Spektator. Jaargang 6

Er-verkenningen
Els Elffers

Waarom mag in sommige zinnen het niet-locale er staan en in andere niet? Hoewel het woordje er veel traditionele grammatici heeft gefascineerd, zijn er betrekkelijk weinig pogingen ondernomen, deze vraag te beantwoorden. Wat hieronder volgt is een nogal speculatieve aanzet tot zo'n poging, in eerste instantie waar het gaat om zinnen met een vragend subjekt. Waarom zijn bv. (1)-(5) zulke vreemde zinnen? (Dat ik aarzel om ze ongrammatikaal te noemen heeft te maken met mijn bewering verderop dat ze in bepaalde zeer specifieke konteksten gebruikt zouden kunnen worden)

(1)	Wie heeft er de Nachtwacht geschilderd?
(2)	Wie heeft er die trui gebreid?
(3)	Wie heeft er Kennedy vermoord?
(4)	Wie is er de jarige?
(5)	Wat is er de grootste provincie?

Expliciete uitspraken over de onmogelijkheid van er in bepaalde konteksten doen Kraak en Klooster in Syntaxis en De Haan e.a. in de Basiskursus Algemene Taalwetenschap. In beide boeken wordt er verplicht geacht in zinnen met een onbepaald subjekt. De Haan e.a. voegen toe ‘als de zin niet algemeen bedoeld is’, bij

[p. 418]

Kraak en Klooster is die toevoeging niet nodig omdat zij bij een dergelijke bedoeling niet spreken van een onbepaald maar van een kategoriaal subjekt. In alle andere konteksten is er verboden. De Haan e.a. kennen aan wie en wat het feature <-def> toe. (1)-(5) zouden dus grammatikaal moeten zijn, en alle in feite grammatikale pendanten zonder er ongrammatikaal. Wat dit laatste betreft, hier is sprake van een algemene observationele inadekwaatheid, zowel bij Kraak en Klooster als bij De Haan e.a. In feite is er praktisch in geen enkele zin verplicht. Zelfs de voorbeeldzin van Kraak en Klooster Een jongen loopt is m.i. in niet-kategoriale zin te interpreteren, b.v. in een opsomming van geluiden die iemand vanuit een belendend vertrek bereiken. Op het semantische verschil met de variant met er kom ik nog terug. Alleen uit zinnen met een existentieel zijn, liggen, zitten, hangen en zinnen met gebeuren kan er niet weg. Vgl. Veel mensen zijn, Een jas hangt, Een ongeluk gebeurt.

Interessant aan (1)-(5) is dus het feit dat de variant met er een abnormale zin oplevert. En dat terwijl, zoals blijkt uit het corpusonderzoek van De Schutter, zinnen die beginnen met een vragend wie of wat ongeveer de meest waarschijnlijke kontekst voor er opleveren.

Een mogelijke verklaring is dat een bepaald objekt of predikaatsnomen het optreden van er onmogelijk maakt, zoals dat ook bij een bepaald subjekt het geval is. Opvallend is inderdaad dat zowel vervanging door een onbepaald objekt als vervanging van de zinnen door vergelijkbare zinnen met een bepaalde voorzetselkonstituent in grammatikale zinnen resulteert:

(1a)	Wie heeft er een portret geschilderd?
(2a)	Wie heeft er een trui gebreid?
(3a)	Wie heeft er een burger vermoord?
(1b)	Wie heeft er aan de Nachtwacht geschilderd?
(2b)	Wie heeft er aan die trui gebreid?
(3b)	Wie heeft er op Kennedy geschoten?

Bij de predikaatsnomina zijn er niet veel mogelijkheden voor vervanging door bepaalde voorzetselkonstituenten, maar (4b) en (5b) zijn in elk geval grammatikaal:

(4b)	Wie is er tegen de jarige?
(5b)	Wat is er tegen de grootste provincie?

Bij predikaatsnomina zijn wel voorbeelden te vinden waar de bepaalde variant met er ongrammatikaal is en de onbepaalde variant grammatikaal ((6) en (6a)) - bij (4) en (5) is een onbepaalde variant ook zonder er ongrammatikaal -, maar daartegenover staan voorbeelden als (7) en (8), waar ook de onbepaalde variant met er ongrammatikaal is:

(6)	Wie is er de goede violist?
(6a)	Wie is er een goede violist?
(7)	Wat is er een grote provincie?
(8)	Wat is er een verstandige reaktie?

Bovendien blijken er veel zinnen te zijn met bepaalde objekten en predikaatsnomina, die er wel verdragen:

(1c)	Wie heeft er de Nachtwacht nageschilderd?

