met dat bindwerk inlaten. Een ietwat volledig overzicht van de prijzen valt in dit overzichtje niet te geven. De hoogste intekenprijs was 22.10. -, royaal folio, de laagste, kwarto zonder de apokriefen 9.10. -.

[p. 138]

	De uitgever vertelt uitvoerig, want van breedsprakigheid is hij niet vrij, hoe hij had moeten martelen om het benodigde kapitaal bijeen te krijgen. Hij drukte zelf en toen hij had besloten om een romeinse letter te nemen in plaats van de gotische, moest er, vond hij, een nieuw corps komen. Hij schafte ook extra persen aan. Hij wou de zaak eerst met een ‘compagnie’ uitvoeren. Het komt in de 18de eeuw veel voor dat een aantal uitgevers, met mogelijk ook wel eens andere kapitaalbezitters, voor één dure uitgave de handen ineen te slaan; het impressum luidt dan veelal ‘gedrukt voor de compagnie’. Door het in gebreke blijven van een van de leden van compagnie-Goetzee viel hij uiteen. De initiatiefnemer maakte zich van het materiaal meester en besloot, na een mislukte poging om een nieuwe gezelschap bijeen te krijgen, zijn toevlucht tot intekening te nemen. Hij wilde in totaal 2750 exemplaren drukken; als hij voor een derde intekenaars kreeg, zou hij de zaak doorzetten. De uitgave werd blijkbaar een succes; de oplage ging goeddeels naar intekenaars. Maar daarmee was de belangstelling ook meer dan Goetzee had verwacht, uitgeput. In 43 vroeg hij voor ‘vrije’ exemplaren zo'n 25% meer dan voor de ingetekende, in 47 was dat 10%. Het intekengeld lag in de buurt van een kwart van de totaalprijs en daarbij werd de koper nog geacht de afleveringen dadelijk te betalen, zodat hij het boek ook nog geruime tijd halfklaar in de kast had liggen, liefst vijf jaar langer dan gepland was. De intekening werd geopend op 15.XI.43 waarbij beloofd werd dat het werk in drie jaar klaar zou zijn, maar het werd 51. De uitgever heeft het werk nog net voltooid gezien. In februari 51 publiceert Nicolaas nog een ‘bericht’ in de Boekzaal; in 51 doet dat de weduwe. Niet ten onrechte had hij in okt. 46 gesproken over ‘het slegte crediet, daar de Intekening in gebragt is’.
5.	Deze verbeterde hereditie van Trommius (de eerste is van 1685-1700) zag het licht door samenwerking van drie uitgevers. Aanvankelijk maakte ook de Wed. H.A. van Vlissingen deel uit van het gezelschap, maar zij viel geruisloos af. Ook Koumans c.s. spreken over het discrediet waarin de inschrijving verkeert. Het is niet duidelijk waarom ze procédé dan toch bij de hand hebben genomen, omdat ze verklaren het boek, of de intekening nu lukt of niet, toch ter perse te zullen leggen. Ze motiveren hun onderneming door erop te wijzen dat voor de oude editie in ‘bemorste en slordig geconditioneerde exemplaren’ toch al gauw 38. - à 40. - op tafel komt.
6.	Ook van dit boek is de prijs per vel druks opgegeven: als bij 1) zes duiten. De inschrijving liep aanvankelijk tot 30 XI 63, maar werd in januari daarop weer opengesteld, om ook buitenlanders gelegenheid te geven gebruik te maken van de intekening op dit Latijnse boek. Het eerste en tweede deel bevatten lijsten van intekenaars: in het eerste deel figureren er 97, in het tweede 184. In het tweede komt een aantal Duitsers voor die in het eerste ontbreken.
7.	In maart 65 openen Van Paddenburg en le Mair de intekening op deze Opuscula: de twee banden ad 10. -. - op groot papier, 7.10. - op klein. In juni 65 bood Bolt de originele druk (51-59) aan voor 5.16, een druk die ook nog uitgevoerd was op ‘extra goed, Switsers papier’. Uiteindelijk besloten de drie betrokkenen al (?) de intekenaars het boek in de uitvoering-Bolt te leveren, waartoe ze een nieuwe zending papier uit Zwitserland zouden laten komen, maar tegen de prijs van 7.10. -
8.	Het boek was voor de Nederlandse vertaling al uitgekomen in het Spaans, Frans, Duits en Engels. De tekst viel iets minder omvangrijk uit dan de uitgever had verwacht (ca 900 pp i.p.v. 960), maar hij leverde daarentegen vier extra gravures. De intekening stond open van april tot medio mei 70 voor klanten uit Holland, Zeeland, Brabant en Vlaanderen, tot eind mei voor Utrechtenaren en bewoners van

