Spektator. Jaargang 6

Vraagzinnen in een funktionele grammatika
S.C. Dik

Onder Funktionele Grammatika (FG) versta ik een model van syntaktisch-semantische beschrijving, waarin niet alleen de kategoriale status van de konstituenten expliciet wordt gemaakt, maar ook hun funktionele status, en wel op drie verschillende niveaus: in termen van semantische funkties (Agens, Patiens, Recipiens, etc.), syntaktische funkties (Subjekt en Objekt) en pragmatische funkties (Topic en Focus). Ik geef hier een korte indruk van dit model, en van de manier waarop het kan worden toegepast in de beschrijving van verschillende typen vraagzinnen. De beschrijving van taalbouwsels in een FG begint met de konstruktie van predikaties: een predikatie is de toepassing van een predikaat op één of meer termen, die als argumenten van het predikaat gelden. Zowel termen als predikaten kunnen enkelvoudig zijn of komplex. In het eerste geval maken ze deel uit van het lexikon, in het tweede geval worden ze gevormd d.m.v. term-vormende resp. predikaat-vormende regels. De interne struktuur van komplexe termen en predikaten laat ik hier verder buiten beschouwing.

Predikaten worden altijd gegeven in de vorm van predikaatschemas, bestaande uit: (i) het predikaat, (ii) de argumentplaatsen van het predikaat, aangeduid door variabelen, (iii) de selektiebeperkingen op de argumenten, aangeduid d.m.v. predi-

[p. 408]

katen die kondities opleggen aan de argumenten, (iv) de semantische funkties van de argumenten, aangeduid door labels aan de argumentplaatsen. Het predikaat-schema voor een enkelvoudig predikaat als geven zou er bv. als volgt kunnen uitzien:

(1)	geven (xt: menselijk(x1))Ag (x2)Pat (x3: levend(x3))Rec

In zo'n predikaat-schema is de fundamentele struktuur van de predikatie al vervat. Een predikatie ontstaat door invoeging van passende termen in de argumentplaatsen van een predikaatschema. Zo krijgen we door invoeging van Marie, dit boek, en die jongen in het predikaat-schema (1) de volgende predikatie:

(2)	geven (Marie)Ag (dit boek)Pat (die jongen)Rec

De volgorde van de komponenten van een predikatie wordt uitsluitend gebruikt om scope-verschillen aan te geven en abstraheert van de lineaire volgorde van de konstituenten in de uiteindelijke syntaktische struktuur.

Op dit soort predikaties worden vervolgens regels toegepast die aan de semantische funkties van de argumenten de syntaktische funkties Subjekt en Objekt toekennen. Voor de semantische funkties van predikatie (2) zouden in het Nederlands de volgende alternatieve toekenningen van synktaktische funkties mogelijk zijn:

(3)		Agens	Patiens	Recipiens
	a.	Subjekt	Objekt
	b.	Subjekt		Objekt
	c.		Subjekt

Deze toekenningen resulteren in de volgende funktionele strukturen:

(4)	a.	geven (Marie)AgSubj (dit boek)PatObj (die jongen)Rec
	b.	Marie geeft dit boek aan die jongen
(5)	a.	geven (Marie)AgSubj (dit boek)Pat (die jongen)RecObj
	b.	Marie geeft die jongen dit boek
(6)	a.	geven (Marie)Ag (dit boek)PatSubj (die jongen)Rec
	b.	Dit boek wordt door Marie aan die jongen gegeven

Zoals blijkt uit de bijgevoegde b-zinnen zijn de verschillende toekenningen (3a-c) relevant voor de syntaktische vormgeving van de predikatie. Voordat deze vormgeving wordt bepaald worden echter ook nog de pragmatische funkties Topic en Focus aan de konstituenten van funktionele strukturen als (4a-5a-6a) toegekend. Onder Topic wordt verstaan: een konstituent die verwijst naar een kontekstueel en/of situationeel identificeerbare referent waarop de predikatie betrekking heeft. Onder Focus: die konstituent die de kern vormt van de omtrent het Topic gegeven informatie. Voor de toekenning van deze pragmatische funkties gelden minder stringente beperkingen dan voor de toekenning van syntaktische funkties. Vrijwel elke konstituent van een predikatie kan Topic of Focus zijn. Ook kunnen meerdere konstituenten van een predikatie Topic of Focus funktie krijgen, zolang maar niet één konstituent zowel Topic als Focus funktie krijgt. Gegeven de definitie van Topic zal deze funktie in principe alleen aan bepaalde en/of kategoriale

