Spektator. Jaargang 6

[p. 464]

Controversionele beweringen over homonymie
A. Sassen

Er heerst met betrekking tot homonymie terminologische onduidelijkheid en verwarring.
In bepaalde opzichten is die niet zonder theoretische implikaties. Er worden onderscheidingen niet gemaakt die wel gemaakt zouden moeten, in elk geval kunnen worden.

1. Het wóórd homoniem is er een van de groep complex - zuur in Schultink (1962, 69). Woorden van die groep ‘zijn’ zowel substantief (enkelvoud en meervoud) als adjectief. Een andere gangbare formulering is: het woord naakt wordt zowel als substantief (a) als als adjectief (b) gebruikt, resp. in twee naakten en ze was naakt. Beide formuleringen houden in dat in de beide zojuist aangehaalde gebruiksgevallen een-en-hetzelfde woord naakt optreedt: naakt (a) en naakt (b) zijn m.a.w. geen homoniemen, ik heb - uiteraard achter elkaar - twee keer een bepaald woord gebruikt, zij het ‘in’ een verschillende categorie, in verschillende ‘functies’. De alternatieve redenering - in de beide aangehaalde gebruiksgevallen komen twee woorden naakt voor, verschillend van woordsoort, met een bepaald soort ‘verwantschap’ in betekenis - veronderstelt een andere taaltheoretische opvatting van de fundamentele taalnotie ‘woord’. Niettemin is het in taalkundige literatuur gebruikelijk van theorie te abstraheren en bv. als aanhanger van de eerste opvatting een substantief naakt en een adjectief naakt van elkaar te onderscheiden, als twee woorden. Schultink volgt overigens t.a.v. de bedoelde groep woorden complex - zuur de tweede theorie. Dit volgt uit het feit dat hij onder hypostasis (impliciete transpositie) verstaat: ‘die reeksvormende correlaties waarin bij gelijkheid van vorm tussen twee woorden met identiek verschil in betekenis een identiek verschil in morfologische valentie op klasseniveau correspondeert’ (1962, 34), immers: tussen het adjectief naakt en het substantief naakt, het adjectief homoniem en het substantief homoniem, etc. bestáat zo'n transpositie-correlatie, en wel van adjectief → substantief, dat ‘ADJECTIEF CORRELAAT iets’ betekent (70)¹ (en niet andersom: substantief → adjectief).

Schultinks uitspraak dat we een woord als Frans in Het Frans is geen gemakkelijke taal als een gebruiksgeval van het gelijkvormige adjectief Frans kunnen beschouwen, bedoelend dat in de aangehaalde zin hetzelfde woord Frans gebruikt is als bv. in een Frans meisje, zij het op een manier als veelal aan substantieven is voorbehouden (69), bevat dan ook op z'n minst een contradictio in terminis in het woord gelijkvormige.

2. Van Dale¹⁰ vermeldt van het woord homoniem als adjectief: ‘(van woorden) gelijkluidend doch in betekenis verschillend,...’ Dit houdt in dat homoniem een adjectief is dat predicatief alleen in constructie treedt met een meervoudig subject: deze woorden / de woorden x en y / het woord x en het woord y zijn homoniem. Toch is het heel gebruikelijk bv. van bank te zeggen dat het homoniem is, een homoniem woord is. Dit laatste kan dan niet juist zijn, immers bank ís niet een (bepaald) woord, bank is niet iets met één (bepaalde) woordidentiteit, het is niet meer dan een woordklankvorm, de ‘signifiant’ van (tenminste) twee ‘signifié's’.

Het substantief homoniem / het woord homoniem als substantief betekent: ‘(iets)

1 Niet in álle gevallen: (het) lek ≠ ‘wat lek is’, maar: ‘de plaats waar iets lek is’.

[p. 465]

wat ADJECTIEF is’, gespecificeerd tot ‘woord dat homoniem is’, volgens Schultinks beschrijving. Die zou dan onjuist zijn, immers: * Dit woord is homoniem is taalkundig niet alleen een onjuiste bewering, maar bovendien een ongrammaticale zin, net als bv. * Vasopressine is een ongelijke stof. De betekenisverklaring van het substantief homoniem in Van Dale¹⁰: ‘gelijkluidend woord van afwijkende betekenis’ is onnodig omslachtig, niet fraai (gelijk aan wat, afwijkend waarvan?) maar bovendien alleen ‘correct’ onder de gereleveerde toepassingsuitbreiding van het ‘gelijkluidende’ adjectief tot een woord, dus bv.: ‘bank’ is een (lexicaal) homoniem.

