Spektator. Jaargang 4

[p. 629]

‘Bevindelijk naschrift’: Toetsing naar ‘woord’ en ‘zaak’ van het piëtistisch karakter der brieven.
C. Van De Ketterij

Hoezeer het literaire achttiende-eeuwse taalgebruik in veel gevallen beïnvloed is door het Piëtistische¹, is ons vooral na een aantal publikaties van P.J. Buijnsters duidelijk geworden.

Als een der belangrijkste oorzaken van deze beïnvloeding kan het feit genoemd worden dat er in de achttiende eeuw meer dan voorheen, behoefte bestaat aan zelfreflectie, aan het onleden van de zieletoestand. En het waren de stillen in den lande die in hun streven verbaal uitting te geven aan hun diepste zieleroerselen, daartoe een verfijnd religieus terminologisch apparaat ontwikkeld hadden. Voor een deel bestond hun vocabulaire uit bijbelse woorden die gereactiveerd werden doordat ze van een nieuwe semantische inhoud werden voorzien. Daarnaast waren er niet-bijbelse woorden, die vanouds tot het nederlands behoorden, doch in een volkomen nieuw referentiekader toegepast werden. Elk der woorden van deze beide groepen kreeg plaatscategoriale waarde binnen het systeem van de weg der bekering; ze vormden samen ‘het Piëtistische of bevindelijke taalgebruik in engere zin’.² Vervolgens vindt men in de groeptaal der bevindelijken een groot aantal vaste uitdrukkingen, stereotiepe zegswijzen, bepaalde soorten van woordvorming, als mede een aantal stilistische kenmerken, die typerend zijn voor deze taal; deze taalvormen kan men aanduiden als ‘het bevindelijk taalgebruik in ruimere zin’.

De interpretator van achttiende-eeuwse teksten waarin al dan niet geseculariseerde Piëtistica voorkomen, ziet zich voor grote moeilijkheden geplaatst omdat hij verstoken is van een adequate beschrijving van dit taalgebruik. Is er sprake van bijbelse woorden dan leidt een beroep op Trommius niet tot het gewenste resultaat, aangezien de bevindelijke toepassing van een bijbelwoord doordat het, zoals gezegd, gerelateerd is aan een der wegstadia, voor hem ongrijpbaar blijft. De semantische integratie in de wegstadia is er eveneens de oorzaak van dat raadpleging van het W.N.T. met betrekking tot niet-bijbelse woorden vruchteloos is. Wanneer P.J. Buijnsters in de werken van preromantici Piëtistisch taalgebruik wil signaleren en het tracht te interpreteren, wendt hij zich tot Langens Der Wortschatz des deutschen Pietismus, hetgeen op ondubbelzinnige wijze aantoont hoe schrijnend de behoefte is aan een systematische beschrijving van het nederlandse Piëtistische taalgebruik uit de zeventiende en achttiende eeuw.

Toch hoeft de vraag of het werk van een auteur Piëtistische invloed vertoont, thans niet meer uitsluitend met behulp van Langens studie beantwoord te worden. Wat voor ieder vorm van religieus taalgebruik geldt nl. dat het conservatief is in die zin dat het nauwelijks enige ontwikkeling vertoont, is a fortiori van toepassing op de groeptaal der bevindelijken. Deze is gedurende vier eeuwen hoegenaamd niet veranderd. Wie het hedendaagse piëtistische taalgebruik verstaat, zal in staat zijn het bevindelijk taalgebruik in engere zin uit de achttiende eeuw te interpreteren en wanneer hij zich taalbeschouwelijk weet op te stellen, zal hij het bevindelijk taalgebruik in ruimere zin kunnen signaleren.

1 De hoofdletter wordt gebruikt wanneer er sprake is van niet-hedendaagse bevindelijken, zie Ket/72/10 en Ket/75/

2 Het woord ‘Piëtistisch’ heeft een pejoratieve waarde voor de hedendaagse piëtisten; de term is echter in wetenschappelijk werken internationaal gebruikelijk, waar hij synoniem is met ‘bevindelijk’.

[p. 630]

Toen ik de brieven die Paasman hier publiceert, onder ogen kreeg, werd ik getroffen door hun Piëtistisch karakter. Wanneer ik dit nader zal adstrueren met behulp van mijn systematische beschrijving van het hedendaagse piëtistische woordgebruik³, strekt dit tevens tot staving van mijn stelling dat het onderscheid tussen synchronie en diachronie nauwelijks van toepassing is op de taal der bevindelijkheid.