[p. 419]

(2c)	Wie heeft er die trui met plezier gebreid?
(3c)	Wie heeft er Kennedy wel eens in gedachten vermoord?
(4c)	Wie is er morgen het feestvarken?
(5c)	Wie is er de grootste kletskous?

Het ziet er niet naar uit dat het al of niet bepaald zijn van konstituenten een vaste basis vormt op grond waarvan de mogelijkheid van het optreden van er voorspeld kan worden. Dit is temeer niet het geval daar ook op de regel dat er niet bij een bepaald subjekt zou mogen voorkomen uitzonderingen bestaan:

(9)	Er komen daar de aardigste mensen.
(10)	Er ontstaan dan wel de reeds genoemde problemen.
(11)	Er zijn dan nog altijd je ouders.

Een andere mogelijkheid is het zoeken naar een meer semantische verklaring. Aansluitend bij Kraak en Klooster zouden we kunnen nagaan of hun regel dat er niet mag optreden als het predikaat een aan het subjekt inherente eigenschap meedeelt, ook bij (1)-(5) de verklaring kan vormen. Wel moeten we dan toelaten dat inherentie niet beperkt blijft tot kategorieën, wat bij Kraak en Klooster de facto het geval is, maar ook van toepassing is op individuele entiteiten. Enerzijds is dat een sprong in het duister, want de vaststelling of een bepaalde eigenschap inherent aan een individu is, is bij individuen nog dubieuzer dan bij kategorieën, anderzijds is het ook de enige manier om iets heel te laten van het betoog van Kraak en Klooster. Binnen hun redenering zijn (12)-(14) ongrammatikaal omdat aan iets onbepaalds een eigenschap wordt toegeschreven die inherent is aan de hele kategorie:

(12)	Er is melk wit.
(13)	Er is brood voedzaam.
(14)	Er veraangenamen bloemen het leven.

Dit kan echter nooit de reden zijn. In de eerste plaats: waarom zou een eigenschap die inherent is aan een kategorie niet ook kunnen worden toegeschreven aan een onbepaald deel van die kategorie? Grammatikaal is er toch ook niets mis met:

(12a)	Er is melk waarvoor geldt dat hij wit is.
(12b)	Sommige melk is wit.

In de tweede plaats blijft bv. (12) ongrammatikaal als melk wordt vervangen door brood, waardoor het argument dat wit alleen op de hele kategorie van toepassing is vervalt. Kraak en Klooster denken dan ook ten onrechte dat (15) grammatikaal is dankzij het feit dat aan een onbepaalde hoeveelheid brood de incidentele eigenschap gesneden wordt toegeschreven.

(15)	Er is brood gesneden.

In feite heeft (15) die betekenis (parafraseerbaar als ‘Er is brood waarvoor geldt dat het gesneden is’) helemaal niet. Dat (15) grammatikaal is komt doordat de zin een gebeurtenis uitdrukt: iemand heeft (zojuist) brood gesneden. Zinnen die een incidentele eigenschap aan een onbepaalde hoeveelheid brood toekennen en deze interpretatiemogelijkheid missen, zijn dan ook, zoals we al zagen aan Er is brood

[p. 420]

wit veel slechter af. Ga je proberen dergelijke zinnen door onwaarschijnlijke gedachtenkonstrukties ‘grammatikaal te krijgen’, dan kom je het eerst op interpretatie als een gebeurtenis terecht (Er is zojuist brood wit geworden, vgl. Er is een appel rot).

De vraag is nu of met behulp van een verbeterde versie van de analyse van Kraak en Klooster, waarin het cruciale begrippenpaar niet ‘inherent - incidenteel’ is, maar iets als ‘toestand - gebeurtenis’ de hier opgesomde verschijnselen verklaard kunnen worden. Enerzijds lijkt dit een hopeloze zaak: vergelijking van bv. (1) met (1c) leert dat, hoe ver de begrippen ‘toestand’ en ‘gebeurtenis’ eventueel ook uitgerekt kunnen worden, hun respektievelijke toepasbaarheid op ‘de Nachtwacht schilderen’ en ‘de Nachtwacht naschilderen’ geen kans maakt. Anderzijds lijkt het verschil tussen (1) en een zin als

(1d)	Wie heeft er in 1642 in Amsterdam de Nachtwacht geschilderd?

wel degelijk iets te maken te hebben met het feit dat (1d) door de plaats- en tijdsbepalingen het schilderen van de Nachtwacht als een gebeurtenis presenteert, terwijl (1) meer de identiteit lijkt te bevragen van de persoon die de ‘eigenschap’ de-Nachtwacht-geschilderd-hebben bezit.