3. Naast het woord / de term homoniem is in de taalkunde gangbaar homofoon. Het LEXICON (1975) dat uitsluitend het van homoniem afgeleide substantief homonymie als lemma bevat (in het artikel wordt één keer het ádjectief homoniem gebruikt) vermeldt homofoon, ten onrechte, uitsluitend als adjectief: ‘homofoon zijn woorden die dezelfde klankvorm hebben maar niet tot dezelfde syntactische categorie behoren’. (85). Homofoon is nl. ook substantief. Hoewel syntactische categorie een van de gevallen vertegenwoordigt waarin het LEXICON, dat de lectuur van taalkundige literatuur beoogt te vergemakkelijken, zelf een taalkundige term gebruikt die het niet verklaart, mag worden aangenomen dat het in de aangehaalde context gelijk staat met ‘woordsoort’ en dan staat er, dat homofone woorden homoniemen van verschillende woordsoort zijn; bv. werken (infinitief) en werken (meervoud van werk). Dit - gangbare - terminologisch onderscheid tussen homoniem en homofoon abstraheert van de ‘letterlijke’ betekenis van het woord homofoon (die volgens Van Dale ook aan homoniem toekomt) en verhindert homoniemen als ‘homofonen van dezelfde woordsoort’ te onderscheiden. Dit is lastig. Ik stel daarom voor als meest omvattende term homofoon te gebruiken en homofonen (homofone woorden) te onderscheiden in:

heterocategoriale homofonen (werken-1 - werken-2; kan-1 - kan-2) en homocategoriale homofonen (bank-1 - bank-2). De laatste heten dan óók: homoniemen (homonieme woorden).

Welke termen men ook kiest: woorden als klankvorm, gelijkluidend e.d. in de definitie van het taalverschijnsel waar het hier om gaat impliceren dat het een ‘oppervlakkig’ verschijnsel is.

4. Het is vooral in de moderne taalkunde gebruikelijk twee soorten homonymie te onderscheiden: lexicale homonymie (gelijkluidende lexicale eenheden) en syntactische homonymie. In het laatste geval hebben we te maken met syntáctische ‘eenheden’ (woordgroep, constructie, zin,...) die gelijk ‘luiden’ maar verschillen in betekenis én in (syntactische) structuur. Het is niet gebruikelijk ook m.b.t. zulke eenheden het súbstantief homoniem aan te wenden: ze zijn homoniem, geen homoniemen. Wel doet zich bij het gebruik van het adjectief homoniem m.b.t. syntactische eenheden hetzelfde verschijnsel voor als hiervóór bij woordhomonymie gesignaleerd: men noemt bv.

(i)	Jan spreekt goed Nederlands

een syntactisch homonieme zin, d.i. dubbelzinnig-vanwege-z'n-bouw (wat dat ook moge zijn), i.p.v. er twee zinnen in te zien die gelijk ‘luiden’ (en daardoor ‘in één keer’ genoteerd kunnen worden), maar ongelijk van betekenis (w.d.o.m.z.) en syn-

[p. 466]

tactische structuur (w.d.o.m.z.) zijn. Als dit geen kwestie is van opzettelijke gemakzucht (vgl. KVL (1969, 14), slordigheid o.i.d., is hiermee net zo'n identiteitsprobleem inzake een fundamentele taalnotie in het geding als bij ‘woord’ (wat verstaan we onder, wat is wel / niet een zin?).

Twee (of meer) zinnen zijn syntactisch homoniem (en geen herhaling(en), eventueel in ‘zelfnoemfunctie’, van dezélfde zin) ‘als ze gelijk “luiden”, en verschillen in betekenis en structuur’; deze coördinatie is tevens een implicatie: het verschil in betekenis ‘komt voor rekening’ van het verschil in syntactische structuur. Wat onder syntactische structuur te verstaan is, wat er, van een zin, een woordgroep e.d., wel en wat er niet onder valt is, zoals bekend, nog altijd een linguïstisch strijdpunt. Hetzelfde geldt trouwens voor de (zins)betekenis. Dubbelzinnigheid (ambiguïteit) is in elk geval een noodzakelijke, maar het is niet een voldoende voorwaarde voor syntactische homonymie. Structuur (een bouw) kan een (oppervlakte) zin alleen hebben als hij uit tenminste twee woorden bestaat. Zo ‘dubbelzinnig’ als hij is komt een zin (uiting) als

(ii)	Uren.
(hebben we gewacht - telt die klok - .....)

voor de kwalificatie homoniem niet in aanmerking.