[p. 139]

	nóg afgelegener provincies. In 80 zat het restant in het fonds van W. Holtrop in Amsterdam. In juni vroeg hij 9. -. - voor een compleet exemplaar; na december zou het 15. -. - gaan kosten. Voor een herdruk viel niet te vrezen omdat de oorspronkelijke uitgever alle koperplaten had vernietigd.
9.	Een voorbeeld van intekening als marktonderzoek gezien het geringe prijsverschil.
10.	Het boek ging gedurende de intekening over van J. Lovering naar J. van Schoonhoven in Utrecht. De door ons geziene exemplaren hebben op de titelpagina de naam van eerstgenoemde.
11.	Dit is de vierde druk van de Deensche Brieven.
12.	De tekst voor deze actuele publicatie was nog niet klaar toen Allart de intekening opende. De combinatie van schrijver en uitgever was curieus: le Francq was een rabiaat Oranjeman terwijl Allart in de hoek der dissidenten verkeerde.

De omvang die het boek zou krijgen lag nog in de schoot der goden: het ging, redeneerde de romantisch georiënteerde Allart, perslot om een gedicht en daar kwam de onvoorspelbare inspiratie aan te pas. Maar hij gaf toch geen prijs per vel op: het boek zou tussen de zes en zeven gulden gaan kosten. Het zou rijk geillustreerd worden. Hij motiveert de intekening met erop te wijzen dat zijn productiekosten hoog waren. Gewiekst zakenman als hij was zal hij er ook wel aan gedacht hebben dat er gemakkelijk allerhande factoren in het spel konden komen die de belangstelling voor de Zeetriumph zouden kunnen doen afnemen.

Inderdaad deden alle bezwaren die Van Effen tegen de intekening aanvoerde zich hier en daar voor en is van alle excuses die uitgevers bij onregelmatigheden konden aanvoeren, gebruik gemaakt. Zelfs blijft ‘versterven’ of ‘verlopen’, ruim geïnterpreteerd, niet helemaal buiten het beeld. In 1742 zegt Goetzee dat het vertrek van een van zijn dominees, Bachiene, als predikant naar het leger - we zijn in de Oostenrijkse Successieoorlog - wat ongerief veroorzaakt. De uitgevers hadden zelf, zoals is gebleken, wel neus voor de kwade geur waarin de intekening was komen te staan.

Maar men heeft, en daar komt het meer op aan, toch nergens de indruk van de kwade trouw die Van Effen suggereert. De ondernemingen waren meest zo zwaar dat de intekengelden er wel van het begin af aan in geinvesteerd zullen zijn.

Het grootste deel van Justus' ervaringen lag bij de big business, in Den Haag vooral, die zich specialiseerde in Franstalige uitgaven. Het ging daar veel roeziger toe dan in de wat provincialere wereld van de Boekzaal. Van Effen was trouwens zelf tenminste een, en waarschijnlijk twee keer ‘verlopen’. De zekere keer liet hij de Amsterdamse uitgever du Sauzet, voor wie hij een soort voortzetting van de Journal literaire zou verzorgen, zitten: ‘la fortune l'obligeant de se transporter dans un autre climat’: het Zweedse. du Sauzet voorspelde hatelijk: ‘il reviendra aussi gueux qu'il étoit à son départ’, wat uitkwam. De tweede, onzekere, brak hij de vertaling van Van Loons Gedenkpenningen voor een Haagse compagnie, halverwege af. Hij werd voltooid door Catuffe, die als auteur althans, voor zoveelsterangs gold. Maar de ruzie die oorzaak was van Van Effens vertrek kan ook aan de compagnie gelegen hebben. Bion, zijn eerste biograaf (Eloge historique de Mr. van Effen voorin de Misantrope-editie, Amsterdam, 1742) had al gezegd dat M. van Effen ‘n'avoit pas le coeur aussi philosophique que la tête’.¹⁵¹⁶¹⁷

15 De Boekzaal. Hij heette in deze dagen - de titel is in de lange looptijd van het tijdschrift wel eens wat gewijzigd - Maandelyke uittreksels of Boekzaal der geleerde waereldt.

16 Zie voor problemen van belegging e.d. bijv. B.E. de Muinck, Een regentenhuishouding van omstreeks 1700. 's-Gravenhage, 1969. diss. G.U. A'dam.
Deze economische dissertatie loopt vrij wat verder door dan ‘1700’. Mogelijk veranderden de verhoudingen ingrijpend na ca 1770. Dit is dan in dit artikel niet verrekend.

17 Brit. Mus. Add. MMSS 4288 665 b 9. du Sauzet ad Desmaizeaux 30-V, 16-VI en 4-VIII-1719.