In de eerste plaats zal ik nagaan welke verbale uitdrukkingsvormen uit de beide brieven tot het bevindelijke taalgebruik in ruimere zin gerekend moeten worden⁴. Tot deze uitdrukkingsvormen behoren:

†	Het frequent gebruik van de uitroepende zin; we treffen dat b.v. aan in het begin en in de slotalinea van de eerste brief; deze zinsvormen worden ingeleid door resp. wat, hoe zwaar, hoe diwils, hoe zelden, o hoe veel winst, hoe veel sombere uuren en aan het slot: wat, hoe lief; in deze zinnen treffen we soms modale adverbia aan als toch, doch, en interjecties: o, ach^5. In dit verband valt tevens te noemen het adhortatieve gebruik van maar in ach was ik maar niet aanwezig (I) en in (II) mogt ik hem [...] maar verheerlijken^6; overigens vinden we het gebruik van mogen zoals in het laatste voorbeeld, vaak in hedendaags piëtistisch taalgebruik; verg. ook nog in (II) als wij verwaardigt mogten worden enz.^7.
-	De gesubstantiveerde infinitief b.v. in dit aannemen en in dat komen tot hem als een alles behoeftige (II) waarbij het aanwijzend voornaamwoord dat anaforisch noch deiktisch gebruikt is, maar een cognatief aspect behelst.
-	Predicerende groepen met inwendig object: dat haar lijden haast geleden en haar strijd volstreden was (II).
†	Meervoudsvorming van abstracte substantieven b.v. op -heid:goedheden, ijdelheden (II)^8.
†	Het gebruik van zo, waaraan een bepaald type fijnen hun bijnaam ‘Zoo Zoo’ te wijten hebben, ontbreekt hier niet: hij tekende zoo geheel evangelies [...] af Hoe enz. (II).
-	Het veelvuldig bezigen van het woord recht, zowel adjectivisch als adverbiaal b.v. het regt inzien van de dingen en nog vier voorbeelden in (I) en een in (II) van het bijwoordelijk gebruik zoals in: dat zij 't hart of't verstand regt verlevendigd (I); evenzo van het woord waar b.v. waar geloofen nog twee keer in (II), terwijl het adverbiale waarlijk meer dan eens compareert in (II); tot deze categorie is eveneens te rekenen wezenlijk: het wezendlijk christendom (II)^9.
-	Duizend als onbepaald voornaamwoord, twee keer in (II) b.v. zijn duizendmaal gedaane geloofskeus^10.
†	Gangbare uitdrukkingen die al dan niet letterlijk ontleend zijn aan de bijbel: opgerigt worden (II) ‘herstellen van een ziekte’ Jak. 5,15: de Heere zal hem oprichten; in deze tekst niet in de voor het piëtistische taalgebruik karakteristieke passieve vorm, zoals in de brief.
-	Arbeiden in 't zweet van zijn aangezicht (II) Gen. 3,19.
-	Winst doen met de tijd (1) Efez. 5,16.
-	De tijd vliegt weg als een damp (I) Jak. 4,14.
-	Voor alle dingen zijn gereed (II) zie Mat. 22,4.
-	Zijne krachten in den dienst van Godbesteden (I) is ontleend aan een bekend gebed.
†	De volgende woorden en woordgroepen: onbegrijpelijk^11, met ruimte den hemel in stappen^11a,a, verheerlijken, verwaardigt mogen worden, in (II); verlevendigd, voorregten, instorten, onsterfelijke natuur, in de andere wereld in (I).
†	Het frequent gebruik van het woord hart, in beide brieven zeven keer voorko-

3 Ket/ 72/.

4 De twee brieven worden verder aangeduid als (I) en (II). De cursief gedrukte woorden zijn ontleend aan de brieven. Een volledige beschrijving van het bevindelijk taalgebruik in ruimer zin ontbreekt nog; ik maak voor een deel gebruik van mijn nog ongepubliceerde aantekeningen.

