Spektator. Jaargang 6

Hoofdzin met de woordvolgorde van een bijzin?
F.Ch. van Gestel

De zinnen (1) hebben dezelfde structuur, maar blijkens (2) heeft (1a) een variant die (1b) mist.

(1a)	Karel had de bus gemist, (en) dat was een vervelende zaak
(1b)	Jaap heeft iets besteld, (en) dat is een slaatje
(2a)	Karel had de bus gemist, wat een vervelende zaak was
(2b)	*Jaap had iets besteld, wat een slaatje was

Het wat-gedeelte in (2a) wordt op grond van de nauwe relatie met de tweede conjunct van (1a) wel getypeerd als een hoofdzin met de woordvolgorde van een bijzin. (Cf. Pollmann en Sturm (1976:59)).

Zonder twijfel hangt het gesignaleerde verschil samen met het feit dat in de karakteriserende conjunctie (1a) het anaforische dat als coreferentieel beschouwd wordt met de gehele linker conjunct; terwijl in (1b), een identificerende conjunctie, dat alleen iets als antecedent heeft. De juistheid van het gemaakte onderscheid in twee soorten conjuncties blijkt in het Nederlands ook uit de ambiguïteit van (3).

[p. 430]

De ene lezing komt overeen met die van (3a) en correspondeert met (1a) en (2a); de andere interpretatie vertegenwoordigt dezelfde verhouding als in (1b) en heeft (3b) als parafrase.

(3)	De Wachter regelt iets, (en) dat is plezierig
(3a)	De Wachter regelt iets, wat plezierig is
(3b)	De Wachter regelt iets plezierig

De overeenkomst tussen (1a) en (2a) vindt men wel transformationeel verantwoord. Ik geef een vereenvoudigde en op de hier gebruikte voorbeelden toegesneden weergave van het voorstel in Thompson (1971:89). De vorm dat laat zij in een geval als (1a) door middel van Pronominalisering ontstaan uit een nominale constituent, ongeveer van de vorm Karel's missen van de bus. Zou deze NP geen subject zijn, zoals hier, dan volgde een preposing-transformatie die veel weg heeft van de vooropplaatsing van relatieve pronomina, maar die zich in dit geval in een hoofdzin voltrekt. Als laatste stap in de procedure wordt zonodig en verwijderd, onder gelijktijdige wijziging van dat in wat.

Hoewel Thompson de overgang van hoofdzinsstatus naar bijzinsvorm motiveert door te betogen dat alle types relatieve zinnen uit conjuncties worden afgeleid, vertoont de regeling in het onderhavige geval een hinderlijk gebrek: wat verhindert dat de beschreven gang van zaken wordt toegepast op (1b), met (2b) als ongewenst resultaat? Op het moment dat de procedure waar het hier om gaat in werking treedt, bevat (1b) een in aanmerking komend pronomen, zodat niets de verandering kan blokkeren. Of is het naar iets verwijzende dat misschien anders getypeerd dan dat in (1a)? Dat is toch niet wel denkbaar; en bovendien, een beroep op enige speciale eigenschap zou in dezen volstrekt ad hoc zijn.

Het bezwaar wordt geenszins opgeheven als we zouden opteren voor het rechtstreeks genereren van zinnen als (2a), gesteld dat er onafhankelijk te motiveren basisregels zijn die zoiets mogelijk maken; immers, ook (2b) zou geproduceerd worden. Dan zou de semantische component zo moeten zijn ingericht dat (2b) als ongewenste candidaat voor de positie van welgevormde zin aan de dijk wordt gezet. En wat voor aanknopingspunt zouden semantische regels voor een dergelijke afwijzing hebben? Toch niet het feit dat iets en wat elkaar niet verdragen, want onder andere omstandigheden vormt hun gezamenlijke aanwezigheid geen enkel beletsel voor welgevormdheid. Vergelijk:

(4)	Iets wat je hem toevertrouwd hebt, brieft hij niet over
(5)	Kunt u iets voor me vertalen wat in het Tochaars is geschreven?

Het zal duidelijk zijn dat ook het rechtstreeks genereren van de beide vormen dat in (1) evenmin soelaas biedt: ook dan ontbreekt voor de grammatika de mogelijkheid de onwelgevormdheid van (2b) op gefundeerde wijze vast te stellen.

Ik zie voor het probleem geen oplossing in het verschiet. In een impasse als deze is de vraag gerechtvaardigd of het probleem wel juist gesteld is. Is de veronderstelling van een directe, transformationele relatie tussen (1a) en (2a) gewettigd? Ik meen van niet. Deze opinie berust op de volgende overwegingen. Allereerst constateer ik dat op de zinnen (6) niets valt aan te merken:

(6a)	Karel had de bus gemist, een vervelende zaak
(6b)	Jaap heeft iets besteld: een slaatje

[p. 431]

De in Pollmann (1975) geopperde Subject+Copula-deletie werkt hier - als we (1) als uitgangspunt nemen - blijkbaar zonder aanzien des pronomens. Als het predikaatsnomen adjectivisch is, is hetzelfde mogelijk, al verdient dan een toevoeging als hoor in (7) aanbeveling.

(7a)	Karel had de bus gemist, (en) dat was vervelend (hoor)
(7b)	Karel had de bus gemist, vervelend (hoor)

(Met betrekking tot de gebruikte interpunctie merk ik op dat de komma in (6a) en de dubbele punt in (6b) een mijns inziens verwaarloosbaar klein verschil in intonatie markeren. Wel verdient de aandacht dat op de plaats van het leesteken hier en ook in (1), (2a), (3) en (3a) bij realisering een evidente onderbreking van de geluidsstroom noodzakelijk is.)