[p. 409]

konstituenten kunnen worden toegekend. Door toekenning van pragmatische funkties ontstaan dus nog eens een aantal alternatieve funktionele strukturen. Wanneer bv. predikatie (2) gebruikt wordt als antwoord op de vraag: ‘Aan wie geeft Marie dit boek?’, zal deze predikatie de volgende funktionele struktuur kunnen krijgen:

(7)	a.	geven (Marie)AgSubjTop (dit boek)PatObjTop (die jongen)RecFo
	b.	Marie geeft dit boek aan díe jongen
	c.	Dit boek geeft Marie aan díe jongen
	d.	Aan díe jongen geeft Marie dit boek

Funktioneel gespecificeerde predikaties van type (7a) bepalen enerzijds de semantische interpretatie, anderzijds de synktaktische vormgeving van de korresponderende taalbouwsels. De syntaktische vormgeving heeft betrekking op de keuze van naamvallen, pre- en postposities, de vorm van het werkwoord (aktief/passief), accent-toekenning en woordvolgorde. Ik beperk me hier tot het laatste.

FG specificeert een taal-onafhankelijk volgorde-schema van de volgende vorm:

(8)	P2, P1 (V) S (V) O (V), P3

waarin S en O posities voor Subjekt en Objekt aanduiden, (V) de mogelijke posities voor het verbum finitum (Vf) en het verbum infinitum (Vi), en P1-3 ‘bijzondere posities’, waarvan P1 de belangrijkste is. P1 wordt als volgt gebruikt: (a) bepaalde soorten konstituenten moeten altijd naar P1 (bv. vraagwoorden in hoofdzinnen, vraagwoorden, voegwoorden en betrekkelijke voornaamwoorden in bijzinnen), (b) als P1 niet door zo'n konstituent bezet is, kan P1 worden gebruikt voor konstituenten met Topic of Focus funktie.

P2 en P3 staan voor de zg. links- en rechtsdislokatie posities, die we hier verder buiten beschouwing laten.

Elke taal heeft één of meer ‘funktionele patronen’, opgebouwd volgens schema (8). Voor het Nederlands nemen we de volgende funktionele patronen aan:

(9)	a.	hoofdzin:	P1	Vf	S	O	Vi
	b.	bijzin:	P1		S	O	{Vi}
							{Vf}

Alle posities behalve de ‘bijzondere’ P-posities noemen we de ‘patroon-posities’ van de desbetreffende konstituenten. Er zijn nu regels die specificeren onder welke kondities konstituenten van funktionele strukturen zoals (7a) naar ‘bijzondere posities’ moeten of mogen. Wanneer dergelijke regels niet worden toegepast gaat de konstituent in kwestie naar zijn patroon-positie.

Als (7a) de funktionele struktuur van een hoofdzin is, is er geen konstituent die per se naar P1 moet. Daardoor is P1 vrij voor een van de Topic of Focus konstituenten (zie 7b-d). Als daarentegen (7a) de funktionele struktuur van een bijzin is, wordt P1 per se ingenomen door een voegwoord (bv. dat), zodat geen andere konstituenten naar P1 kunnen (d.w.z. vóór het Subjekt kunnen worden geplaatst) en de bijzin volgens patroon (9b) als volgt zal worden gerealiseerd:

(10)	...dat Marie dit boek aan díe jongen geeft

[p. 410]

Merk op dat volgens deze opvatting de patroon-positie van het Subjekt in de hoofdzin de positie ná het Vf is. De dominante SVO volgorde in de hoofdzin wordt geacht het gevolg te zijn van het feit, dat het Subjekt daar het meest vaak in aanmerking komt voor de bijzonder positie P1.

