Spektator. Jaargang 6

Agenda-zinnen
Peter Nieuwenhuijsen

0.

In deze squib komen vooral deskriptieve problemen aan de orde, al is het begin wat meer theoretisch.

1.

Agenda's zijn de vindplaats bij uitstek voor zinnen van het type

(1)	a	Clara opzoeken!
	b	Vandaag een briefje voor groep A11 ophangen!
	c	Zorgen dat je zaterdag met Cees mee kunt rijden!

Ik heb ze om die reden agenda-zinnen gedoopt. Ze worden gekenmerkt door een niet-finiet hoofdwerkwoord. Over de grammatikaliteit van zulke reeksen hebben

[p. 457]

sprekers van het Nederlands duidelijke intuïties. Reeksen als (2) zijn ongrammatikaal:

(2)	a	*Opzoeken Clara!
	b	*Een briefje vandaag voor groep A11 ophangen!

Een grammatika van het Nederlands moet verantwoorden dat de reeksen (1) goed zijn en de reeksen (2) slecht. Wij zijn echter gewend te zeggen dat het de taak is van een grammatika van het Nederlands om al de en uitsluitend de grammatikale zinnen van het Nederlands te genereren. Een probleem is nude vraag of (1a-c) zínnen zijn. Hetzelfde probleem laat zich formuleren aan de hand van voorbeeld (3):

(3)	a	Een hand met een wrat.
	b	*Met een een hand wrat.

Ook in dit geval is de intuïtie omtrent de grammatikaliteit duidelijk genoeg, en opnieuw zou men verlangen dat de grammatika dit verantwoordde. In dít geval kan men wellicht stellen dat er ook een intuïtie is die zegt dat (3a) weliswaar een grammatikale reeks is, maar geen zin. De verantwoording van het verschil in (3) hoort dan niet tot de primaire, maar tot de sekundaire taken van de grammatika. De ietwat duistere soort intuïtie die uitmaakh dat (3a) geen zin is, helpt echter niet in gevallen als (1). Het lijkt mij eerder een kwestie van definitie dan van intuïtie, of (1a-c) zinnen zijn of niet.

De opvatting dat ‘de grammatica als geheel (...) een definitie van de zin’ is (Kraak en Klooster 1968:54), stuit hiermee op een probleem. De grammatikus heeft zelf in de hand of hij de grammatika reeksen (1) als zinnen zal laten genereren of niet.

Hij moet een keus maken op grond van een a prioristische opvatting over wat een zin is en wat niet, en kan daarbij niet gebruik maken van linguïstische intuïtie. Dat wil zeggen dat hij toch een definitie van het begrip zin moet hanteren.

2.

De woordvolgorde in agenda-zinnen is OV; VO is uitgesloten. De reeksen (1a) en (a) maken dat duidelijk. De opvatting dat het Nederlands op onderliggend niveau wordt gekenmerkt door SOV-woordvolgorde, wordt daardoor geschraagd. Immers: uitgaande van SVO-dieptestrukturen moet er een V-plaatsing worden aangenomen die in ingebedde zinnen wordt toegepast. Om in agendazinnen de juiste volgorde te krijgen moet echter al evenzeer een V-plaatsing worden toegepast. Dit is echter een andere regel, die niet onderhevig is aan de konditie dat hij alleen in ingebedde zinnen mag werken. Want wat een agendazin ook moge zijn, een ingebedde zin is het niet.

Meer algemeen gesteld: ik zie niet hoe de agenda-zin zonder ad hoc mechanismen kan worden verantwoord, als de onderliggende volgorde van het Nederlands SVO is. De SOV-hypothese levert echter in dit verband geen moeilijkheden op.

3.

De pragmatische waarde van (1a-c) is dezelfde als die van een imperatieve zin.

[p. 458]

Hiermee vertonen agenda-zinnen nog een belangrijke overeenkomst. Een bekend argument voor het aannemen van een onderliggend subjekt in imperatieve zinnen geldt ook voor agendazinnen:

(4)	a	Jezelf meer rust gunnen!
	b	*Zichzelf meer rust gunnen!

Op grond van de distributie van reflexieve pronomina is in imperatieve zinnen een onderliggend subjekt - laten we zeggen jij- aangenomen. Op grond van (4a) en (4b) zou men hetzelfde kunnen stellen voor agenda-zinnen. Een eerste verrassing is dan echter het feit dat (4c) grammatikaal is:

(4)

c

Mezelf meer rust gunnen!

De parallellie tussen imperatieven en agenda-zinnen is klaarblijkelijk niet volledig. In par. 4 wordt op dit probleem teruggekomen.

4.