De waarde van (6) is dat de structurele overeenkomst tussen (1a) en (2a) er mee wordt onderstreept; maar er schuilt ook een aanleiding in om ons af te vragen of wat een vervelende zaak was in (2a) niet afgeleid kan zijn van een constructie met deze woordgroep als predikaatsnomen, voorafgegaan door dat+copula, zoals in de andere gevallen. En dat kan:

(8)	Karel had de bus gemist, (en) dat was wat een vervelende zaak was

Naar de vorm zou dit voor (2a) een ideale onderliggende structuur representeren, ware het niet dat er semantisch iets niet in de haak is. Formeel minder, maar naar de betekenis meer bevredigend is (9a); uit (9b) blijkt dat Subject+copula-deletie ook in dit geval goed werk doet.

(9a)	Karel had de bust gemist, (en) dat was iets wat een vervelende zaak was
(9b)	Karel had de bus gemist, iets wat een vervelende zaak was

Mijn suggestie om af te stappen van de regeling waarbij dat in wat wordt omgezet, vindt steun in de onwelgevormdheid van de zinnen (10). Zou Thompson's voorstel juist zijn, dan zouden immers de dat-subjecten in (8) en (9a) de gedaanteverwisseling moeten kunnen ondergaan; quod non:

(10a)	*Karel had de bus gemist, wat was wat een vervelende zaak was
(10b)	*Karel had de bus gemist, wat was iets wat een vervelende zaak was
(10c)	*Karel had de bus gemist, wat iets wat een vervelende zaak was was

De metamorfosehypothese is onjuist. Het alternatief verdient de voorkeur.

Dat houdt evenwel nog niet in dat nu verklaard is waarom (2b) zich afwijkend gedraagt. Wel valt nu vast te stellen dat de structuur die in de alternatieve benadering die ik bepleit, aan (2b) ten grondslag zou moeten liggen, er eveneens niet mee door kan:

(11)	*Jaap heeft iets besteld, (en) dat is wat een slaatje is

Dat geldt in versterkte mate voor:

(12)	*Jaap heeft iets besteld, wat is wat een slaatje is

[p. 432]

Dat (11) afgekeurd moet worden vraagt op zichzelf om opheldering. Ik beperk me hier tot de opmerking dat zich ook tussen de delen van nevengeschikte zinnen selectiebeperkingen voordoen, - een verschijnsel vergelijkbaar met wat o.a. in Higgins (1973: hoofdstuk 2, par. 1) met de term ‘syntactic connectedness’ wordt aangeduid. De verantwoording ervan heeft nogal wat haken en ogen. De zinnen (13) illustreren met welke feiten ten aanzien van (1b), (2b), (6b) en (11) onder meer nog rekening moet worden gehouden:

(13a)	*Jaap heeft wat een slaatje is besteld
(13b)	Jaap heeft een slaatje besteld
(13c)	Jaap heeft iets besteld: wat hem was opgedragen
(13d)	Jaap heeft wat hem was opgedragen besteld

Dat (9a) als bron voor (2a) de voorkeur verdient boven (8) die er een veel sterkere parallellie mee vertoont, is enigszins een streep door de rekening. De complicatie die de aanwezigheid van iets in (9a) betekent, wil men van deze zin de zin (2a) afleiden, drukt evenwel iets minder zwaar als we zien dat er talen zijn waarin zich iets vergelijkbaars voordoet. Een specifiek-Nederlandse aangelegenheid is het dus niet.

Het Engels eist in plaats van het wat dat in (2a) voorkomt, bij vertaling which. De soort conjunctie die ermee in verband zou kunnen worden gebracht, is niet in overeenstemming met de grammatica van het Engels, in tegenstelling tot de variant die something bevat. Zie:

(14a)	She made dinner for the children, which was very helpful
(14b)	*She made dinner for the children, and that was which was very helpful
(14c)	She made dinner for the children, and that was something which was very helpful

Om uit (9a) en (14c) resp. (2a) en (14a) af te leiden zou een optionele pronomendeletie voorgesteld kunnen worden. De motivering van een dergelijke stap en een bespreking van mogelijke alternatieven laat ik hier achterwege.

De vraag waarmee dit stukje begint krijgt - tot slot - een ontkennend antwoord. Het voorstel om de beschrijving van Thompson te laten schieten en de oplossing te zoeken in de richting die ik aangaf, impliceert namelijk, dat de bijzinsstatus van de wat-zin al gegeven is met de onderliggende structuur die er mijns inziens het vertrekpunt voor is. Diezelfde onderliggende structuur bevat trouwens ook een aanwijzing voor de vorm van het voornaamwoord: in afwijking van het in andere omstandigheden gebruikelijke dat treedt wat met name op als het antecedent gevormd wordt door woordjes als iets.

Bibliografie

Higgins, Francis Roger (1973), The Pseudo-Cleft Construction in English. diss. MIT

Pollmann, T. (1975), ‘Een regel die subject en copula deleert?’ In Spektator 5 (1975-76), p. 282-292.

Pollmann, Thijs en Arie Sturm (1976), Cursus schoolgrammatica. Interne publicatie Instituut De Vooys voor Nederlandse taal- en letterkunde. Utrecht.

Thompson, Sandra Annear (1971), ‘The Deep Structure of Relative Clauses’. In: Charles J. Fillmore & D. Terence Langendoen (eds), Studies in Linguistic Semantics. New York etc. p. 79-94.