Spektator. Jaargang 6

Er
M.K. van Dort-Slijper.

Er zijn mij minstens drie processen bekend die leiden tot de aanwezigheid van het woord er in een zin. Ik zal ze hieronder kort vermelden.

1. Er kan optreden in zinnen die een subject hebben dat onbepaald is. Gangbaar is de opvatting dat dit er in de zin komt als gevolg van de werking van de ‘Er-insertie-transformatie’ (zie: Basiscursus pag. 93/94). Deze transformatie verantwoordt het verschijnsel dat wij in het Nederlands gewoonlijk niet (1) zeggen, maar (2):

(1)	*Een man loopt op straat.
(2)	Er loopt een man op straat.

[p. 413]

De Basiscursus formaliseert deze transformatie als volgt:

De transformatie is verplicht en wordt hier zonder condities gegeven.

2. Een ander woord er komt in de zin voor als deel van een scheidbaar voorzetselpronomen, zoals in de zinnen (4) en (5) hieronder.

(3)	In die basisschool is deze maand voor de derde keer ingebroken.
(4)	De politie verdenkt de leerlingen ervan.
(5)	De politie verdenkt er de leerlingen van.

In zin (4) ontstaat ervan als gevolg van de werking van de ‘Prepositie-permutatie-transformatie’:

Deze transformatie levert overigens in de oppervlaktestructuur niet altijd het lexicale element er op, maar kan bijvoorbeeld ook de vormen daar of hier produceren, wanneer nog het feature <+demonstr.> aanwezig is en de vorm waar wanneer bovendien nog het feature <+wh.> aanwezig is. Vergelijk daartoe de volgende zinnen:

(6)	Wij hebben daarover niets gelezen.
(7)	Hiervan lust ik wel een klein stukje.
(8)	Waarmee hebben zij die olifant gevangen?

In zin (5) krijgt er zijn andere positie door de transformatie ‘Er-hopping’, die ervoor zorgt dat de NP met het feature <+er> over de eraan voorafgaande NP heen springt:

NP	X	NP	[<+er>]NP	Y	⇒	OP
1	2	3	4	5
1	2	4 3	φ	5

3. Tenslotte kennen we het woord er zoals dat voorkomt in zin (10) hieronder

(9)	Wij hebben vorig jaar in Zandvoort een huis gekocht.
(10)	Mijn broer heeft er nu ook een huis gekocht.

[p. 414]

Het woord er in zin (10) heeft betrekking op de in zin (9) genoemde constituent Zandvoort. Er fungeert hier als een plaatsaanduidend pronomen dat in betekenis enigszins overeenkomt met daar, hoewel dit laatste woord meer nadruk krijgt, terwijl er juist neutraal is wat het accent betreft.

Als we even voorbijgaan aan de problematiek of een pronomen reeds in de dieptestructuur aanwezig is of d.m.v. een pronominalisatietransformatie ontstaat, dan zouden we kunnen aannemen dat dit woord er ergens in zijn afleiding correspondeert met een NP met de features [<+pro>, <+loc>, <-human>] terwijl die NP deeluitmaakt van een prepositie constituent met een locatief prepositie.

Door ‘Prepositiepermutatie’ en ‘Er-hopping’ kan deze NP dan respectievelijk het feature <+er> en zijn andere positie krijgen. Wel moeten we dan ook nog voor de afleiding van zinnen als (10) aannemen dat het locatieve prepositie gedeleerd wordt. De deletie van dit locatieve prepositie is overigens in veel gevallen niet verplicht. Vergelijk daartoe de volgende zinnen, waarbij ik zelf de voorkeur geef aan de zinnen met deletie, maar veel informanten de andere zinnen als volkomen juist aanwezen.

(11)	Wij hebben onze boom op de top van de heuvel geplant.
(12)	Mijn broer heeft zijn boom er ook geplant.
(13)	Mijn broer heeft zijn boom er ook op geplant.
(14)	Wij hebben de paaseieren in het weiland verstopt.
(15)	Jan verstopt de paaseieren er ook altijd.
(16)	Jan verstopt de paaseieren er ook altijd in.

De drie genoemde woorden er verschillen van elkaar in hun ontstaansproces, maar ze kunnen elk ergens in de afleiding de vorm aannemen van een NP die in ieder geval het feature <+er> heeft. Het tweede en derde er (verder aangeduid met resp. er₂ en er₃) stemmen overeen in hun prominale karakter, waarbij er₂ ook naar een zin kan verwijzen, terwijl er₃ dat niet kan. Het er dat ontstaat door ‘Er-insertie’ (verder aangeduid met er₁) is geen pronomen, aangezien het niet naar iets verwijst dat reeds genoemd is, of nog genoemd moet worden.

