Spektator. Jaargang 6

Maar en alleen (maar)
J. de Rooij

1.

Blijkens de zinnen

(1)	Ik heb maar één broer, maar drie zusters.
(2)	Ik heb alleen (maar) een broer, geen zusters.

bestaat er in het hedendaags standaard-Nederlands een verschil tussen het adverbiale maar en alleen (maar). Dat is in zoverre opmerkelijk, dat beide vervangen

[p. 462]

kunnen worden door het schrijftalige slechts, en dat vertaling van de zinnen in het Duits of het Engels in beide gevallen één woord, nur resp. only, oplevert (al zou het Engelse woord in de twee zinnen waarschijnlijk niet op dezelfde plaats staan). Het gaat misschien te ver te beweren dat maar en alleen (maar) nooit onderling verwisselbaar zijn, maar ik meen de volgende zinnen toch ten minste van een vraagteken te mogen voorzien:

(1a)	?Ik heb alleen (maar) één broer, maar drie zusters.
(2a)	?lk heb maar een broer, geen zusters.

In (1a) is alleen immers van een hinderlijke overbodigheid, terwijl (2a) de moderne ABN-spreker in ieder geval vreemd in de oren zal klinken. Met veel goede (of kwade) wil is (2a) misschien wel op een andere manier te interpreteren dan (2), waardoor maar wel acceptabel wordt, zoals hieronder wordt uiteengezet.

Voorzover ik zie wordt in gevallen als (1) maar gebruikt, in (2) alleen óf alleen maar, vandaar de notatie alleen (maar).

2.

Het verschil in gebruik hangt kennelijk samen met een verschil in betekenis. Uit (1) en (2) kan opgemaakt worden dat maar blijkbaar de kwantiteit van iets relativeert (‘één is niet veel’). Zo zijn er inderdaad nog veel meer voorbeelden te bedenken, bv.:

(3)	Je hoeft maar éven te wachten, het duurt echt niet lang.
(4)	Je hoeft alleen maar even te wáchten, verder hoef je niets te doen.

Uit (3) blijkt dat de ‘kwantiteit’ niet door een telwoord uitgedrukt hoeft te worden. Ook woorden die tijd, maat, gewicht e.d. uitdrukken, komen in aanmerking. Daardoor komt het dat zowel (5a) als (5b) grammaticaal zijn:

(5a)	De opleiding duurt maar één jaar.
(5b)	De opleiding duurt maar een jaar.

terwijl ik bij (6a) en (6b) wel een sterretje durf te zetten:

(6a)	*De opleiding duurt alleen (maar) één jaar.
(6b)	*De opleiding duurt alleen (maar) een jaar.

Maar daarmee zijn we er nog niet. Zeker, een autoverhuurder kan zeggen:

(7)	Ik heb maar één Daf, alle andere zijn verhuurd.

en ook

(8)	Ik heb alleen (maar) een Daf, geen andere merken meer.

en dat is in overeenstemming met het bovenstaande; maar een Daf-bezitter kan tegen een Porsche-rijder zeggen:

(9)	Ik heb maar een Daf, zo hard als jij kan ik niet.

[p. 463]

en dat lijkt meer op de ‘kwaliteit’ te slaan, al heeft die ook ‘kwantitatieve’ aspecten. Ook hier zijn weer talloze overeenkomstige voorbeelden te verzinnen, bv.:

(10)	Het is maar een kind.

Ook (2a) zou op wat gewrongen wijze in de hier bedoelde ‘kwalitatieve’ zin geïnterpreteerd kunnen worden.

3.

Als omschrijving van de betekenis van maar zou kunnen dienen: ‘en dat is niet veel (resp. hoog, laag, zwaar enz.)’ (‘kwantitatief’) en ‘en dat stelt niet veel voor’ (‘kwalitatief’). Dat in beide omschrijvingen veel voorkomt, suggereert dat ook de ‘kwalitatieve’ betekenis niet vrij is van ‘kwantitatieve’ associaties. Alleen (maar) kan dan omschreven worden met: ‘en niets anders’ of ‘en in geen ander geval, bij geen andere gelegenheid enz.’.

Er zijn wel zinnen denkbaar waarin - ceteris paribus - zowel maar als alleen (maar) acceptabel zijn, bv.:

(11)	Je hoeft maar naar zijn gezicht te kijken, dan weet je al hoe laat het is.
(12)	Je hoeft alleen (maar) naar zijn gezicht te kijken, dan weet je al hoe laat het is.

Dat klopt met het bovenstaande, want aan (11) kan worden toegevoegd: ‘en dat is toch niet veel werk’ en aan (12): ‘en je hoeft niets anders te doen’.

4.

Aan het begin van paragraaf 1 schreef ik niet zonder opzet dat er een verschil bestond tussen maar en alleen (maar) ‘in het hedendaags standaard-Nederlands’. In ouder Nederlands is de situatie waarschijnlijk anders geweest en het lijkt me ook geenszins uitgesloten dat het verschil niet of niet op dezelfde wijze gemaakt wordt in de moderne dialecten. Zo heeft maar de alleen (maar)-functie in dit in het WNT vermelde citaat uit J. David, Vaderlandsche Historie. Leuven, 1847-1864, dat dus negentiende-eeuws en Zuidnederlands is:

(13)	De noordsche verwoesters, welke maar bijzonder stout waren, wanneer zij geen mannen aantroffen die hun 't hoofd dorsten bieden

Verder moet ik er nog op wijzen, dat alles wat hier over maar en alleen (maar) gezegd is, uitsluitend betrekking heeft op deze woorden voorzover ze door slechts vervangen kunnen worden. Gevallen als ze bleven maar kijken (= ‘hielden niet op’), wees maar blij dat het goed gegaan is, en ik vind dit opstel goed, alleen is het wat langdradig blijven dus buiten beschouwing.

5.

Bovenstaande observaties hebben een praktisch belang voor het onderwijs in het Nederlands als vreemde taal. Wie in zijn moedertaal de noties ‘en dat is niet veel’ en ‘en niets anders’ op dezelfde wijze verwoordt, zal immers moeten leren dat het Nederlands hier onderscheid maakt tussen maar en alleen (maar).