FG streeft naar ‘typologische adekwaatheid’, d.w.z. probeert regels en principes te formuleren die zoveel mogelijk van toepassing zijn op talen van uiteenlopende struktuur. Zo zijn de algemene vorm van predikaat-schema zoals (1), de toekenningsprocedures voor syntaktische en pragmatische funkties, het algemene positie-schema (8) en de regels voor het invullen van funktionele patronen zoals (9a-b) in hoge mate taal-onafhankelijk te formuleren.

Zo biedt FG uitzicht op een eenvoudige behandeling van verschillende typen vraagzinnen, waarin de over dit soort zinnen bekende generalisaties (Greenberg 1966, Ultan 1969) tot hun recht kunnen komen.

(A) Vraagwoord-vragen

Elke taal heeft vraagwoord-vragen. Vraagwoorden kunnen meestal zelfstandig (wie, wat etc.) of bijvoegelijk (welk meisje etc.) gebruikt worden. In beide gevallen vraagt de konstituent met vraagwoord naar de identiteit van een argument. Talen met vraagwoorden die vragen naar de identiteit van predikaten vormen een hoge uitzondering.

Er zijn twee strategieën voor de plaatsing van vraagwoord-konstituenten: (i) de vraagwoord-konstituent gaat naar P1, (ii) de vraagwoord-konstituent gaat naar de patroon-positie van de desbetreffende konstituent. Strategie (i) wordt toegepast in vrijwel alle VSO-talen, verreweg de meeste SVO-talen, en ruim de helft van de SOV-talen. De geprefereerde positie van een vraagwoord-konstituent is blijkbaar P1, maar in ieder geval een positie vóór de V. Strategie (ii) maakt het mogelijk argumenten in meer gevarieërde strukturele posities te bevragen dan strategie (i) (zie Keenan & Bimson 1975).

In FG kunnen vraagwoordvragen beregeld worden door toevoeging van een marker Q aan een oningevulde of gedeeltelijk ingevulde argumentplaats. De vorm van het vraagwoord is dan afhankelijk van de verdere informatie omtrent deze argumentplaats, zoals deze in de betreffende predikatie wordt gespecificeerd. De positie van het Q-argument is afhankelijk van de vraag of de taal in kwestie strategie (i) of (ii) gebruikt. Verder is er reden om aan te nemen dat vraagwoord-konstituenten altijd de pragmatische funktie Focus hebben.

Voor het Nederlands levert dit funktionele strukturen op van het volgende type:

(11)	a.	Wie geeft dit boek aan die jongen?
	b.	geven (Qx1: menselijk(x1))AgSubjFoc (dit boek)PatObjTop
		(die jongen)RecTop
(12)	a.	Aan welke jongen geeft Marie dit boek?
	b.	geven (Marie)AgSubjTop (dit boek)PatObjTop
		(Q jongen)RecFoc

Wat de positie betreft: voor de neutrale, ongemarkeerde vraagwoord-vraag volgt het Nederlands strategie (i), zoals te verwachten is van een P1 Vf S O Vi - taal. Het feit dat het Q-argument verplicht naar P1 gaat verklaart direkt waarom in vraag-

[p. 411]

woord-vragen geen andere konstituenten vóór het Vf kunnen komen. Ook verklaart het waarom, bij aanwezigheid van meerdere Q-argumenten, slechts één daarvan voor het Vf kan staan.

Het Nederlands gebruikt echter ook strategie (ii) voor de vorming van een gemarkeerd type vraagwoord-vraag, de zg. ‘echo-vraag’, die gebruikt wordt om op de uiting van een ander te reageren als men wil duidelijk maken dat men een specifiek deel van die uiting (nl. dat deel dat korrespondeert met de vraagwoord-konstituent) niet verstaan of begrepen heeft, of daaromtrent ‘zijn oren niet kan geloven’:

(13)	X: Ik heb met Geneviève gedanst.
	Y: Je hebt met wíe gedanst?

