Spektator. Jaargang 4

[p. 142]

Tijdsverloop en vorm in Het Spel vanden heilighen Sacramente vander Nyeuwervaert
Z.H. De Groot / J.G. Kruyt / J. Van De Pol

Het doel van dit onderzoek is de beantwoording van de vraag of de theorie van Maatje¹, met name het aspekt van de tijdsstruktuur, toe te passen is op het Middeleeuws toneelstuk Het Spel vanden heilighen Sacramente vander Nyeuwervaert². We hebben het tijdsverloop in het stuk weergegeven in grafieken naar het voorbeeld van Maatje. Is het karakter van de grafiek terug te vinden in vormaspekten van de tekst?

Samenvatting van de inhoud: De proloog geeft de samenvatting en het doel van het stuk. Eerste dttvelrije (vs. 1-71): ontsteltenis bij de duvels, doordat Jan Bautoen op 't punt staat het sacrament te vinden. I (vs. 72-292): het vinden van de heilige Hostie door Jan Bautoen en de twee vrouwen. Vrouw 11 gaat naar de Prochiaen. Vrouw 11, de Prochiaen en het yolk op weg naar Jan Bautoen. Jan Bautoen toont het sacrament en alien brengen het naar de kerk. Tweede duvelrije (vs. 293-370): woedend over het vinden van de Hostie zinnen de duvels op wraak. Belet heeft de Prelaten ingeblazen om Macharius de Hostie op echtheid te laten onderzoeken. II (vs. 371-426½): Belet en Sondich geven Macharius allerlei adviezen voor het onderzoek van de Hostie, maar Macharius zal zijn eigen plan uitvoeren. Derde duvelrije (vs. 426½-446): overtuigd van de slechte afloop voor Macharius ruziëen Belet en Sondich over zijn ziel. III (vs. 447-557): Macharius onderzoekt de Hostie ondanks de fel le protesten van de daarbij aanwezige Prochiaen, Jan Bautoen en de twee vrouwen. De Hostie gaat bloeden na de vijfde steek. Het sacrament words nu in het afzonderlijke sacra mentshuisje geplaatst. Vierde duvelrije (vs. 558- 605): De duvels zijn uitgelaten over de daad van Macharius. Aankondiging van het gevecht in Pruisen. IV (vs. 606-829): de strijd tussen Christenen en Heidenen. Gevangenneming en mirakuleuze redding van Heer Wouter van Roosbeke. Heer Wouter belooft een bedevaart te houden naar het sacrament. Vijfde duvelrije (vs. 830-937): de duvels sommen mirakelen op. V (vs.938- 1029): het bezoek van Heer Wouter aan het sacrament te Nyeuwervaert. Zesde duvelrije (vs. 1030-1093): de duvels verplaatsen de aandacht van de toeschouwers naar Link. VI (vs. 1094- 1212): de bisschop van Luik heeft een brief ontvangen, waarin gevraagd words de Hostie over te brengen naar Breda wegens de overstroming te Nyeuwervaert. Zevende duvelrije (vs. 1213- 1325): de duvels druipen jammerend af. Naproloog: de toeschouwers words op het hart gebonden liefdedaden te doen aan het sacrament. Bovendien volgt een oproep lid te worden van de broederschap van het sacrament.

Het stuk is een dramatische bewerking van een kroniek. In hoeverre heeft dit epische verhaal een dramatische struktuur gekregen? M.a.w. hoe is in dit stuk de specifieke wijze van verwerkelijking van de tijdsstruktuur?³

Maatje onderscheidt tijd-van-realisatie (TvR) en tijd-binnen-het-werk (TbhW). TvR is de tijd dat er gespeeld words; TbhW is het tijdsverloop binnen het verhaal. Het gaat om de verhouding tussen TvR en TbhW. We hebben als eenheid van TvR de versregel genomen. In de grafieken gebruiken we hiervoor steeds eenheden van 10 versregels. Tien versregels spelen vergt gemiddeld 45 sekonden. Hierbij is rekening gehouden met handeling op het toneel. In het stuk gaat de TbhW dikwijls gelijk op met de TvR. Daarom gebruiken we in de grafiek eenheden van 45 sek. voor de TbhW. In de grafiek is dan duidelijk te zien, wanneer de tijden gelijk opgaan en wanneer niet; d.w.z. de verhouding is respektievelijk wel en niet 1:1 We gaan een aantal scenes in grafiek brengen.

1 F.C. Maatje. Literatuurwetenschap. Grondslagen van een theorie van het literaire werk, Utrecht 1970. p. 116-143. Verder aangeduid als Maatje.

2 Het Spel vanden heilighen Sacramente vander Nyeuwervaert. Ed. W.J.M.A. Asselbergs en A.P. Huysmans. Zwolle 1955.

3 ‘struktuur is de manier waarop in een literair werk een wereld wordt opgebouwd door middel van woorden’. Maatje p. 103. ‘genre: de voor een groep van werken specifieke wijze van verwerkelijking der tijd-ruimtestruktuur in het literaire werk’. Maatje p. 117.