5. In Verkuyl e.a. (1973) wordt syntactische homonymie gedemonstreerd aan

(iii)

Dat is de jongen die de concierge bedankte.

Van (iii) wordt gezegd dat hij dubbelzinnig is terwijl er geen homonieme woorden in voorkomen (bedoeld moet zijn: geen enkel homoniem woord), waarmee impliciet een grens wordt getrokken tussen lexicale homonymie en lexicale polysemie (bedanken betekent ook ‘afdanken, ontslaan’), het onderscheid tussen dewelke ‘notoriously elusive’ is (Weinreich 1969, 37). De voor syntactische homonymie vereiste dubbelzinnigheid is hierin gelegen dat van de twee personen die door de jongen en de concierge genoemd worden zowel de een als de ander de bedanker resp. de bedankte kan zijn. Hem daarom als syntactisch homoniem beschouwen houdt in dat z'n referentie tot de betékenis van een lexicaal element wordt gerekend, anders gezegd: dat bv.

(iv)	Hij heeft bedankt

evenveel betekenissen heeft als er personen ‘zijn’ waarop hij betrekking kan hebben. De beide zinnen waarvan (iii) de gemeenschappelijke schriftelijke notatie is, verschillen anders dan lexicaal in zoverre van elkaar, dat in de ene (relatieve) zin de jongen = subjects-NC, de concierge = objects-NC, in de andere de concierge = subjects-NC, de jongen = objects-NC, m.a.w. het verschil zit in de verschillende lexicale invulling van de beide NC's, en alléén daarin. Immers, dat in de ene zin het subject voorop staat en in de andere het object is geen kwestie van structuur of bouw in de zin waarin die begrippen in verband met syntactische homonymie bedoeld zijn. Zinnen als (va) en (vb)

(va)	Die man ken ik
(vb)	Ik ken die man

[p. 467]

hebben dezelfde syntactische structuur, ook dezelfde oppervlaktestructuur. Die structuur is in (va) en in (vb) in een verschillend ‘schema’ ondergebracht, gepaard gaande met wat genoemd wordt een stilistisch verschil. Voorzover dat ook een semantisch verschil impliceert gaat het om betekenis in een andere zin dan die in verband met syntactische structuur bedoeld wordt. Het is op z'n minst gewenst, zo niet noodzakelijk, in de Nederlandse taalkunde syntactische homonymie voortaan niet meer aan zulke zinnen als (iii) op te hangen. Het is, toegegeven, verleidelijk: je kunt zo'n zin mooi op twee manieren ontleden, ‘redekundig’ ontleden: in het ene geval is de jongen het onderwerp en de concierge het lijdende voorwerp en in het andere geval is het precíes andersom! Maar dan moet de tekst van de onderhavige zin wel in beide gevallen over dezelfde jongen en dezelfde concierge handelen (dat is niet erg) en dat heeft dan mooi met taal en werkelijkheid en zo te maken, máár: níet met grammatica (en dat is op zichzelf natuurlijk helemaal niet erg) of syntaxis (en daar hadden we 't over).

Als Nederlandse grammatici er toch aan vast willen houden zulke zinnen als (iii) syntactisch homoniem te noemen zou ik willen voorstellen ze te onderscheiden van de échte gevallen door er de naam van een bekende Nederlandse linguïst aan te verbinden. Misschien ‘Verkuyl-geval’ (van s.h.)?

6. Uit Verkuyl e.a. (1973,13-15) valt af te leiden dat zinsambiguïteit ook een noodzakelijke voorwaarde is voor lexicale homonymie: we spreken van lexicale homonymie als een zin dubbelzinnig is vanwege een dubbelzinnig woord in die zin (en alleen daarom). Dit betekent dat een zin als

(vi)	Zij houdt van zij

geen homonymie, of liever: geen (heterocategoriale) homofonie vertoont, demonstreert. Er zijn ook (nog steeds) taaltheorieën die inhouden dat lexicale homonymie (homofonie) een kwestie van het lexicon/woordenboek is, m.a.w. dat zin (vi) de twee Nederlandse lexicale homofonen zij-1 en zij-2 bevat, ook al is hij om die reden niet dubbelzinnig.

Het LEXICON (1975, 86) noemt homonymie ‘het verschijnsel dat met de uiterlijke vorm van een constituent meer dan één betekenis is verbonden’. Hieruit spreekt dezelfde theorie van het ‘zinsprimaat’ (constituent, nl. van een zin).

