Spektator. Jaargang 6

[p. 479]

Pas is niet al
M.C. van den Toorn

Voor iedere Nederlandse taalgebruiker is een situatie voorstelbaar waarbij twee mensen zich over het Damrak naar het Centraal Station haasten om een bepaalde trein te halen. Daarbij kan het gebeuren dat vrijwel gelijktijdig de een zich laat ontvallen: ‘We zijn pas bij de Bijenkorf’ en de ander verlicht zegt: ‘We zijn al bij de Bijenkorf’. De daarmee gemoeide presupposities zijn in het geval van de eerste spreker: ‘We mogen wel opschieten’, in het geval van de tweede spreker: ‘We hoeven ons niet zo te haasten’. Niet alleen wanneer ruimtelijke afstanden in het geding zijn worden pas en al gebruikt, maar ook wanneer sprake is van tijdsspannen. Soms zegt iemand: ‘Het is al woensdag vandaag’, waarop zijn gesprekspartner antwoordt: ‘Ik zou liever zeggen: het is pas woensdag’. Dit alles lijkt erop te wijzen dat aan het gebruik van pas en al volstrekt aan elkaar tegengestelde presupposities ten grondslag liggen. De vraag is of ook door syntactische middelen deze tegenstelling zichtbaar gemaakt kan worden.

De tegenstelling in de presupposities die we hier bedoelen, zou uitgedrukt kunnen worden ten opzichte van een bepaald punt X, waarbij pas vòòr X en al na X gesitueerd moet worden:

pas		al
_____ x _____
minder dan ik dacht		meer dan ik dacht
niet zo veel als ik dacht		minstens zo veel als ik dacht
niet genoeg		genoeg

De onder de lijn vermelde commentaar geeft grofweg de presupposities aan. Hieruit kan afgeleid worden dat pas door middel van [-] gekarakteriseerd zou kunnen worden waar al een [+] zou kunnen krijgen. Dat impliceert weer dat bij zinnen waar zowel pas als al gebruikt kan worden, in de vervolgzinnen, consequenties of voorwaarden van die zinnen duidelijk aan elkaar tegengestelde elementen uitgedrukt moeten worden. Als voorbeeld diene het volgende paar:

(1)	Het is pas maart en we hebben al 100 aanmeldingen binnen.
(2)	Het is al maart en we hebben pas 100 aanmeldingen binnen.

Misschien betekent het nevengeschikte lid van (1) wel:

(1a)	We hebben meer dan 99 aanmeldingen binnen.

en dat van (2):

(2a)	We hebben minder dan 101 aanmeldingen binnen.

Analoog hieraan kan een analyse van het volgende paar verlopen:

(3)	Het is pas dinsdag.
(4)	Het is al dinsdag.

[p. 480]

Als omschrijving van deze zinnen zou kunnen gelden:

(3a)	Het is nog geen woensdag.
(4a)	Het is geen maandag meer.

Dat pas en al in complementaire distributie kunnen optreden blijkt uit:

(5)	Ik ken hem pas sinds kort.
(6)	Ik ken hem al sinds lang.

De adverbiale bepalingen impliceren hier niet lang in (5) en niet kort in (6). Verwisseling van pas en al leidt tot ongrammaticaliteit:

(5a)	*Ik ken hem pas sinds lang.
(6a)	*Ik ken hem al sinds kort.

Soortgelijke ongrammaticaliteit blijkt bij het toepassen van andere tijdsbepalingen. Een bepaling die ingeleid wordt door het voegwoord toen is in dit opzicht indifferent:

(7)	M'n band was pas plat toen ik de Berlagebrug gepasseerd was.
(8)	M'n band was al plat toen ik de Berlagebrug gepasseerd was.

Maar een duidelijk verschil ontstaat in de volgende gevallen:

(9a)	M'n band was pas plat nadat ik de Berlagebrug gepasseerd was.
(9b)	*M'n band was pas plat voordat ik de Berlagebrug gepasseerd was.
(10a)	*M'n band was al plat nadat ik de Berlagebrug gepasseerd was.
(10b)	M'n band was al plat voordat ik de Berlagebrug gepasseerd was.

De parafrase van pas kan in de meeste gevallen d.m.v. nog niet, nog geen, niet al of iets dergelijks verlopen. Steeds verschijnt een negatie-element en dat deze analyse juist zou mogen heten, vindt bevestiging in het feit dat pas ook in andere constructies als negatie dienst doet. Bekend is dat hoeven niet zonder ontkenning gebruikt kan worden; als er geen niet bij gebruikt wordt, staat er wel ergens alleen, maar, slechts, nauwelijks of een verwant woord. Ook pas kan in deze reeks worden opgenomen, maar al niet:

(11a)	Je hoeft pas te komen als ik je roep.
(11b)	*Je hoeft al te komen als ik je roep.

Nog een bevestiging van dit feit blijkt uit de mogelijkheid van pas om in het eerste lid van zinnen in balansschikking voor te komen. Gelijk bekend moet hier in de voorzin een negatie-element staan, zoals in (12) en (13). Zin (14) sluit daarbij aan.

(12)	We waren nog niet lang thuis of de bui barstte los.
(13)	Nauwelijks waren we thuis of de bui barstte los.
(14)	Pas waren we thuis of de bui barstte los.

In het laatste geval is al wederom niet mogelijk.

Vragen die zich naar aanleiding van dit alles voordoen, zijn er te over. Bezit het Nederlands nog meer paren bijwoorden (mogelijk ook voorzetsels) die zozeer in een presuppositionele tegenstelling tot elkaar staan? Hoe is de verhouding tot nog? Be-

[p. 481]

staan er nog andere woorden pas of is er sprake van betekenisnuances van hetzelfde woord? We denken hierbij aan de gevallen waarin geen tegenstelling tot al bestaat, zoals in Ik heb hem pas nog gezien, waar pas vervangbaar is door juist of daarstraks. Helemaal apart te staan schijnt ons pas in vergelijkende oordelen van het type Dat is pas een kanjer en Dat zijn pas foto's.

Bibliografie

Monika Doherty, ‘Noch’ and ‘schon’ and their presuppositions, in Generative Grammar in Europe, ed. F. Kiefer and N. Ruwet, Dordrecht [1973], 154-177.

P.C. Paardekooper, Onze pasfoto's, dát zijn pas foto's! Ntg 67 (1974), 500-504.