Spektator. Jaargang 6

[p. 332]

18e eeuwse literatuur bij stukjes en beetjes.
H.M. de Blauw

Aan het einde van de zeventiende en het begin van de achttiende eeuw ontwikkelden de uitgevers en boekverkopers in de Republiek verscheidene nieuwe technieken op het terrein van de reclame, verkoop en verspreiding van boeken en ander drukwerk. Bekend zijn ondermeer de verkoop bij intekening, de verspreiding van boeken via collega-boekverkopers in andere steden en het uitlenen van boeken via leesbibliotheken¹. Er is echter niet bekend hoe deze technieken precies in ons land werden toegepast. Veel minder nog weten we over de manieren waarop broodschrijvers die werk in eigen beheer uitgaven hun waren aan de man brachten en op welke wijze zij poogden een vast lezerspubliek aan zich te binden, zodat zij enigszins verzekerd waren van een regelmatig inkomen.

De opkomst en ontwikkeling van spectatoriale geschriften, satirische tijdschriften en andere periodieken in de achttiende eeuw hangt nauw samen met het ontstaan van een groep auteurs die geheel of ten dele van de pen moesten leven. In de achttiende eeuwse tijdschriften treffen we dan ook vele voorbeelden van klantènbinding aan: lange vertogen werden over meerdere nummers verdeeld, uitleg van fabels en andere teksten met zgn. ‘sleutels’ werd in een later nummer gegeven etc. Al gauw ging men ertoe over om verhalen in een aantal afleveringen te publiceren in periodieken². Een nieuwe stap in deze ontwikkeling was de publikatie van romans in afleveringen los van een tijdschrift. Een voorbeeld hiervan is De Wispelturige Adjudant of de Ongelukkige Lotgevallen van den Heer PIETER BOL En deszelfs Voorvaderen^3., een autobiografische roman die omstreeks 1750 in 52 wekelijkse meerdere van deze in afleveringen gepubliceerde romans⁴ verschenen zijn is mij niet bekend⁵. Unieker wellicht nog dan bovengenoemde afleveringenroman is een poëziebundel die in afleveringen verschenen is. Zo'n bundel trof ik onlangs aan in een convoluut met werken van de Amsterdamse schrijver Hermanus van den Burg (1682-1752), dat zich bevindt in de Stadsbibliotheek te Antwerpen⁶.

Burg (1682-1752), dat zich bevindt in de Stadsbibliotheek te Antwerpen⁶. Achterin dit convoluut zit een Byvoegzel tot H. van den Burgs, Aanhangsel van Gedigten, of Derde Deel zyner Mengel-Póëzy. Dit bijvoegsel, dat blijkens het impressum verscheen T' AMSTERDAM By S. van ESVELDT, in de Beurssteeg 1744, was een aanvulling op het derde deel van Van den Burgs mengelpoëzie dat in 1741 voor rekening van de auteur eveneens was verschenen bij Steeve van Esveldt.

1 Zie hierover: H.M. de Blauw & C.W.M. van Hout. De 18e eeuwse leesbibliotheekcatalogi. In: Populaire literatuur. Amsterdamse smaldelen I, Amsterdam 1974, p. 107-120.

2 Of er in ons land onderzoek naar deze publikatievorm is gedaan weet ik niet. Uit het Engelse taalgebied ken ik: Robert D. Mayo, The English Novel in the Magazines 1740-1815. With a catalogue of 1375 magazine novels and novelettes. London 1962.

3. Exemplaar aanwezig in de Koninklijke Bibliotheek te Den Haag onder signatuur 981 B 56.

4 De romans verschenen in regelmatig gepubliceerde afleveringen dienen wel te worden onderscheiden van meerdelige romans, die vooral veel verschenen in de 2e helft 18e en in de 19e eeuw. Bij dit laatste type is geen sprake van regelmatige publikatie.

5 Ik stel het bijzonder op prijs als een ieder die gegevens heeft over afleveringenromans of poëziebundels in afleveringen deze publiceert en/of aan mij doet toekomen.