5 Ket/74/31.

6 Buijnsters/z.j. /47.

7 Ket/74/32.

8 Ket/74/29.

9 Ket/71/76.

10 Ket/71/79; Ket/74/31.

11 Ket/74/30

11a a) ‘Ruim sterven’ is een piëtistische notie, verg. de spreuk: Een nauw leven geeft een ruim sterven, Ket/72/8.6.1.

[p. 631]

mend, hetzij als zetel van het gevoel en van religieuze ervaringen tegenover het verstand, hetzij als objectiverende persoonsomschrijving; hartelijk (II) heeft derhalve een andere connotatie dan thans in het alg. mod. nederlands. Ook ziel vindt men in (I) soms in bovengenoemde toepassing.

Met het signaleren van deze linguale kenmerken is nog niet onomstotelijk vastgesteld dat deze brieven een exclusief piëtistisch karakter vertonen. Er zijn andere, ook niet-religieuze groeptalen die bepaalde vormkenmerken met het bevindelijk taalgebruik in ruimere zin gemeen hebben. Deswege zal ieder onderzoek naar (de invloed van) piëtistisch taalgebruik in een bepaalde tekst niet eerder voltooid zijn, voordat de aspecten van het bevindelijk taalgebruik in engere zin daarbij betrokken zijn, waarbij niet primair ‘de woorden’ maar ‘de zaken’ aan de orde gesteld zullen worden. Onder ‘de zaken’ verstaat de Piëtist: alle ervaringen die God hem als genadegaven schenkt in het kader van zijn bekeringsweg; het geheel van deze zaken wordt aangeduid met het woord ‘bevinding’. De tweede brief handelt voor een deel over deze zaken; de inhoud is immers gedeeltelijk een reactie op brieven die zo zaakvol zijn, zoals te lezen is in de op twee na laatste alinea.

‘Zaken’ worden ervaren; zo wordt in de brief gesproken over de hoofd-‘zaak’, de hartveranderende genade, die de mens niet slechts ontvangt, maar primair ondervindt. Het wezenlijk christendom - hier niet op te vatten als ‘de christelijke godsdienst’ maar als ‘het christen zijn’ - wordt ervaren. Het woord wezenlijk in deze contekst duidt erop dat het christen zijn hier een bepaalde stand van de weg der bekering vormt; daarop wijst ook de passus: even of alles christen was. Niet iedere kerkganger, zo lezen we tussen de regels door, niet elke belijder van de christelijke godsdienst is ‘christen’; zelfs niet ieder die gelooft en die zich dus reeds op de weg bevindt, mag deze naam dragen; hij is voorbehouden aan een ‘kind van God’, dat een ‘hoge trap in de genade’ bereikt heeft. In de brief wordt ook duidelijk ‘gesepareerd’ - om het met de piëtistische term te zeggen - tussen een zondaar die gelovend aanneemt en een christen die aanneemt. Een opvatting, die Piëtistisch pur sang is¹².

‘De weg’ is de benaming voor het geheel van standen en stadia die men beleven moet om de zaligheid te beërven. In de derde alinea e.v. van (II) wordt de geadresseerde onderwezen met betrekking tot de zaken van de weg. Deze is enerzijds lang, moeilijk, gecompliceerd en vol onzekerheden, zoals blijkt uit de brief; anderzijds - en dat is aan Gods zijde -is de weg om zalig te worden zeer makkelijk. Deze paradox is de hedendaagse piëtist niet vreemd, getuige de volgende spreuken: zalig worden is een heilige vanzelfsheid of een totale onmogelijkheid en de moeilijkheid van het zalig worden ligt juist in de gemakkelijkheid daarvan¹³, zodat de weg tot het zalig worden moeilijk noch gecompliceerd is, hetgeen de Piëtist pas zal weten als hij ‘erachter gebracht is’;; in dit geval is het bijbelse: na dezen zult gij het verstaan van toepassing.

De genadegaven van God, de Onveranderlijke, hebben zich door de eeuwen heen steeds op dezelfde wijze in weg en woord gemanifesteerd; deze overtuiging brengt de piëtist proverbiaal als volgt onder woorden: God bekeert Zijn volk nog net zo, als Hij Adam bekeerd heeft¹⁴. Wanneer hij nu in de hier onder te citeren verwoording van de zaken zijn bevinding herkent, zal het Piëtistische karakter van de brief buiten twijfel zijn. De cursief gedrukte woorden uit (II) worden in de volgorde der wegstadia opgesomd en zijn te vinden in mijn dissertatie via de alfabetische index, zodat nadere aanduiding van de vindplaats achterwege kan blijven.

