Spektator. Jaargang 6

[p. 469]

Kijken naar aspecten
E.C. Schermer-Vermeer

Binnen geen van de drie onlangs gepresenteerde voorstellen voor de beschrijving van het aspect van een zin (resp. Daalder '74, Verkuyl '75 en Vet '76) is het mogelijk te verantwoorden dat een zin als (a) Jan keek urenlang naar de fles whisky duratief geïnterpreteerd wordt, en (b) Jan keek urenlang van de boterham naar de fles whisky iteratief. Daalder vat kijken (en zien) op als inherent-duratieve ‘toestands’-werkwoorden, die nooit kunnen voorkomen in niet-duratieve zinnen (p. 6), zodat (b) onverklaard blijft. In Verkuyl '75 wordt alleen horen aangeroerd, dal qua aspect neutraal genoemd wordt: het ontleent zijn aspect aan het complement; is dat een infinitief-constructie, dan is de zin niet perfectief, omdat de referent van het complement geen ‘afgesloten entiteit’ aangeeft (p. 207). Uit Verkuyl '72 valt daarnaast nog op te maken dat luisteren naar gecombineerd met een NP die een ‘unspecified quantity of X’ aanduidt, een duratief aspect aan de zin geeft (p. 57). Verkuyl '72 bevat als verklaring voor het duratieve karakter van Koos en Robby zagen urenlang een boterham het niet-agentief zijn van zien (p.51), een verklaring die zonder meer niet juist kan zijn, gezien het iteratieve karakter van Koos ontdekte urenlang een boterham. Zouden we voor zin (a) een analoge verklaring willen geven, dan zouden we òf de referent van een fles whisky als een ‘unspecified quantity of X’ moeten bestempelen, hetgeen volgens Verkuyls eigen opvattingen (helaas) niet mogelijk is, òf we zouden kijken naar qua aspect neutraal kunnen noemen, waarbij de vraag blijft hoe (a) aan zijn duratieve en (b) aan zijn iteratieve aspect komt. Vet tenslotte noemt kijken imperfectief en zien perfectief (resp. p. 149 en 142), met de opmerking dat Daalder zien ‘ook volgens haar eigen kriterium’ perfectief had moeten noemen. Zin (b) kan door hem niet verklaard worden, noch een zin als (c) Koos zag urenlang een boterham. Voor een deel zijn deze tegenstrijdigheden wellicht terug te brengen tot observationele verschillen, maar ook afgezien daarvan zijn de beschrijvingsvoorstellen ontoereikend. Zouden wij kijken plaatsen in Daalders categorie van werkwoorden die zowel in imperfectieve als in perfectieve zinnen kunnen voorkomen, dan blijft het feit dat zij het definiet zijn van een NP als een van de exacte voorwaarden voor de ‘niet-rekbaarheid’ er van noemt (p. 6), aan welke voorwaarde in (a) en (b) is voldaan, terwijl het aspect toch niet hetzelfde is. Vet is van oordeel dat zinnen met imperfectieve werkwoorden alleen niet-duratief kunnen zijn als er een duurbepaling in staat (p. 142 en 153), en dat is in Jan keek van de boterham naar de fles whisky niet het geval. Anderzijds noemt hij werkwoorden die kunnen voorkomen met een bepaling van A... naar B (hetgeen bij kijken mogelijk is) bewegingswerkwoorden. Als zinnen met dergelijke werkwoorden perfectief zijn, wordt dat veroorzaakt door het richtingscomplement; voor zin (a) biedt dit in ieder geval geen oplossing.

In de genoemde artikelen blijft kijken zelf ongeanalyseerd, terwijl het m.i. voor een beter begrip van (a) en (b) noodzakelijk is kijken als semantisch samengesteld te beschouwen. Het wordt dan mogelijk aan te sluiten bij de verklaringsprincipes die gehanteerd worden bij de beschrijving van zinnen waarvan het aspect is opgebouwd met behulp van een perfectief werkwoord en een of meer NP's. Het kader

