Spektator. Jaargang 6

Vooropplaatsing van PP's in het Nederlands
J.G. Kooij, E.L. Wiers

1.1 In de Nederlandse grammatika bestaat, blijkens van den Toorn (1975: 42), diskussie over de vraag of in zinnen van het type

61b)	Van Vestdijk heb ik een roman gelezen.

de voorzetselgroep van Vestdijk een vooropgeplaatste bijvoegelijke bepaling is bij een roman, of, doordat hij voorop staat, een bijwoordelijke bepaling is. Paardekooper (1968) spreekt hier van patroonsplitsing, en neemt kennelijk het eerste standpunt in. De transformationele literatuur over dit soort zinnen wijst in diezelfde richting, hoewel Bach en Horn (1976) een dergelijke splitsing afwijzen. Aan de hand van deze literatuur zullen wij hieronder aannemelijk trachten te maken dat

[p. 446]

(i)	in zinnen als (1b) sprake is geweest van extractie van de PP uit de NP, hetgeen tevens inhoudt dat de PP in (1b) niet opgevat moet worden als een bijwoordelijke bepaling.
(ii)	de strikt syntaktische aanpak van deze vooropplaatsing geen bevredigende verklaringen biedt, omdat de faktoren die deze verplaatsing mogelijk of onmogelijk maken, gedeeltelijk semantisch van aard zijn, en met name thematisch in de zin van Kuno (1976).

1.2 Volgens de in de TGG gangbare opvatting is een zin als (1b) afgeleid uit

(1a)	Ik heb een roman van Vestdijk gelezen.

door een regel die onder bepaalde omstandigheden een element uit een NP kan lichten. Een dergelijke regel verklaart bijvoorbeeld ook de zin

(1c)	Van wie heb jij een roman gelezen?

Op deze extractieregels heeft Chomsky een aantal veel besproken kondities geformuleerd. Als we ons houden aan de overzichtelijke samenvatting van Bach en Horn, voorspellen deze kondities dat van de volgende paren zinnen de (b)-zin steeds ongrammatikaal is, aangenomen dat hij inderdaad van de (a)-zin is afgeleid:

(2a)	Hij herinnerde zich Jan's verhaal over Piet.
(2b)	*Over Piet herinnerde hij zich Jan's verhaal.
(3a)	Wim ontvangt dagelijks verzoeken om artikelen over transcendente meditatie.
(3b)	*Over transcendente meditatie ontvangt Wim dagelijks verzoeken om artikelen.
(4a)	Dat boek over Marx bracht grote opschudding teweeg.
(4b)	*Over Marx bracht dat boek grote opschudding teweeg.

De beperkingen in kwestie zijn achtereenvolgens: de gespecificeerde subjekt-konditie, de subjacentie-konditie, en de subjekt-konditie. De volgende zinnen zijn in principe wél grammatikaal:

(5)	Over Piet herinnerde hij zich een verhaal.
(6)	Over transcendente meditatie ontvangt Wim dagelijks artikelen.
(7)	Over Marx heeft Trees een boek zien liggen.

Bach en Horn (o.m. 280) beweren, dat Chomsky's kondities te veel toelaten, bijvoorbeeld ook de zinnen

(8)?	Over Marx heeft de regering een boek verboden.
(9)?	Van kunststof heb ik een werphengel bij de sloot zien liggen.

Zij stellen daarom (280) een algemenere konditie voor, inhoudend dat geen enkele konstituent die door een NP gedomineerd wordt, uit die NP kan worden verplaatst. Bach en Horn bedoelen hier kennelijk alleen verplaatsingen naar links en niet extrapositie. Gezien de zinnen (1b), (5), (6) en (7) lijkt deze konditie duidelijk te sterk voor NP's van het type NP [NP PP], ook in het Engels. De onderliggende

[p. 447]

vormen van deze zinnen bevatten echter volgens Bach en Horn niet een door een NP gedomineerde PP, maar een PP die in de VP zusterkonstituent is van de NP. De grammatikaliteit van deze zinnen kan dan verklaard worden door aan te nemen, dat de PP met het werkwoord is verbonden, zoals bijvoorbeeld in

(10)	Over Voltaire heeft Vestdijk een roman geschreven.