Nu zou het kunnen zijn dat ‘gebeurtenis’ slechts in schijn het sleutelbegrip is en dat het eigenlijk om iets nog algemeners gaat. Ik verduidelijk dit aan de hand van zinsaccentverschijnselen waar dit het geval lijkt te zijn. Kraak stelt in ‘Zinsaccent en Syntaxis’ dat alleen zinnen waarin het predikaat iets incidenteels over het subjekt meedeelt kunnen funktioneren als comment-zinnen met als topic de gesprekssituatie, met het bijbehorende accentpatroon. (16) en (17) leveren geen probleem op, (16a) en (17a) zijn alleen interpreteerbaar via een gedachtenkonstruktie waarin ‘jong zijn’ en ‘blauwe ogen hebben’ plotseling intredende verschijnselen kunnen zijn.

(16)	De kát is ziek.
(17)	Je ógen zijn rood.
(16a)	De kát is jong.
(17a)	Je ógen zijn blauw.

In feite zijn er wel degelijk interpretaties denkbaar voor (16a) en (17a) die niet tot dergelijke science fiction noodzaken. (16a) kan bv. worden uitgesproken door iemand die denkt dat zijn bezoeker zich wel zal afvragen waarom zijn vloer bezaaid is met draadjes, garenklosjes en ander kattespeelgoed. (17a) kan gezegd worden door iemand die een ander bepaalde kleren aanraadt, bv. als reden waarom hij een blauwe trui beter vindt staan dan een groene. Konkluderend kunnen we stellen dat Kraak de ‘gesprekssituatie’ ten onrechte beperkt tot de impliciete vraag ‘wat is er gebeurd?’, terwijl er in feite heel wat meer impliciete vragen denkbaar zijn, ten opzichte waarvan ook mededelingen over niet-incidentele eigenschappen in hun geheel als ‘nieuws’ kunnen funktioneren, zoals bij comment-zinnen gebruikelijk is.

Is de distributie van er ook te verklaren vanuit de notie ‘nieuws ten opzichte van de gesprekssituatie’, waarvan ‘gebeurtenis’ een van de mogelijke realiseringen is? Kan b.v. Er is brood wit geïnterpreteerd worden, anders dan als een mededeling over een recente gebeurtenis? Ik geloof het wel: de zin kan gebruikt worden bv. om

[p. 421]

een bakkersknecht terug te roepen die als opdracht had alleen bruin brood te bezorgen. Duidelijkere voorbeelden zijn:

(18)	(Ik wil dat servies niet hebben) Er is al jaren een kopje kapot.
(19)	Er is iemand blind (dus je hoeft niet voor iedereen bioskoopkaartjes te nemen).

Uitgaande van de voorlopige konklusie dat ‘nieuws ten opzichte van de gesprekssituatie’ een begrip is dat een rol speelt bij het optreden van er in zinnen, vragen we ons nu af in hoeverre dit begrip ons verder helpt bij de vraagzinnen waar we van uitgingen. Omdat vragen per definitie geen mededelingen van nieuws zijn, moet de toepasbaarheid van het begrip afgemeten worden aan de korresponderende mededelende zinnen die bevraagd worden. Dus de eigenschappen van bv. (1) en (1a) worden afgeleid uit (1') en (1a'):

(1')	Er heeft iemand de Nachtwacht geschilderd.
(1a')	Er heeft iemand een portret geschilderd.

Het feit dat deze zinnen qua grammatikaliteit hetzelfde zijn als de korresponderende vraagzinnen vormt al een zekere steun aan het idee dat in de vraagzinnen dezelfde faktoren een rol spelen bij het optreden van er als in bevestigende zinnen. Het verschil tussen (1') en (1a') kan nu als volgt verklaard worden: daar iedereen die weet wat ‘de Nachtwacht’ betekent, weet dat het een schilderij is, kan (1') nooit het voor er vereiste ‘nieuws’ meedelen. (1a') kan daarentegen zonder probleem een nieuwe mededeling zijn. Zonder op alle details in te gaan, geloof ik dat een soortgelijke redenering mogelijk is voor de meeete genoemde probleemzinnen. Samengevat: Er is verboden als de bevraagde zin geen nieuws ten opzichte van de gesprekssituatie kan bevatten, omdat de zin, gegeven de bij spreker en hoorder bestaande presupposities, tautologisch is. Dat die presupposities niet alleen van lexikale of grammatikale aard zijn, zoals bij (2) en (4), en eventueel ook bij (1) het geval is, bewijst (3): kennelijk valt onder de presupposities die hier relevant zijn ook zeer algemene kennis over de wereld.