[p. 470]

van Verkuyl '75 en '72 biedt hiervoor de beste mogelijkheden. Kijken kan dan, volgens de opvattingen van Jackendoff en Gruber, als een bewegingswerkwoord beschouwd worden. Gezien het iteratieve karakter van Jan liep urenlang naar Haarlem is dat op zichzelf niet voldoende. De volgende zinnen bieden echter een aanknopingspunt: (d) Jan gooide urenlang sneeuwballen naar zijn vriendje en (e) Jan gooide urenlang sneeuwballen van zijn broertje naar zijn vriendje. Zin (d) is duratief omdat de NP sneeuwballen een onbepaalde hoeveelheid noemt (Jan gooit een onbepaald aantal malen een (of meer) sneeuwbal(len) naar zijn vriendje). In (e) wordt wat Vet noemt een ‘transition’ uitgedrukt, en wel tussen ‘Jan gooide een onbepaald aantal sneeuwballen naar zijn broertje’ en ‘Jan gooide een onbepaald aantal sneeuwballen naar zijn vriendje’. Het object is in deze zinnen het ‘thema’: dat wat beweegt. Als wij kijken beschouwen als een bewegingswerkwoord dat zelf het thema bevat, dan kan dat ‘verantwoordelijk’ gesteld worden voor het aspect in de zinnen (a) en (b). Deze zijn dan te parafraseren als ‘Jan zond urenlang blikken (van de boterham) naar de fles whisky’. Zo'n analyse maakt ook een generalisatie mogelijk over het voorkomen van de bepalingen ‘voor zich uit’ en ‘om zich heen’, bepalingen die in het algemeen alleen optreden in zinnen met een direct object dat het thema vertegenwoordigt (Jan blies rookwolkjes voor zich uit. Jan gooide de sneeuw om zich heen), maaar die ook bij kijken mogelijk zijn. (Een ander intransitief werkwoord dat met deze bepalingen gecombineerd kan worden is wijzen, dat zich ook overigens net zo gedraagt als kijken.) Het in kijken geïmpliceerde ‘object’ moet een onbepaalde hoeveelheid aanduiden; in perifrastische uitdrukkingen als een blik/blikken werpen op wordt het kijkproces als discontinue gepresenteerd, terwijl dat in zinnen met kijken niet het geval is. Voor werkwoorden als glimlachen, knipogen, knikken, zwaaien, wuiven e.d. moet eenzelfde beschrijving aangenomen worden; ook deze kunnen met de genoemde bepalingen gecombineerd worden, met dezelfde aspectische consequenties. Naast sommige is een perefrastische uitdrukking voorhanden, bij andere niet.

Als kijken een semantische representatie krijgt als boven bedoeld, moet bovendien nog een speciale relatie aangenomen worden tussen het thema en het (agentieve) subject. Een zin als Jan bracht (urenlang) tomaten van de grossier naar de groenteman geeft niet de overgang aan tussen ‘Jan bracht tomaten naar de grossier’ en ‘Jan bracht tomaten naar de groenteman’, maar betekent: ‘Jan bracht een onbepaald aantal malen tomaten van de grossier naar de groenteman’. Werkwoorden als brengen noemen een handeling waarbij de agens met het thema meebeweegt: ook Jan gaat van de grossier naar de groenteman. Bij gooien, slaan, stoten e.d. is dat niet zo; in zin (e) bv. gaat het om een verandering van ‘doel’. Bij kijken beweegt de agens ook niet met het bewegend thema mee; Jan gaat niet naar de fles whisky als hij er naar kijkt.

Wil men het woord kijken een aspectisch kenmerk toekennen, dan moet dat ‘imperfectief’ zijn. Bepaalt men zich tot een ‘meer formele’ benadering, zoals Daalder het (op p. 6) noemt, dan kan niet gegeneraliseerd worden over de (van)... naar-bepalingen (noch over de bepalingen voor zich uit en om zich heen). Men zou er toe over kunnen gaan twee verschillende naar-bepalingen te onderscheiden, die op verschillende wijzen bijdragen tot het aspect van de zin (vgl. ook Gruber (1967)) fietsen zou dan een andere naar-bepaling vergen dan kijken. Ik zie daarvoor geen onafhankelijke argumenten. Beschouwt men kijken als semantisch samengesteld, dan draagt het op dezelfde wijze bij tot het aspect van een zin, als in andere gevallen een transitief bewegingswerkwoord met zijn eventuele objects-NP doet.^*

* Het lijkt mij in ieder geval aanbevelenswaardig om in een volgende druk van Inleiding tot de syntaxis van Klooster. Verkuyl en Luif, in de passage waarin gesteld wordt dat kijken ‘duidelijk een werkwoord is dat met richtingsbepalingen gecombineerd wordt’ (p. 45), kijken door een eenvoudiger voorbeeld te vervangen.