(vrgl. schrijven over)

Bach en Horn voegen hier overigens aan toe (284, vn. 15), dat hun konditie desondanks te sterk is, met name voor PP's met of in het Engels, maar deze opmerking werken zij verder niet uit. Het zal echter duidelijk zijn, dat voor de hierboven genoemde voorbeelden de oplossing van Bach en Horn niet bevredigend is. In zinnen als (1b), (5), (6) en (7) laat staan in zinnen als

(11b)

Van die daken zijn de pannen door de storm verwoest.

is het begging the question om aan te nemen, dat de PP hier met het werkwoord verbonden is. De enige uitweg die de analyse van Bach en Horn ons hier biedt, is de PP's in deze gevallen op te vatten als vooropgeplaatste bijwoordelijke bepalingen, maar ook dit is in (11b) niet mogelijk. Neemt men immers aan dat (11b) afgeleid is uit

(11a)

De pannen van die daken zijn door de storm verwoest.

dan is het duidelijk dat de PP van die daken hier door de NP gedomineerd moet worden, omdat op de subjektsplaats nu eenmaal niet twee konstituenten kunnen staan. Toch is (11a) in een bepaalde kontekst ekwivalent aan (11b). Het lijkt daarom aannemelijk terug te keren tot Chomsky's opvatting van extractie. Dat zijn kondities niet voldoen zijn wij met Bach en Horn eens. Zijn kondities laten overigens ook wel eens te weinig toe. Met name de subjekt-konditie lijkt gezien (11b) te sterk.

2.1 Het voorstel van Bach en Horn geeft toch op één punt de richting aan waarin een oplossing voor deze zinnen, en het verschil in grammatikaliteit tussen bijvoorbeeld (7) en (8), gezocht moet worden. Kennelijk speelt de relatieve zelfstandigheid van de PP binnen de NP en binnen de rest van de zin - dus onder andere ook de aard van het werkwoord en de rest van het predikaat - een rol. Deze zelfstandigheid hoeft echter niet syntaktisch van aard te zijn, zoals Bach en Horn menen, maar is eerder semantisch. D.w.z. de PP kan wel relatief zelfstandig zijn zonder dat dominantie door de NP verworpen moet worden. Iets soortgelijks is, ook al weer voor het Engels, beweerd door Guéron (1976). Zij onderzocht de kondities waaronder een PP uit een NP naar achteren verplaatst kan worden. Kort samengevat, komt haar konklusie er op neer, dat het hier gaat om een interpretatieve regel die het mogelijk maakt een geëxtraponeerde PP op een NP te betrekken, wanneer die NP focus is in de zin. Hoewel deze observaties interessant zijn, zijn ze voor vooropgeplaatste PP's maar gedeeltelijk van belang, omdat vooropplaatsing een totaal ander soort regel is dan extrapositie (vrgl. Langacker 1974), en bovendien aan minder kondities onderhevig is. Dat blijkt ook wel uit voorbeelden als

(12a)	Ik heb dat boek van Vestdijk gelezen.
(12b)	Ik heb dat boek gelezen van Vestdijk.

[p. 448]

Met de intonatiepiek op de onderstreepte konstituenten, zijn deze zinnen gemakkelijk als varianten te interpreteren, terwijl daar bij het zinnenpaar (1a) en (1b) meer voor nodig is.

2.2 Kuno (1976: 425) verklaart het verschil tussen zinnen als (7) en (8)

(7)	Over Marx heeft Trees een boek zien liggen.
(8)?	Over Marx heeft de regering een boek verboden.

met de notie thema. Een konstituent kan in een zin worden vooropgeplaatst, gerelativiseerd, of bevraagd wanneer hij in die zin thema is. Scherp gedefinieerd is de notie thema niet, maar we kunnen het voor de vooropplaatsingen waar het hier om gaat als volgt omschrijven: een PP die in de zin door een NP gedomineerd wordt, mag naar links verplaatst worden, wanneer hij gespreksonderwerp is, of voldoende zelfstandigheid bezit om als zodanig geïntroduceerd te worden. In een zin als (7) kan over Marx thema zijn, maar in een zin als (8) niet, of in ieder geval heel moeilijk.

Vergelijk nu nogmaals

(1a)	Ik heb een roman van Véstdijk gelezen.