In een woordreeks als

(5)	Een dokter waarschuwen!

zou men het optreden van Agreement (Kongruentie) verwachten. Op het eerste gezicht is het althans niet duidelijk hoe moet worden verklaard dat naast (5) gewone zinnetjes kunnen worden waargenomen als Een hond blaft. Waarom zou waarschuwen niet het kenmerk <+enk> overnemen van een dokter?

Van de mogelijke antwoorden op deze vraag wil ik er in deze paragraaf één verdedigen.¹ Er is in de onderliggende struktuur van (5) een subjekts-NP aanwezig, die geen syntaktische kenmerken bezit. Bij Kongruentie zou het getalskenmerk niet van een dokter, maar van deze subjeks-NP op waarschuwen moeten worden overgedragen. Bij afwezigheid van een getalskenmerk blijft Kongruentie achterwege. Dat de oplossing hierin moet worden gezocht, wordt ondersteund door een tweetal observaties.

Ten eerste wordt het ontbreken van er in (5) door deze oplossing eveneens verklaard. Er-insertie vindt toepassing als de meest linkse NP <-def> is. Zonder subjekts-NP is een dokter de meest linkse NP, en een dokter ís <-def>. Er-insertie kan echter niet worden toegepast: *er een dokter waarschuwen. Een subjekts-NP zonder het kenmerk <-def> zou dat verklaren.

De lege subjekts-NP verklaart in de tweede plaats een verschijnsel dat zich in termen van De Haan e.a. alsvolgt onder woorden laat brengen. De reeksen een punt erachter zetten en er een punt achter zetten zijn transformationeel verbonden via Er-hopping. Er-hopping werkt, zoals in De Haan e.a. wordt uiteengezet, alleen als de bij de regel betrokken NP nog wordt voorafgegaan door een andere NP. Dus wel in (6), maar niet in (7):

(6)	a	We zetten een punt erachter.
	b	We zetten er een punt achter.
(7)	a	Een punt erachter staat veel netter.
	b	*Er een punt achter staat veel netter.

1 De suggestie van een lége subjekts-NP kwam van Saskia Daalder. In par. 5 zal de noodzaak blijken van een oplossing die mogelijk als aanvullend kan worden beschouwd, maar die, althans voor wat betreft Kongruentie, ook een alternatieve oplossing zou kunnen vormen. De in deze paragraaf besproken hypothese blijft echter hoe dan ook nodig voor de andere verschijnselen van par. 4.

[p. 459]

Dat Er-hopping wel werkt in agenda-zinnen wordt verklaard door de aanname dat er een lege subjekts-NP aanwezig is.

De interpretatie van de lege subjekts-NP, die in overeenstemming moet zijn met het geobserveerde in par. 3, moet op semantisch of pragmatisch niveau zijn beslag krijgen.

5.

Nu er een mogelijke verklaring is gevonden voor het niet optreden van Kongruentie in een dokter waarschuwen, wil ik een zinstype noemen dat nieuwe problemen biedt. Ze lijken op agenda-zinnen:

(8)	a	Ot de aardappelen schillen, Sien de tafel dekken!
	b	Jij de ramen zemen!?

Een zinstype dat ook in Sturm en Pollmann (1977) wordt besproken. De zoëven gegeven hypothese ter verklaring van het niet werken van Kongruentie in (5) kan hier natuurlijk geen soelaas bieden. Het probleem zou opgelost zijn als Kongruentie optioneel mocht worden genoemd, maar dat mag niet, want Kongruentie is verplicht in bijzinnen:

(9)	*Ot huilt omdat Sien de tafel dekken.

Net als Sturm en Pollmann (1977) meen ik een relatie te kunnen suggereren tussen de aanwezigheid van een complementizer en het optreden van finiete werkwoorden (bij S en P uitgedrukt in termen van Aux. Zie aldaar).

De afwezigheid van een COMP in agenda-zinnen en zinnen als (8) kan op de volgende manier worden beargumenteerd:²

(10)	a	Nooit een auto kopen!
	b	Onder de gasten Jan zoeken!
(11)	a	*Zwart de muur verven!
	b	*Nooit een auto gekocht hebben en er één kopen ook niet zullen!
	c	*Het huis in de kinderen sturen!

De reeksen (10) tonen aan dat vooropplaatsingen in agenda-zinnen mogelijk zijn. De reeksen (11) dat niet alle vooropplaatsingen kunnen. Het verschil tussen de vooropplaatsingen in (10) en die in (11) is eenvoudig. Nooit en onder de gasten kunnen vóóraan in een VP worden geplaatst:

(12)	a	Jan koopt nooit een auto.
	b	Ot zoekt onder de gasten Jan.