[p. 471]

De relatie tot het niet-agentieve zien kan door middel van de volgende parafrase van (c) aangeduid worden: ‘Jan's blik/blikken bereikte(n) de boterham’. Verkuyl merkt n.a.v. de zin Urenlang hoorde Hanneke Joep spelen op, dat er een duidelijk verschil bestaat tussen infinitiefcomplementen en dat-complementen, aangezien de laatste de referent van de S geven als een afgesloten entiteit, en de eerste niet ('75, p. 207). Dat neemt niet weg dat een zin als Urenlang hoorde Hanneke een snaar springen evenzeer iteratief is als Er sprong urenlang een snaar. Aangezien infinitiefcomplementen zelf ook aspectische eigenschappen hebben, zal de verantwoording van het aspect van dergelijke samengestelde zinnen met meer tussenstappen gepaard moeten gaan dan in Verkuyl (en Daalder) wordt voorgesteld; alleen niet-perfectieve infinitiefcomplementen leiden tot een niet-perfectieve zin. Noemt men zien een perfectief werkwoord, dan heeft het met de andere leden van deze categorie gemeen dat het in combinatie met een NP die ‘een onbepaalde hoeveelheid van iets’ noemt, een imperfectieve zin oplevert (Jan zag urenlang boterhammen/drank). Bij zien (en andere verba sentiendi) is dit ook het geval als er een niet-perfectief infinitiefcomplement aanwezig is (in Verkuyls terminologie zou men dat een ‘unspecified quantity of event’ kunnen noemen). Ook al twist men over de verantwoording van dit verschijnsel, over de feiten hoeft mijns inziens geen verschil van mening te bestaan.

De situaties waarin een zin als (c) Koos zag urenlang een boterham adequaat gebruikt kan worden, hebben in zoverre iets bijzonders, dat er in al die gevallen sprake is van proces. De boterham wordt bv. getoond in een film, of het gaat om een mentaal beeld, bv. bij een hongerig iemand die voortdurend een boterham aan zijn geestesoog voorbij ziet trekken. Het duratieve karakter van (c) wordt begrijpelijk, als we aannemen dat de zin geïnterpreteerd moet worden als bevatte deze een infinitiefconstructie (met zijn). Daarvoor pleit ook het voorkomen van plaatsbepalingen als in Hij zag (urenlang) een vlieg op de vensterbank, in zijn soep, voor zich, welke bepalingen geen betrekking hebben op de plaats van de waarnemer of de waarneming, en die ook geen bijvoeglijke bepalingen zijn bij de NP's die het waargenomene aanduiden.

Voor de semantische samengesteldheid van zien moeten aparte argumenten gegeven worden; het perfectieve karakter is duidelijk. Volgens bovenstaande gedachtengang moet een zin als (c) twee lezingen hebben: een duratieve en een iteratieve, en die zijn er ook. Koos zag het hele feest lang een/de wonderlijke gast kan zowel betekenen dat Koos de gast continue zag, als dat hij hem bij herhaling zag.

Ook het feit dat zien en de perfectieve werkwoorden begrijpen, inzien en ontdekken elkaar onderling vaak kunnen vervangen, pleit voor het perfectieve karakter van zien.

[p. 472]

Bibliografie

Daalder, S. (1974), ‘Uniformering of differentiatie in de taalbeschrijving’. Spektator 4, nr. 1/2. p. 2-28.

Gruber, J.S. (1967), ‘Look and See’. Language 43. p. 937-47.

Klooster, W.G., Verkuyl, H.J., Luif, J.H.J., (1969) Inleiding tot de syntaxis, Culemborg. Keulen.

Verkuyl, H.J. (1972), On the compositional nature of the aspects, Dordrecht.

Verkuyl, H.J. (1975), ‘Een interpretatieve beschrijving van aspecten.’ Spektator 4, nr. 4, p. 190-230.

Vet, J.P. (1976), ‘Aspekten: een kwestie van tijd.’ Spektator 6, nr. 3, p. 137-55.