Ook voor het Nederlands gaat de stelling van Keeman & Bimson (1975) op, dat met strategie (ii) argumenten in meer gevarieërde strukturele posities te bevragen zijn dan met strategie (i):

(14)	a.	Jan is intelligenter dan wíe?
	b.	*Dan wie is Jan intelligenter?
(15)	a.	Je hebt Jan en wíe in de stad zien lopen?
	b.	*Wie heb je Jan en in de stad zien lopen?

(B) Ja-nee vragen

Naast vraagwoord-vragen heeft elke taal Ja-nee vragen. Hiermee wordt gevraagd naar de toepasselijkheid van een gegeven predikaat op gegeven argumenten. Ja-nee vragen kunnen gekenmerkt zijn door intonatie, zg. ‘inversie’ en/of partikels. Ja-nee vraagt intonatie bestaat vrijwel altijd uit een relatief hoge toon aan het einde van de zin. ‘Inversie’ heeft als output altijd een VSO volgorde. Als er een verschil is tussen Vf en Vi heeft de inversie altijd betrekking op het Vf, zodat de output is: Vf S... Vi... Vraagpartikels staan bij voorkeur bij het Vf, d.w.z. vrijwel altijd vooraan in VSO-talen en achteraan in SOV-talen.

Er zijn dus verschillende redenen om aan te nemen dat de vraag-operator in Ja-nee vragen zich in het bijzonder richt op het Verbum, met name het Vf.

In FG kunnen Ja-nee vragen beregeld worden door toevoeging van een marker Q aan een predikaat in een predikatie. Gegeven de konstruktieprocedure voor predikaties is het predikaat in een predikatie altijd volledig gespecificeerd, zodat bevraging van het predikaat niet geïnterpreteerd kan worden als een vraag naar de identiteit van het predikaat. Het verschil tussen vraagwoord-vragen en Ja-nee vragen volgt dus uit deze konstruktieprocedure. We nemen verder aan dat de marker Q gehecht wordt aan dat deel van het predikaat dat als Vf gerealiseerd zal worden. Voor het Nederlands levert dit strukturen op van het volgende type:

(16)	a.	Geeft Marie dit boek aan die jongen?
	b.	Q geven (Marie)AgSubj (dit boek)PatObj (die jongen)Rec

(Ik heb Topic en Focus hier weggelaten, omdat ik niet precies weet hoe dit funkties bij Ja-nee vragen kunnen worden toegekend). We kunnen nu, althans wat de hoofdzin betreft, generaliseren over Q-argumenten en Q-predikaten door te stellen: Q-konstituenten gaan naar P1. Voor Q-predikaten resulteert dit in zg. ‘inver-

[p. 412]

sie’ die echter, gegeven het funktionele patroon (9a), in werkelijkheid juist de volgorde van dit patroon handhaaft. Ja-nee vragen in bijzinnen worden iets anders behandeld dan in hoofdzinnen. We kunnen dit uitdrukken d.m.v. een regel die zegt dat in bijzinnen alleen de marker Q naar P1 gaat, en daar gerealiseerd wordt als of:

(17)	Ik weet niet of Marie dit boek aan die jongen geeft.

Ik hoop dat ik hiermee aannemelijk heb kunnen maken dat de verschillende in FG vervatte assumpties een eenvoudige behandeling van vraagzinnen in het Nederlands mogelijk maken, die in overeenstemming is met de universele eigenschappen van vraagzinnen in de natuurlijke taal, voorzover deze nu bekend zijn.

Bibliografie

Joseph H. Greenberg (1966), ‘Some universals of grammar with particular reference to the order of meaningful elements’. In: Greenberg (ed.), Universals of language, 58-90. Cambridge, Mass.

Edward L. Keenan and Kent D. Bimson (1975), ‘Perceptual complexity and the cross-language distribution of relative clause and NP-Question types’. In: Grossman e.a. (eds.), Papers from the parasession on functionalism, 253-259. Chicago Linguistic Society.

Russen Litan (1969), ‘Some general characteristics of interrogative systems’. Working Papers in Language Universals 1, 41-63.