12 Ket/71/* 2 e.v. 634

13 Ket/72/135.

14 Ket/72/75.

[p. 632]

De zondaar ondervindt op het moment dat hij op de weg gebracht wordt, hartveranderende genade: zijn hart verandert, hij wordt wedergeboren en verandert van staat.

Stadium I: de ellende, confrontatie met God en met zichzelf. De zondaar wordt tijdens het begin van zijn weg, vaak in zijn eerste jeugd, werkzaam gemaakt omtrent zijne zaligheid terwijl hij ziet dat zijn geheele leven ondankbaarheid, schuld en belediging was van...god. Hij wordt nu een tot god wederkeerend mensch. Hij tracht zalig te worden op grond van zijn werkzaamheden; hij komt in het ‘werkhuis’. Hij wil tot God komen en dan iets mede brengen nl. zijn zugten, zijn traanen en wat dies meer is. Zijn belijdenis luidt dat hij niets heeft en zijn hoop alleen op Jesus verdiensten grond en als hij aan de weet gekomen is dat zijn werkzaamheden zijn grond niet kunnen zijn om zalig te worden, stelt hij dikwils die beleidenis tot grond van zijn vrijmoedigheid om tot God te komen. In deze fase van de weg zou de piëtistische spreuk hem tot lering kunnen strekken: belijdenis moet beleving worden¹⁵. De ontmoeting met de wet ‘als tuchtmeester’, zal hem doen ervaren dat hij van het eige af moet zien en zich geheel als verlooren en doodschuldig voor de heiland neer moet werpen

Stadium II: de rechtvaardigmaking; het gezaligd worden door Jezus. In tweede hoofdfase van de weg zal de zondaar leren zoo te willen zalig worden als god hem wil zalig maaken; het zalig worden blijkt dan, zoals eerder gezegd, gemakkelijk: de zondaar heeft niets te doen dan het gerede heilgoed aan te nemen en zal als doodschuldige Jesus heilverdiensten aannemen. Daarna ontvangt hij Christus’geregtigheid en ziet duidelijker dan voorheen zijn eigen schuld. Degenen die het aannemen aldus verrichten, worden kinderen gods en erfgenamen des levens; de vrede wordt in hun hart uitgestort; de ware rust en ware vreugde worden hun deel. Hun zaligheid wordt gelukzaligheid; de verkregen vrede is het kenmerk van hun geluk; zij behoren onder die gelukkige die door Jesus gezaligt zijn en dit ‘gezaligd zijn’ is er de oorzaak van dat die gelukkige menschen zalig zullen worden¹⁶.

Stadium III: de heiligmaking; het verzekerd zijn. De gezaligde, die in het derde hoofdstadium de naam ‘christen’ mag dragen, wordt door de heilige Geest verzekerd van zijn aandeel in het door Jezus verworven heil. Deze verzekering nu mist de gene tot wie brief (II) gericht is: gij wilde wel eens verzekering hebben dat gij enz. Voor de schrijfster wordt dit aanleiding in korte trekken de weg te schetsen die tot deze verzekering leidt, Intussen worden ons tevens bepaalde ‘zaken’ meegedeeld die volgens de ‘orde des heils’ tot het stadium der heiligmaking behoren. Tijdens deze heiligmaking zal de christen, die de heilige Geest ontvangen heeft, bepaalde aspecten uit het eerste en tweede hoofdstadium van de weg intensiever en frequenter herbeleven. Met het oog hierop wordt de heiligmaking ook wel ‘de uitleving’ genoemd, tegenover de ellende en de rechtvaardigmaking, die samen aangeduid worden als ‘de inleving’. Als uitlevingservaring der ellende is aan te merken: Christus verlichtend heiligende geest te stellen tegenover onze blindheid, onmagt en onwil in het goede; zijn blindheid, onmacht en onwil heeft de zondaar reeds in het stuk der ellende leren kennen. Vervolgens: in zijn jongste ogenblik moet elk christen zijn duizendmaal gedaane geloofskeus vernieuwen; deze (geloofs)keus heeft de zondaar tijdens de ellende gedaan. Men ziet hieruit dat de bekeerde tijdens zijn stervensuur, dus aan het eind van zijn weg, zeer intensief een zaak uit het begin van zijn weg herbeleeft. Door de piëtisten wordt de weg dan ook wel voorgesteld als een cirkel; in feite is hij zonder eind¹⁷.

