Spektator. Jaargang 6

Jan z'n boek, een genitief?
F. Jansen

Men neemt gewoonlijk aan dat de konstruktie Jan z'n boek gelijksoortig is met Jans boek, met andere woorden: twee genitieven die sterk op elkaar lijken (vergelijk Paardekooper 1971, 224). In deze skwip zal ik twee argumenten geven voor het aannemen van een wat andere struktuur van Jan z'n boek. Als deze argumenten steek houden, heeft dat tot gevolg dat aan de ene kant de basisregels voor de Nederlandse NP uitgebreid moeten worden en aan de andere kant dat, diachroon gezien, zich op dit gebied geen drastische veranderingen hebben voorgedaan.^*

* Ik dank de dames L. Brekweg, M. Gerritsen en E. Wierts, en de heren T. Hoekstra en J.G. Kooij voor aanmerkingen op een eerdere versie. Eerstgenoemde was bovendien behulpzaam bij het doornemen van het korpus. Bovenal heb ik geprofiteerd van de kanttekeningen van mw. S. Daalder. Allen hebben niets van doen met de fouten in dit stukje, dat mogelijk werd gemaakt door een subsidie van de Nederlandse Organisatie voor Zuiver Wetenschappelijk Onderzoek (ZWO).

1. ‘Linksdislokatie’ in de NP

In ons korpus gesproken taal¹ komen de volgende zinnen voor van het tiepe:²

(1)	Jan die zijn boek is nooit meer teruggevonden

1 Ons korpus gesproken taal bestaat uit 40 interviews van ca. 25 minuten met Leidenaars van beiderlei kunne uit de hoogste en laagste sociale laag. We hebben geprobeerd de opname-kondities zo gelijk mogelijk te houden, ook werd steeds over dezelfde onderwerpen gesproken.

2 Om de volgende zinnen gaat het:

-

Ton van den B. die eh eh rijschoolhouder / zijn broer

-

ik neem bijvoorbeeld en / van mijn vrienden / waar ik nu nog mee omgaat / die ze kinderen

-

een bekende van me die haar zoon...

-

een moeder die dr kind vertelde me toen...

Een kleine opmerking is hier op zijn plaats over de waarde van dit soort op deze manier aan het licht gebrachte zinnen. Mijns inziens is de waarde van een korpus drieledig:

a.

het is onontbeerlijk om vast te stellen of een verschijnsel A meer voorkomt dan een verschijnsel B,

b.

het kan dienen als bewijs dat een verschijnsel A in een taal voorkomt,

c.

door bestudering van een korpus kan een verschijnsel opgemerkt worden dat tot dan toe niet beschreven was. Op deze laatste manier wordt het korpus hier gebruikt, zodat het er niet toe doet of het verschijnsel één of meerdere keren voorkomt. De aangetroffen en in dit stukje behandelde zinnen zijn m.i. alle grammatikaal, al zijn ze wel duidelijk spreektaal.

[p. 437]

Het ligt voor de hand om voor de beschrijving van deze zin een relatie te zoeken met (2):

(2)	Jan zijn boek is nooit meer teruggevonden

Voordat we een dergelijke relatie kunnen leggen moet eerst de struktuur van (2) bepaald worden, iets waarover voor zover ik weet geen transformationele literatuur bestaat. Het lijkt me echter waarschijnlijk dat deze struktuur er ruwweg uit zal zien als (3a), Zijn is immers een genitief bepaling bij boek en Jan is een bepaling bij zijn.³

(3a)
(3b)

Nu bestaat er een voorstel om (4) aan (5) te relateren door een transformatie, namelijk Linksdislokatie (LD):

(4)	Piet ken ik wel
(5)	Piet die ken ik wel
(6)	Linksdislokatie (LD):

In (6) wordt een element uit de zinsstruktuur gehaald en vooraangeplaatst, terwijl op de oude plaats van dat element een pronominale vorm wordt geïnserteerd. In de ‘transformatie’ van (3a) naar (3b) gebeurt iets dergelijks: een N wordt uit de struktuur gehaald terwijl op zijn oude plaats een pronominale vorm wordt geplaatst. Een probleem vormt hier echter de nieuwe plaats van de N: wordt deze aan NPa gehecht, of aan de hele zin? In het eerste geval zouden we met een nieuw soort LD te maken hebben, in het tweede zou het een gewone LD zijn. Het is niet eenvoudig hierover een beslissing te nemen, omdat de eerste plaats in de zin duidelijk een rol speelt, zoals blijkt uit het feit dat de nieuwe soort LD midden in de zin niet mogelijk is:

(7)	*Ik heb Jan die zijn boek nog niet gelezen

3 Zie Paardekooper 1971, 224 voor argumenten voor een dergelijke hiërarchische relatie. De diagrammen zijn op verschillende punten sterk vereenvoudigd. Met name is afgezien van de zgn. Barnotatie. Ten eerste omdat deze hier niet direkt ter zake doet, ten tweede omdat omtrent de toekenning van het juiste aantal strepen in de NP nog niet alom zekerheid bestaat.

[p. 438]

Ik geloof echter dat de N aan NPa wordt gehecht, en wel op grond van de volgende zinnen

(8a)	Over minister-president v.A. die zijn fouten hebben we gepraat
(8b)	Minister-president v.A. over die zijn fouten hebben we gepraat

In (8a) hebben we te maken met LD binnen NPa, in (8b), met een gewone LD, en deze laatste is alleen mogelijk met speciale stembuigingen en een pauze voor over.