Een ander duidelijk verschil tussen er₁ enerzijds en er₂ en er₃ anderzijds is dat er₁ aan het begin van een zin kan voorkomen, terwijl er₂ en er₃ dat niet kunnen. Topicalisatie van deze NP's blijkt niet mogelijk te zijn:

(17)	*Er heeft mijn broer nu ook een huis gekocht.
(18)	*Ervan verdenkt de politie de leerlingen.
(19)	*Er verdenkt de politie de leerlingen van.

Deze restrictie op de ‘Topicalisatie-transformatie’ wordt echter niet bewerkstelligd door het feature <+er>, wat blijkt uit de reeds eerder genoemde zinnen (7) en (8), maar eerder door een gebrek aan andere specificerende features. De in het oog springende eerste plaats van de zin past blijkbaar niet bij het ‘neutrale’ karakter van deze NP's. Mogelijk spelen topic-en commentverschijnselen hierbij een rol.

Kunnen er nu ook combinaties van deze drie soorten er in een zin voorkomen? De Basiscursus geeft bij de ‘Er-insertie’ geen restricties voor de toepassing, waardoor het theoretisch mogelijk moet zijn zinnen te produceren waarin zowel er₁ als er₂ voorkomen. Als we bijvoorbeeld in zin (4) en zin (5) de politie vervangen door een subject dat onbepaald is b.v. een journalist, dan zouden we de volgende zinnen kunnen generen:

[p. 415]

(20)	?Er beschuldigde een journalist de leerlingen ervan.
(21)	*Er beschuldigde een journalist er de leerlingen van.

Hoewel zin (20) door sommigen nog wel geaccepteerd wordt, blijkt zin (21) voor iedereen ongrammaticaal te zijn. Wel goed zijn de volgende zinnen, waarbij ‘Er-insertie’ achterwege is gebleven:

(22)	Een journalist beschuldigde de leerlingen ervan.
(23)	Een journalist beschuldigde er de leerlingen van.

Aangezien ‘Er-insertie’ lineair geordend is na ‘Prepositiepermutatie’ en ‘Er-hopping’ en de zinnen (22) en (23) wel grammaticaal zijn, ligt het in eerste instantie voor de hand aan ‘Er-insertie’ de beperking te verbinden dat deze transformatie niet toegepast mag worden als er reeds een constituent met het feature <+er> aanwezig is. Maar deze restrictie blijkt deel uit te maken van een veel algemenere beperking op de toepassing van ‘Er-insertie’. Vergelijk daartoe de volgende zinnen:

(24)	Een journalist heeft mijn broer verdacht gemaakt.
(24a)	Er heeft een journalist mijn broer verdacht gemaakt.
(25)	*Er heeft een journalist hem verdacht gemaakt.
(25a)	Een journalist heeft hem verdacht gemaakt.

Deze voorbeelden wijzen erop dat ‘Er-insertie’ niet alleen te maken heeft met de onbepaaldheid van de eerste NP, maar ook met topic- en commentverschijnselen. In zinnen als (2) Er loopt een man op straat zouden we kunnen stellen dat eigenlijk de hele subject-predikaatsverbinding comment is. Het is een zin waarmee je een gesprek kunt openen. Er neemt in die zin de topicpositie in en geeft daarmee aan dat alles wat volgt comment is.

Kraak (in: Stud. Neerl. 4 pag. 45) zegt over de topic en comment het volgende:

In het merendeel der gevallen kunnen we de communicatieve situatie waarin zinnen optreden zo karakteriseren, dat er een onderwerp van gesprek is waarover de spreker de hoorder iets meedeelt, waarvan hij, terecht of ten onrechte, meent dat het voor de laatste nieuwe informatie is. Dit gespreksonderwerp noemen we ‘topic’, het nieuws dat erover wordt meegedeeld ‘comment’, Wat eenmaal in een gesprek, een opeenvolging van zinnen, een tekst, comment is geweest of deel heeft uitgemaakt van een comment, kan vervolgens topic worden, behoort dan tot het gemeenschappelijk, actuele referentiekader van spreker en toegesprokene.

Als we er van uitgaan dat zinnen die met er₁ beginnen als geheel comment zijn, dan is dus alles wat in die zin genoemd wordt nieuwe informatie. Dit kan een verklaring zijn voor de ongrammaticaliteit van zinnen als (20), (21) en (25). Immers door de aanwezigheid van er₁ zijn wij geneigd de hele zin op te vatten als nieuwe informatie. Deze zinnen bevatten echter een pronominale aanduiding en zo'n pronomen verwijst nu juist naar een eerder genoemde entiteit, iets dat behoort tot het gemeenschappelijk referentiekader van spreker en toegesprokene. Zo'n pronominale aanduiding kan dus niet tot de comment van een zin behoren.