15 Ket/72/245.

16 Dit ‘zalig worden’ heeft betrekking op de hemelse zaligheid. Het woord ‘gelukzaligheid’ ken ik niet in de zin waarin het hier gebezigd is en ik heb het nooit aangetroffen als wegwoord. Het adjectief ‘gelukkig’ is mij bekend, maar het fungeert niet (meer?) als wegwoord in de tweede hoofdfase. In bevindelijke kringen is het een geladen woord, dat tot dezelfde categorie behoort als ‘eeuwig’ en ‘zalig’(zie Ket/72/ noot 29). Wanneer een onbekeerde zegt: ‘Ik ben gelukkig’, wordt daarop door de bevindelijke altijd gereageerd met: ‘Gelukkig? Alleen Gods volk is gelukkig’.

17 Ket/72/308.

[p. 633]

Met betrekking tot de uitleving van zaken die tot het tweede hoofdstadium van de weg behoren, zijn te noemen: de vreede gods in zijn hart bewaaren - tegenover het verkrijgen daarvan in het tweede hoofdstadium - en Christus geduurig aannemen.

In het kader van het onderwijs dat de schrijfster geeft, heeft het noemen van deze ervaringen uit het stuk der heiligmaking een functie; ze wil ermee zeggen: ‘Denk niet dat de ellende na het verkrijgen van de verzekering, waar naar je zo verlangt, voorbij zal zijn; in wezen begint ze dan pas goed’. In de tweede brief vervult de schrijfster zeer duidelijk de bevindelijke rol van moeder in Israël.

Mijn slotconclusie is dat deze brieven zowel naar de letter als naar de geest aangemerkt kunnen worden als piëtistisch gekleurde bevindelijke lectuur. Het onderzoek naar ‘de letter’, de verbale uitdrukkingsvorm, wees uit dat er sprake zou kunnen zijn van (invloed van) Piëtistisch taalgebruik. Zekerheid verschafte pas het onderzoek naar ‘de geest’, waarbij vastgesteld werd dat de gebruikte woorden semantisch functioneren binnen het kader van de weg der bekering.

Het feit dat deze brieven geen overdadig gebruik van het diminutief vertonen, is opnieuw een bewijs dat het gebruik van het verkleinwoord geenszins kenmerkend is voor het Piëtistisch taalgebruik voor 1900¹⁸.

Tenslotte wil ik nogmaals pleiten voor een diepgaand onderzoek naar de bevindelijkheid in haar verschillende uitingsvormen; dat immers zal ons het ontstaan en de aard van 18de-eeuwse literaire fenomenen als melancholie, vriendschapscultus, gevoel, onsterfelijkheid etc. inzichtelijker kunnen maken.

Een nadere analyse van de inhoud der beide brieven dan de hier gepleegde bevindelijke, zal een nieuwe licht werpen op de literaire thema's in het werk van Elisabeth Maria Post.

18 Ket/74/32-34.

[p. 634]

Bibliografie

P.J. Buijnsters. Bloemlezing uit de bundel Uvt-Spanningen van Jodocus van Lodensiein. Zutphen z.j. [1971].

C. v.d. Ketterij. Theorie en praktijk in een systematisch woordenboek’. In: Leuvense Bijdr., Bijblad 60, 20, 66 e.v. [1971].

C. v.d. Ketterij. ‘Christen zijn in de tale Kanaäns! In: NTG 64, 382 e.v. (1971)*

C. v.d. Ketterij. De weg in woorden; een systematische beschrijving van piëlistisch woordgebruik na 1900. Assen [1972].

C. v.d. Ketterij. Het literaire werk uit de 18de eeuw en zijn Piëtistische contekst; enkele linguale verificatiemodellen toegepast op de poëzie van Hieronymus van Alphen. In: Documentatieblad Werkgroep 18’ eeuw 23-24, 14 e.v./ 1974/.

C. v.d. Ketterij. Hedendaags piëtistisch woordgebruik. Te verschijnen in Nederlands archief voor kerkgeschiedenis, 1975.