Van de transformatie zoals in (3) kan echter niets komen: ten eerste is een dergelijke transformatie op zich al vrij onwaarschijnlijk, omdat de LD van (6) een zogenaamde worteltransformatie is, en worteltransformaties komen nimmer voor binnen nominale groepen. In de tweede plaats wordt het bestaan van LD als transformatie betwijfeld, onder andere door Van Riemsdijk en Zwarts 1974, die LD tezamen met andere kopiëringstransformaties willen afschaffen. Dat een transformationele oplossing niet door kan gaan, brengt wel met zich mee dat de struktuur die aan (1) ten grondslag ligt door basisregels verantwoord moet worden. We hebben dan (9) en (10) nodig waardoor (11) kan ontstaan.

(9)	NP →
(10)	Det →
(11)	[[NP1] [die [zijn [NP2]]]]

2. Jan zijn boek en existentiële er-zinnen

Ik zal nu een argument geven voor het aannemen van een positie voor Jan in Jan zijn boek op de plaats van NP1 in (11). Zoals bekend, mag in existentiële zinnen beginnend met er het subjekt alleen onbepaald zijn, vergelijk

(12)	er is een akwarium doormidden gebroken
(13)	*er is het akwarium doormidden gebroken

Nu komt in ons korpus de volgende zin voor

(14)	er is een man zijn akwarium doormidden gebroken

In (14) is een man zijn akwarium onbepaald, want anders zou deze zin ongrammatikaal zijn, waaruit blijkt dat het onbepaald zijn van een man veroorzaakt dat de hele nominale groep onbepaald is. Andere woordgroepen met genitieffunktie kunnen nooit de hele groep onbepaald maken. Het is niet eenvoudig om dat te demonstreren, omdat vrijwel alle soorten woorden die op de plaats van Jan in Jans boek kunnen staan, bepaald zijn. Vergelijk echter:

(15)	er zal altijd voorspoed zijn die Piet jaloers maakt
(16)	*er zal altijd de voorspoed van iemand zijn die Piet jaloers maakt
(17)	*er zal altijd iemands voorspoed zijn die Piet jaloers maakt

Het lijkt me aantrekkelijk om dit verschil in vermogen tussen de Jan zijn boek-genitief aan de ene kant en de andere genitieven aan de andere kant uit te drukken door een verschil in struktuur te maken. Daarbij moet dan tot uiting komen dat in

[p. 439]

de eerste konstruktie Jan meer gelijkwaardig is aan zijn boek, dan de genitieven in de andere konstrukties, bijvoorbeeld:

(18)

In struktuur (18) wordt uitgedrukt dat hoewel de konstruktie binnen de NP blijft, de band tussen de genitief (NPc) en de kern (NPb) vrij los is. Een probleem vormt echter nog de knoop ‘?’. Ik vermoed dat hiervoor moet worden ingevuld de kwantificeerder knoop, die toch al voor het Nederlands moet worden aangenomen om strukturen te verantwoorden van het tiepe: al zijn boeken, bei zijn handen, liefde uit heel zijn hart etc. Een ander probleem vormen de regels die op de plaats onder ‘Pron’ in het ene geval een optioneel aanwijzend voornaamwoord en in het andere geval een bezittelijk voornaamwoord moeten specificeren. Deze regels zullen waarschijnlijk afwijken van wat voor andere Nederlandse zinsstrukturen nodig is.

3. Jan zijn boek diachroon

In het voorafgaande is betoogd dat hoewel Jan zijn boek één geheel is, Jan tamelijk los gehecht is aan de bovenste NP. Als de struktuur waar we tenslotte op uit zijn gekomen korrekt is, betekent dat dat deze nog steeds elementen bevat die herinneren aan het ontstaan van de konstruktie. Een algemeen aanvaarde verklaring van de konstruktie (bijvoorbeeld De Vooys 1960, 317) is immers dat deze is ontstaan door herinterpretatie van het direkt objekt (z'n fiets) en het indirekt objekt (mijn broer) in (19):

(19)	ze hebben mijn broer zijn fiets gestolen

Hier zijn de twee objekten nog volkomen onafhankelijk van elkaar maar ze kunnen als één woordgroep worden geanalyseerd.⁴ In de meeste gevallen is het niet meer mogelijk op twee manieren te ontleden, en moeten we van één konstruktie uitgaan. Het verband tussen ‘genitief’ en ‘kern’ is nog wel vrij los, een aanwijzing te meer voor het idee dat veranderingen in de syntaksis van een taal uiterst langzaam en geleidelijk doorzetten.

4 In Gerlach Royen 1947, 117 trof ik de volgende voorbeelden aan van in romans aangetroffen zinnen die op twee manieren kunnen worden geïnterpreteerd:

-

dezelfde criteria van waarschijnlijkheid en algemeenheid waarop De Groot zijn leer steunde

-

waar eens Gijsbrecht zijn hengst afreed, ...

-

....., bolde meneer Merel zijn buik naar voren, ....

[p. 440]

Bibliografie

Gerlach Royen, P., 1947, Buigingsverschijnselen in het Nederlands I

Paardekooper, P.C., 1971, Beknopte ABN-syntaksis. vierde druk

Riemsdijk, H. van & F. Zwarts, 1974, Left dislocation in Dutch and the status of copying rules. Unp. paper MIT-UvA.

Vooys, C.G.N, de, 1960, Nederlandse spraakkunst. vijfde druk