Maar de vooropplaatsingen die in (11) zijn uitgeprobeerd, blijven niet tot een VP beperkt. In (13) en (14) blijkt dat de verplaatste konstituenten niet de eerste plaats in de VP kunnen gaan innemen maar wel vooraan in de S kunnen worden gezet:

(13)	a	*Jan verft zwart de muur.
	b	*Jan heeft nooit een auto gekocht en hij zal er een kopen ook niet.
	c	*Sien stuurt het huis in de kinderen.

2 Het argument van Sturm en Pollmann lijkt me iets te eenvoudig. Op hun manier kan ook worden gesteld dat hoofdzinnen geen COMP hebben.

[p. 460]

(14)	a	Zwart verft Jan de muur.
	b	Jan heeft nooit een auto gekocht en er een kopen zal hij ook niet.
	c	Het huis in stuurt Sien de kinderen.

De vooropplaatsingen die in (11) zijn uitgeprobeerd, zijn door Emonds (1976) gekenmerkt als Complementizer Substitution Transformations: resp. Topikalisatie (van het predikatief adjektief), VP-preposing en Directional Adverb Preposing. De onmogelijkheid CST's toe te passen in agenda-zinnen en zinnen als (8) wordt verklaard door de aanname dat deze zinnen geen COMP bezitten.

We kunnen in het Nederlands een zekere samenhang waarnemen tussen de aanwezigheid van COMP en Kongruentie. Enerzijds ziet het er naar uit dat waar Kongruentie is, ook een COMP is. Anderzijds lijkt het verdedigbaar dat waar geen Kongruentie is, ook COMP ontbreekt. Ter illustratie de volgende zinnen; eerst maar het ‘enerzijds’ toegelicht. Kongruentie werkt in bijzinnen met een aanwijsbare COMP:

(15)	a	Ot vindt dat hij beter afwast.
	b	Sien slaapt, omdat ze laat naar bed is gegaan.
	c	Ot vraagt of hij goed kan afwassen

en in bijzinnen waarin COMP gevuld is met een relatief pronomen, of een wh-woord:

(16)	a	Dat steentje dat Ot heeft, is geld waard.
	b	Ik vraag me af wat Sien het leukste vindt.

Voorts werkt Kongruentie natuurlijk in hoofdzinnen, waarvan we aannemen dat ze een COMP hebben, omdat er CST's in kunnen worden toegepast.

Het ‘anderzijds’ van hierboven lijkt te worden bevestigd door zinnen als (17), waarin niet-finiete werkwoorden voorkomen zonder dat er een aanwijsbare COMP is:

(17)	a	Ot wil [zijn steentje bijdragen].
	b	Sien heeft [Ot omgepraat].
	c	Ot zegt [Sien te hebben omgepraat].

Voorts zijn er, naast de agenda-zinnen, een type zinnen met een niet-finiet hoofdwerkwoord waarvoor globaal hetzelfde geldt:

(18)	a	De kinderen in bed gestopt, en dan lekker tv-kijken!
	b	*In bed de kinderen gestopt, en dan lekker tv-kijken!

In (19) worden infinitieven voorafgegaan door woorden die mogelijk in de COMP-knoop zouden kunnen zitten: om, door en na.

(19)	a	Ot gaat weg om zijn steentje bij te dragen.
	b	Sien draagt bij door te vertrekken.
	c	Ot gaat weg na te zijn omgepraat.

Maar in al die gevallen kan de Nederlandse komplementeerder bij uitstek -dat-worden ingevoegd: omdat, doordat, nadat. En daarbij maakt de infinitief weer

[p. 461]

plaats voor een verbogen werkwoord. Dit lijkt mij reden om om, door, en na in (10) vooralsnog niet als COMP-vullers te beschouwen.

De samenhang tussen COMP en Kongruentie is zo sterk, dat hierin mogelijk de verklaring kan worden gezocht voor het ontbreken van Kongruentie in agenda-zinnen en zinnen als (8): geen COMP, dus geen Kongruentie.

Problematisch is dan echter (20), waarin een om voorkomt dat niet kan worden aangevuld met dat, en dus misschien zelf COMP is:

(20)	Ot probeert om zijn steentje bij te dragen.

Voor de door Sturm en Pollmann veronderstelde samenhang tussen COMP en Aux is (20) al even problematisch, omdat in het komplement van proberen Tempus en hulpwerkwoorden ontbreken.

Bibliografie

Emonds, Joseph E., A transformational approach to English syntax. Root, structure-preserving and local transformations. New York etc. 1976.

Haan, G.J. de, G.A.T. Koefoed en A.L. des Tombe, Basiskursus algemene taalwetenschap. Assen 1974.

Kraak, A. en W.G. Klooster, Syntaxis. Culemborg enz. 1968.

Sturm, A.N. en T. Pollmann, ‘Is S een X in de bar-notatie?’. In Spektator, deze aflevering.