7. Het LEXICON (1975) zegt dat ook op fonologisch niveau homonymie optreedt: [rat] treedt op als vorm van rad en rat; [kasje] als vorm van kastje en kasje (86). Niet duidelijk is waar ook op slaat: behalve op syntactisch niveau ook...? Of: behalve op syntactisch en op lexicaal niveau ook...? De uitspraak is hoe dan ook niet in overeenstemming met de gegeven definitie van homonymie, zojuist geciteerd, immers uit een oogpunt van uiterlijke vorm zijn rad en rat ‘gewone’ (homo- of heterocategoriale: dat hangt er vanaf of rad subst. of adj. is) lexicale homofonen, echter geen homografen (tot ergernis van sommige spellinghervormers). Dat rad en rat weliswaar gelijk klinken maar een verschillende onderliggende fonologische vorm hebben, is een heel ander verhaal. Zoals gezegd is homonymie so-wie-so een oppervlakteverschijnsel. De zinnen Hij durft niet meedoen en Hij durft niet mee te doen, hoe gelijk ze ook zijn, zijn níet (syntactisch) homoniem. Homofonie op fonologisch niveau bestaat niet. Iets anders is, onderscheid te maken tussen homofonen van het type (a) bank - bank en het type (b)

[p. 468]

rad - rat (bont - bond, as (als) - as etc.) op grond van een verschil in featurespecificatie tussen onderliggende fonologische vorm en fonetische representatie bij (b) dat bij (a) ontbreekt.

Met kastje en kasje is er iets soortgelijks aan de hand: twee verschillende onderliggende vormen vallen samen in dezelfde woordklankvorm. Het onderliggende vormverschil is echter niet fonologisch, maar morfo(no)logisch: kastje en kasje zijn morfologisch verschillend: het ene woord is kast + DIM, het andere: kas + DIM. Dit is geen kwestie van (verschil in) structuur, immers: het ‘bouw-patroon’ van beide onderliggende vormen is gelijk, maar van lexicale bezetting van het patroon. Dat is anders bij oogster-1 ‘man die oogst’ en oogster-2 ‘vrouw die oogst’, die woorden zitten - morfologisch - ‘ongelijk in elkaar’. Hetzelfde geldt ook voor woorden als malst-1 (superlatief van mal) en malst-2 (superlatief van mals), droger-1 (nomen agentis van het ww.drogen) - droger-2 (comparatief van droog) e.d. Nog duidelijker verschillend van structuur, in de zin van een verschillende boom-figuratie (‘wat hoort bij wat’), zijn taalvrijheid-1 = taal-vrijheid (in België heerst taalvrijheid) en taalvrijheid-2 = taalvrij-heid (de taalvrijheid van het conceptuele systeem, G. Kempen. De taalgebruiker in de mens, 1976, 25) en dubbelzinnige samenstellingen als rijksgebouwendienst (rijks-gebouwendienst rijksgebouwen-dienst).

Sommige van de zojuist genoemde paren van gelede gelijkluidende woorden waartussen het verschil in betekenis samenhangt met een verschil in morfologische structuur geven er alle aanleiding toe naast syntactische homonymie ook van morfologische homonymie te spreken, op grond van de bedoelde structuur/betekenis-parallellie.

Iets overenkomstigs geldt niet voor fonologische homonymie: dat is een pleonasme, immers: ook als zij de onderliggende vorm is van het pronomen ze, zijn ze en zij (zijde) toch geen homofonen, daarentegen zijn houwen (met de onderliggende vorm houden) en houwen (‘slaan’) het wél. Maar [kaň] en [kan] in Kan je die kan aanpakken? zijn het ook, dat wel.

Bibliografie

Van Dale^10 = Van Dale, Groot woordenboek der Nederlandse taal, 10e geheel opnieuw bewerkte en zeer vermeerderde druk door C. Kruyskamp. Den Haag 1976.

KVL (1969) = W.G. Klooster, H.J. Verkuyl, J.H.J. Luif, Inleiding tot de syntaxis. Culemborg 1969.

LEXICON (1975) = G.E. Booij, J.G. Kerstens, H.J. Verkuyl, Lexicon van de taalwetenschap. Utrecht 1975.

H. Schultink (1962) = H. Schultink, De morfologische valentie van het ongelede adjectief in modern Nederlands (diss.)

H.J. Verkuyl e.a. (1973) = H.J. Verkuyl e.a., Transformationele taalkunde. Utrecht 1973.

U. Weinreich (1969) = U. Weinreich, ‘Problems in the analysis of idioms’, in: Jaan Puhvel (ed.), Substance and structure of language.