Deze zin kan het antwoord zijn op de vraag: Wat heb je gisteren gedaan? De woordgroep een roman van Vestdijk is dan in z'n geheel deel van het focus van de zin. Het accent op Vestdijk is niet emfatisch. De PP kan niet uit de NP gelicht worden, tenzij het gaat om extrapositie. In de volgende zinnen ligt dat anders:

(1c)	Ik heb een román van Vestdijk gelezen.
(1d)	Ik heb van Vestdijk een román gelezen.
(1b)	Van Vestdijk heb ik een román gelezen.

Van Vestdijk is in deze zinnen thema, terwijl de NP een roman dat niet echt is. We kunnen deze zinnen dan ook niet als mogelijke antwoorden beschouwen op de vraag: Wat heb je gisteren gedaan?, maar wel bijvoorbeeld op de vraag: Wat heb je van Vestdijk gelezen? De PP hoeft hierbij niet emfatisch of contrastief geïntoneerd te zijn - dan is er meestal nog veel meer mogelijk met vooropplaatsing. Ook een roman hoeft niet van een contrastief accent voorzien te zijn, maar het kan wel. De zinnen zijn dan bijvoorbeeld antwoorden op de vraag: heb je een novelle van Vestdijk gelezen?

We mogen in ieder geval konkluderen, dat een syntaktische definitie van beperkingen op vooropplaatsing ontoereikend is. Het is wel aannemelijk, dat Chomsky's kondities in zekere zin overeenkomen met de themabeperking, bijvoorbeeld de subjacentie-konditie, maar zelfs dat is niet zeker. In de volgende zin

(13)	Over Voltaire heb ik Vestdijks boek gekozen.

is de gespecificeerde subjekt-konditie overschreden. Zin (13) zou dus ongrammatikaal moeten zijn. Toch is het de vraag of deze zin in de kontekst van een literatuurlijstje van twintig boeken over Voltaire, waarvan er één van Vestdijk is, inderdaad ongrammatikaal is - naar onze mening is hij dat niet.

De vraag die nog wel gesteld moet worden, is of het niet meer voor de hand ligt der-

[p. 449]

gelijke vooropgeplaatste bepalingen als afzonderlijke konstituenten, en dus als bijwoordelijke bepalingen, te beschouwen. Zolang de betreffende PP's, ondanks hun relatieve ‘thematisch’ zelfstandigheid, duidelijk op een NP in de zin betrokken worden, lijkt ons daar geen reden voor. Bovendien zou dat de vervelende konsekwentie hebben, dat alle zinnen waarin de PP op z'n gewone plaats achter de NP staat, maar toch thematisch kan zijn, dan in theorie syntaktisch ambigu worden. Er blijft een essentieel verschil tussen zinnen als (1b) en (14).

(1b)	Van Vestdijk heb ik een roman gelezen.
(14))	Met pindakaas lust ik die boterham niet.

In (14) wordt in het midden gelaten of er wel of niet pindakaas op de boterham zit, terwijl die relatie verondersteld is in

(15)	Ik lust die boterham met pindakaas niet.

In (1b) wordt de relatie tussen van Vestdijk en twee romans echter niet in het midden gelaten, maar gesteld, net als in

(1a)	Ik heb een roman van Vestdijk gelezen.

zij het op een andere manier uitgedrukt.

Bibliografie

Bach, Emmon en George M. Horn (1976), Remarks on ‘Conditions on Transformations’. In: Linguistic Inquiry 7, 265-300.

Guéron, Jacqueline (1976), Interpretation of PP Complements: a semantic filter for PP Extraposition. In: Henk C. van Riemsdijk (ed.), Green ideas Blown up. Papers from the Amsterdam Colloquium on trace theory. Publikaties van het Instituut voor Algemene Taalwetenschap. Nummer 13. Amsterdam, 44-68.

Kuno, Susumo (1976), Subject, Theme and the Speaker's Empathy. A Reexamination of Relativization Phenomena. In: Charles N. Li (ed.). Subject and Topic. New York etc., 417-444.

Langacker, Ronald W. (1974), Movement rules in functional perspective. In Language 50-4, 630-664.

Paardekooper, P.C. (1968), Patroonsplitsing die enkel de eerste zinsplaats mogelijk maakt. In: Ntg. 61, 303-314.

Toorn, M.C. van den (1975), Nederlandse Grammatica. Groningen, 4e dr.