6 Achterin: H. van den Burgs, Aanhangsel van Gedigten, of Derde Deel zyner Mengelpóëzy. Te Amsteldam, Voor den Máker, en zyn te bekómen by S. van Esveldt in de Beurssteeg, MDCCXLI. Signatuur van de Stadsbibliotheek Antwerpen C 244013 III.

6 Achterin: H. van den Burgs, Aanhangsel van Gedigten, of Derde Deel zyner Mengelpóëzy. Te Amsteldam, Voor den Máker, en zyn te bekómen by S. van Esveldt in de Beurssteeg, MDCCXLI. Signatuur van de Stadsbibliotheek Antwerpen C 244013 III.

[p. 333]

[p. 334]

Het Byvoegzel bestaat uit 112 pagina's verdeeld over zeven katernen en bevat 47 gedichten. De paginering, zowel als de signalering van de katernen is doorlopend. Dit is allemaal heel normaal; merkwaardig is echter dat aan het einde van de eerste vijf katernen (onderaan de bladzijden 16, 32, 48, 64 en 80) opmerkingen staan die erop wijzen dat deze gedichtenbundel in minstens vijf afleveringen is verschenen. Op pagina 16 staat: ‘NB. Verwagt in't volgende Bladt’ [dan volgt een opsomming van titels van gedichten]; op pagina 32 staat precies zo'n noot met daaronder ‘NOTA. Indien men't begeert nu en dan een blaatje, om de agt of veertien dagen. In agt te némen naar mate der graagte.’ Pagina 48 bevat: ‘NB. Verwagt op drie-



Koningen-dag [...]’ en op pagina 64 staat een noot met de opmerking dat men in het volgende blad enkele gedichten kan verwachten. Bladzijde 80 tenslotte vermeldt: ‘NB. 't Vervolg op het bladt F [...]’. Onder dit laatste nootje staan ook aanwijzingen ter verbetering van ingeslopen fouten op de bladzijden 53-63. Behalve deze aanwijzingen dat de bundel in enkele stukken uitgegeven is, zijn er nog enkele, hoewel minder duidelijke: de custodes aan het einde van de katernen B en D zijn onjuist, wat wijst op het feit dat de zetter verdere kopij nog niet in zijn bezit had; uit datering van de gedichten en de daarin beschreven gebeurtenissen blijkt dat katern A poëzie bevat uit de periode bloeimaand - slachtmaand 1743, katern B uit wintermaand 1743, katern C uit wintermaand 1743, katern D uit wintermaand 1743 en ook uit louwmaand (de 6e) 1744 (dus een gedicht dat gedateerd is op de dag dat dat katern, volgens het NB. uit het voorafgaande katern verscheen), katern E uit wintermaand 1743 en uit het jaar 1744, katern F uit een niet gedateerde periode en katern G uit louwmaand 1744. We kunnen uit deze gegevens concluderen dat de zeven katernen verschenen zijn tussen november 1743 en februari 1744 in zeker vijf, maar mogelijk zeven afleveringen die verschenen met een regelmaat van eens per acht of veertien dagen.

Uit de dateringen van sommige gedichten en uit de waarschijnlijke verschijningsdatum van de afleveringen kan men ook opmaken dat veel gedichten zeer actuele zaken behandelen. Deze actualiteiten zullen het publiek ertoe hebben moeten brengen de poëzie van Hermanus van den Burg regelmatig te kopen. Gezien de korte tijd waarin de afleveringenbundel is verschenen, lijkt het er sterk op dat dit experiment van Van den Burg en Van Esveldt niet veel succes heeft gehad.

Amsterdam, wijnmaand 1976.

[p. 335]

^*

* Afb. Dit portret van Hermanus van den Burg, geschilderd door J.M. Quinkhard en gegraveerd door P. Tanjé, werd in 1753 gepubliceerd te Amsterdam bij de Weduwe Jacobus van Egmont.