[p. 143]

GRAFIEK I

Vs. 180½-200: tocht naar Jan Bautoen van Vrouw II, Prochiaen en anderen. De tocht naar het veen wordt verteld in 20 versregels. Dit zou betekenen, dat de tocht, bij een gelijk opgaan van beide tijden, in 2 x 45 sek. = 1,5 min. zou worden afgelegd. Hier is echter van een versnelling van de TbhW sprake, want:

-	in de eerste duvelrije legt Jan Bautoen c.s. een gedeelte van de afstand dorpveen of in 28 regels (vs. 25-52).
-	vergelijk ook vs. 146½-170. We nemen aan, dat Vrouw II in deze 23½ vss. speeltijd (= ± 1,75 min.) slechts een gedeelte van de tocht naar het dorp aflegt.
-	in déze passage wordt de gehele tocht afgelegd in 20 regels (vs. 181-201). De versnelling in deze passage moeten we dan in de grafiek weergeven d.m.v. een steilere lijn.

[p. 144]

GRAFIEK II

GRAFIEK III

Vs. 606-830: strijd tussen Christenen en Heidenen. De strijd in Pruisen is to verdelen in vijf fasen:

-	vs. 606-620: de donderspeech van Heer Wouter van Roosbeke. De TbhW gaat gelijk op met de TvR.
-	vs. 621-628: het algemeen strijdgewoel. Een lange strijd is samengevat in slechts 8 regels, dus een zeer grote versnelling.
-	vs. 629-652: de laatste fase van de strijd met de overgave. Ook hier is een versnelling, maar veel minder groot dan in vs. 621-628. De TvR is 2,4 x 0,75 min. = 1,8 min. De TbhW is ongetwijfeld langer op grond van de inhoud van het stuk.

[p. 145]

-	vs. 653-703: de gevangenneming. Dit tafereel is samengevat in 51 vss. Dus de versnelling is weer minder groot dan in vs. 629-652^4. We zien in deze passage iets merkwaardigs: De losse strijdkreten gaan langzamerhand over in een dialoog (n.l. de vijfde passage vs. 704-830). De versnelling gaat geleidelijk over in een 1:1 verhouding. We kunnen nu globaal het tijdsverloop weergeven in een grote grafiek. De y-as is op verscheidene plaatsen onderbroken om een sprong in de tijd aan te geven, waarvan we volstrekt niet kunnen bepalen hoe groot die is. Uit de grafiek blijkt, dat de 1:1 verhouding het meest voorkomt. Dit is volgens Maatje hét kenmerk van dramatiek. Daarnaast zijn er ook kenmerken van epiek te vinden n.l.:
-	Uit de niet nauwkeurig te bepalen graad van steilheid en uit de aard van de onderbrekingen van de y-as blijkt het diffuse^5.
-	De 1:1 verhouding wordt doorbroken door enkele versnellingen. Op grond van de tijdsstruktuur kunnen we zeggen dat d it een drama is met een episch karakter.

We gaan nu na of de bijzonderheden die de grafiek tot uitdrukking brengt, vervat zijn in de tekst. Vs. 180é-201 (zie boven): de schrijver wil zo snel mogelijk het sacrament in Oe belangstelling zetten. Hij geeft daarom één gesprek weer, natuurlijk met de Prochiaen als hoofdpersoon, waarmee hij tegelijk de stemming van het volk weergeeft. Wat we al in de grafiek zagen, blijkt nu uit het aantal regels dat de schrijver overheeft voor de beschrijving van de tocht. In vs. 606-620 staan de beide legers tegenover elkaar. Bij vs. 621 stormen de legers op elkaar in. De tegenstelling tussen ‘rust’ en ‘aktie’ geeft de grafiek weer door een 1:1 tegenover een zeer grote steilheid. De strijd en zijn nasleep heeft de schrijver alleen nodig om de werking van het sacrament te laten zien. Voor de lange, maar voor zijn doel onbelangrijke strijd, kiest de schrijver de vorm van het rondeel. Het rondeel is door zijn herhalingen bij uitstek geschikt om de veelvuldig geuite strijdkreten en daarmee de gehele strijd weer te geven. Na het rondeel wordt de aandacht langzamerhand op Heer Wouter toegespitst. De vermindering in steilheid in de grafiek loopt hiermee parallel (vs. 629-704). Wanneer de schrijver bij zijn doel, het sacrament, is aangekomen, besteedt hij hieraan naar verhouding zeer veel aandacht (vs. 704-830). De hele konfrontatie tussen heidenen en christenen wordt verteld in 99 regels (vs. 606- 703) en de redding van Heer Wouter door het sacrament in 126 regels.

Veranderingen in het tijdsverloop blijken voor de 15de- en 16de eeuwse schrijver aanleiding te zijn voor een aksent in de vormgeving. Het voor zulke formele aspekten veel gevoeliger publiek werd op deze wijze bewust gemaakt van deze veranderingen.

Leiden.

4 TvR is 5,1 x 0,75 min. = 3,8 min.

5 Maatje p. 135.