We zouden de restrictie op de toepassing van ‘Er-insertie’ voorlopig als volgt kunnen formuleren: ‘Er-insertie’ mag niet worden toegepast als er in de zin reeds een NP voorkomt met het feature <+pro>, waarbij <+pro> wil zeggen dat deze constituent verwijst naar een eerder genoemde, nog te noemen, of bekend veronderstelde entiteit.

[p. 416]

Als bovengenoemde veronderstelling juist is, kunnen we voorspellen dat ook zinnen waarin zowel er₁ als er₃ voorkomen ongrammaticaal moeten zijn. We beschouwen daartoe de volgende zinnen:

(26)	Mijn broer heeft in Zandvoort een schoenenfabriek opgericht.
(27)	Een gastarbeider heeft er al een huis gekocht.
(28)	*Er heeft een gastarbeider er al een huis gekocht.
(29)	?Er heeft er al een gastarbeider een huis gekocht.
(30)	Een gastarbeider wil er al een huis kopen.
(31)	*Er wil een gastarbeider er al een huis kopen
(32)	?Er wil er al een gastarbeider een huis kopen.

Ook nu blijkt dat de zinnen waarin zowel er₁ als er₃ voorkomen ongrammaticaal of op zijn minst in de context van zin (26) vreemd of ongebruikelijk zijn. Merkwaardigerwijs bleek het oordeel betreffende de grammaticaliteit van de zinnen (29) en (32) gunstiger uit te vallen. Er₃ heeft daar een andere positie gekregen: direct na de persoonsvorm.

Bij nadere toetsing van dit type zinnen bleek dat er₃ niet zozeer werd opgevat als verwijzend naar een eerder genoemde plaats, maar veeleer als ‘ergens 't doet er niet toe waar’. In combinatie met zin (26) werden deze zinnen als vreemd aangewezen, maar zonder context kon men ze wel accepteren. Zin (29) kreeg dan ongeveer de volgende interpretatie: ‘Weet je dat er ergens al een gastarbeider is die een huis heeft gekocht.’

Een gangbare constructie waarin tweemaal er voorkomt en het tweede er dezelfde positie inneemt als in de zinnen (29) en (32) is de klassieke aanhef van sprookjes: Er was er eens een koning die...

Juist deze constructie wordt gebruikt om een verhaal te beginnen. De hele zin kan dus opgevat worden als comment, wat erop wijst dat het tweede er in deze constructie niet naar een eerder genoemde plaats verwijst, dus geen pronomen is. We hebben hier dus niet met er₃ te maken, maar met een vierde soort er (er₄). Dit er is een bijwoord dat een hele vage plaatsaanduiding inhoudt; ongeveer te parafraseren met ‘ergens 't doet er niet toe waar’. Als we de zinnen (29) en (32) grammaticaal vinden, dan hebben we niet met er₃ te maken maar met er₄. Beide zinnen werden in hun geheel als comment opgevat. Er₁ en er₃ blijken niet samen in een zin te kunnen voorkomen.

Tenslotte kunnen we nu nog nagaan of een combinatie van er₂ en er₃ mogelijk is. We bekijken de volgende zinnen:

(33)	Wij hebben dit jaar in Zandvoort naar het vuurwerk gekeken.
(34)	Volgend jaar gaan we er weer naar het vuurwerk kijken.
(35)	Volgend jaar gaan we weer ernaar kijken.
(36)	Volgend jaar gaan we er weer naar kijken.
(37)	*Volgend jaar gaan we er weer ernaar kijken.
(38)	*Volgend jaar gaan we er er weer naar kijken.
(39)	De politie heeft in Osdorp de leerlingen verdacht van de inbraak.
(40)	De politie heeft er de leerlingen verdacht van de inbraak.
(41)	De politie heeft in Osdorp de leerlingen ervan verdacht.
(42)	De politie heeft in Osdorp er de leerlingen van verdacht.
(43)	*De politie heeft er de leerlingen ervan verdacht.
(44)	*De politie heeft er er de leerlingen van verdacht.

[p. 417]

Blijkbaar mogen structuren waarin tweemaal een NP met de features [<+pro> <-human> <+er>] voorkomt niet gegenereerd worden.

We moeten dus een beperking opleggen aan de mogelijke dieptestructuren, zodanig dat daarin niet tweemaal een prepositieconstituent optreedt waarin de NP de features [<+pro> <-human>] heeft, of we moeten aan het eind van de transformationele component een filter inbouwen dat oppervlaktestructuren waarin tweemaal een NP met de features [<+pro> <-human> <+er>] als onwelgevormd markeert. Binnen het kader van een squib is geen ruimte om deze mogelijke oplossingen verder uit te diepen.

Bibliografie

De Haan G J., G.A.T. Koefoed en A.L. des Tombe, Basiskursus algemene taalwetenschap, Assen 1974.

Kraak, A., ‘Zinsaccent en syntaxis’. Stud. Neerl. 4. 1970.