Dat de gesprekssituatie ten opzichte waarvan iets als nieuws geldt van belang is, bewijst (1d): doordat het impliciete kader hier een tijdselement bevat (wat gebeurde er in 1642?) mist deze zin het tautologische karakter van (1), hoewel hij over dezelfde gebeurtenis gaat. Verschil in gesprekssituatie is ook verantwoordelijk voor het feit dat (3') i.t.t. (3) een heel gewone zin is.

(3')	Er heeft iemand Kennedy vermoord.

Automatisch interpreteer je die zin als een in 1963 gedane uitspraak, terwijl bij (3) de meest voor de hand liggende gesprekssituatie die van een quiz-vraag in 1977 is. In een boek dat in 1963 speelt zou (3) kunnen voorkomen. Begrijpelijk is nu ook dat (4) de interpreteerbaar is als je aanneemt dat ‘de jarige’ een rol in een toneelstuk is, en dat zelfs (1) geuit zou kunnen worden, als je uitgaat van een situatie waarin iemand de naam ‘de Nachtwacht’ voor het eerst tegenkomt, bv. in een inventarislijst van het Rijksmuseum. (De aanhalingstekens komen dan in de intonatie tot uitdrukking.)

Ontoereikend is de hier gegeven verklaring voor zinnen als (5c). (5c') is minstens even tautologisch als (1'):

(5c')

Er is iemand de grootste kletskous.

[p. 422]

Toch is (5c) grammatikaal, evenals tal van gelijksoortige zinnen (Wie is er de oudste?, Wie heeft er het meeste geld? etc). Maar voor zinnen met wat gaat dit niet op, vgl. (5) en andere soortgelijke gevallen waarin zijn het werkwoord is (Wat is er de beste oplossing?, Wat is er het lekkerst?). Bij andere werkwoorden is er weer geen probleem (Wat smaakt er het lekkerst?).

Evenmin toereikend is het hierboven gestelde voor een mogelijke verantwoording van het graduele verschil in grammatikaliteit dat er m.i. is tussen zinnen met en zonder bepaald direkt objekt: (20) en (20a) zouden volgens mijn redenering beide even onmogelijk moeten zijn; in feite is (20a) een normale zin, aanvaardbaarder dan zijn er-loze pendant. (21) en (21a) zouden beide even goed mogelijk moeten zijn;

in feite is (21a) veel aannemelijker:

(20)	Wie heeft er de wedstrijd ‘Ahoy’-‘Groen-Paars’ gewonnen?
(20a)	Wie heeft er gewonnen?
(21)	Wie heeft er de koekepan afgewassen?
(21a)	Wie heeft er afgewassen?

Ik vermoed dat er bij het voorkomen van er nog een andere faktor in het geding is dan de hier genoemde ‘nieuws’-faktor. Die zou te maken kunnen hebben met de ‘situerende’ funktie van er, die ook verantwoordelijk gesteld zou kunnen worden voor de onmogelijkheid van er bij de meeste bepaalde subjekten. De term ‘situerend’ neem ik over van De Schutter, overigens zonder me daarmee achter de manier waarop hij dit begrip uitwerkt te scharen. Globaal lijkt het optreden van er onwaarschijnlijker, naarmate er meer ‘bepaaldheid’ in de andere konstituent zit. Ook het verschil tussen Er kwam een meisje binnen en Een meisje kwam binnen kan zo verklaard worden: de tweede zin kan alleen voorkomen als het ‘decor’ van de mededeling al vaststaat; als er tevoren geen kontekst is waarbinnen de beweging gesitueerd wordt, moet er optreden.

Het feit dat ik al deze laatste onduidelijkheden een soort ‘residual problem’-status geef impliceert al dat ik niet denk dat een verdere analyse ervan het daarvoor gestelde geheel van de tafel zal vegen. Wel heb ik goede hoop dat dit slechts een beginpunt vormt en dat helderder analyses van er, waarbij m.n. de relatie tussen de beide hier genoemde faktoren verduidelijk wordt, mogelijk zijn.

Bibliografie

G.J. de Haan e.a. - Basiskursus Algemene Taalwetenschap. Assen 1974.

A. Kraak - ‘Zinsaccent en Syntaxis’. Studia Neerlandica 1 (1970), 41-62.

A. Kraak en W.G. Klooster - Syntaxis. Culemborg etc. 1968.

G. de Schutter - De Nederlandse Zin. Poging tot beschrijving van zijn struktuur. Brugge 1974.