Spektator. Jaargang 3

[p. 384]

A.M. Cram-Magré
Bespreking van:

M.F. Fresco. De dichter Dèr Mouw en de Klassieke oudheid. Dl I en II A: pp. 1-403, Dl II B: pp. 403-703, Proefschrift Amsterdam. Amsterdam 1971, Adolf M. Hakkert. Geb. Hfl. 128, -

In december 1971 promoveerde M.F. Fresco op een proefschrift: De dichter Dèr Mouw en de klassieke oudheid, promotor was Prof. Dr. J.C. Kamerbeek.

Een kritische bespreking van dit omvangrijke werk zal geleverd moeten worden door een classicus die tegelijk kenner is van Adwaita's Brahman--bundels, want het eerste deel is gewijd aan de klassieke motieven en echo's in de Nederlandse gedichten, terwijl IIA de tekst geeft van de Griekse en Latijnse gedichten met de vertaling in het Nederlands en deel IIB zich bezig houdt met zeer uitvoerige analyses van deze gedichten en gedocumenteerd commentaar daarop. Omdat juist ook voor de Neerlandicus dit proefschrift heel belangrijk is, wil ik er in Spektator graag de aandacht op vestigen, zij het dan ook dat ik mij vnl. met de inhoud van het eerste deel zal bezighouden; een beoordeling van de vertalingen en commentaren gaat buiten mijn competentie.

Als we het proefschrift openslaan treft een enigszins voorzichtig en behoedzaam begin: ‘Enige min of meer “technische” opmerkingen vooraf.’ (p. 1) Hierin wordt gegeven een overzicht van de biografische feiten, een gebruiksaanwijzing voor de verwijzingen en een uitleg van de titels die Fresco gemakshalve aan de titelloze gedichten geeft. Meestal gebruikt hij hiervoor, wat zeer aanvaardbaar is, het eerste woord of de eerste woorden. Voor de lezer zou het wel prettig geweest zijn als Fresco hier tegelijk de vindplaatsen opgegeven had, naast elkaar staan bijvoorbeeld: Xerxes en Anna (D.M. I, 135; III, 58). Naar mijn smaak gaat deze titelverlening iets te ver bij het gedicht: ‘Glanzend lag in noorschen nacht de gletscher;’ (D.M. III, 15/17) dat wordt aangeduid als Astèr (p. 65), hoewel dit Griekse woord in het gehele gedicht niet voorkomt.

Misschien had in deze inleiding ook de kort beredeneerde indeling in hoofdstukken geplaatst kunnen worden die nu het slot vormt van ‘Inleiding: Brahmanfilosofie’ (p. 11-17). Ook had hier wel met nadruk vermeld mogen worden dat het boek in de behandeling van de stof a-chronologisch is, want de Griekse en Latijnse gedichten dateren van vóór de Brahman--bundels.

In het eerste deel analyseert Fresco achtereenvolgens de gedichten Orpheus, Dat ben jij, Sleetocht en het kortere gedicht Xerxes. Het 28 son-

[p. 385]

netten tellend gedicht Orpheus, dat Fresco geen sonnettenreeks of cyclus wil noemen, aangezien, zegt hij: ‘de afzonderlijke sonnetten alleen de functie van strofen in een gedicht hebben’ (p. 3), wordt vanuit Orpheus--kennis: Orpheus in de traditie, de Orfiek èn vanuit Dèr Mouws visie uitvoerig geanalyseerd.

Misschien lijkt bij eerste lezing deze Orpheusbespreking waarbij met grote kennis van zaken de klassieke elementen worden uit- en toegelicht wat overladen en wel erg rijk aan uitweidingen. Bij herhaalde lezing blijken deze schijnbare zijsprongen nodig voor de veelzijdige of meervoudige interpretatie die Fresco zich tot doel stelde.

Op p. 24 zegt Fresco o.a.: ‘En de strekking van Orpheus' verkondiging is een verheerlijking van de schitterende Olympische goden in hun “Lichtpaleizen”; “Godenrijke wereldvizioenen” zijn de laatste woorden.’ Met de godenrijke wereldvizioenen worden, meen ik, niet alleen de Griekse goden in hun lichtpaleizen bedoeld, maar alle in de loop der eeuwen aanbeden goden, die hier aan het oog van de Wever voorbij trekken. Er zou hier een parallel getrokken kunnen worden met Couperus' Jahve (1903), waarin alle goden optreden als tijdelijke verschijningen van het ondoorgrondelijk Geheim. Volkomen terecht vraagt Fresco zich dan ook bij een ander sonnet af, of hier niet van inconsequentie bij Dèr Mouw gesproken moet worden, want heel duidelijk is hier Dèr Mouw aan het woord en niet de Griekse dichter Orpheus, gezant van Apollo (p. 25).

Enkele keren namelijk op p. 15, 28/29, 51 en 97 noemt Fresco een gedicht dat hij aanduidt als: ‘bedevaartsgedicht’. Op p. 15 schrijft Fresco: ‘De meeste aan de geliefde gewijde gedichten bevatten ofwel geen Brahmangedachten ofwel zo dat zij in een eerste conceptie kunnen hebben ontbroken en pas later zijn ingewerkt. Een duidelijk voorbeeld lijkt me het “bedevaartsgedicht” (II 145-151), waarvan de laatste veertien strofen zeer goed later zouden kunnen zijn geconcipieerd dan de voorafgaande.’ En op p. 51: ‘Op p. 15 heb ik de hypothese geopperd, dat dit gedicht in eerste aanleg met “En 'k wist opeens, dat zij gestorven was.” was voltooid.’

Deze hypothese lijkt mij aanvechtbaar. Het gedicht is door Dèr Mouw typografisch in twee delen verdeeld: 17 strofen met overpeinzingen en herinneringen, dan 4 regels wit, daarna 28 opeenvolgende strofen. Hiervan geven veertien strofen een beschrijving van het aanleggen van de boot, de tocht naar het dorp, de school, het schoolplein, de beuk en tenslotte het lezen van de naam die de geliefde eens zelf in de beuk gesneden heeft. Na het zien van deze letters die weer ten volle het verdriet over het onherroepelijke van haar dood-zijn oproepen, volgt onmiddellijk: ‘Brahman, mijn eeuwigheid-...’, de aanvang van de volgende 14 strofen, die betrekking hebben op de gestorven geliefde èn het Brahman--weten, anders gezegd, op de eenheid van het dood-zijn en het leven in Brahman. Dit gedicht eindigt dan in de triomferende zekerheid: ‘Er is gezegd, dat “vreesloos Brahman”

[p. 386]

is;/Als zij ben 'k Brahman; niets kan mij doen vrezen.’ Het zou m.i. de zin van dit gedicht aantasten als deze 14 strofen later toegevoegd waren en aangezien Dèr Mouw zelfs niet door een regel wit een extra adempauze geeft, lijkt latere toevoeging mij ook niet waarschijnlijk.

Een bijkomstige parallel is dat ook Orpheus de tweedeling heeft van 14 - 14, namelijk 14 gedichten ter inleiding en dan 14 over het Brahman - weten.

De hoofdstukken III en IV geven symbolen aan die bij herhaling in Adwaita's dichtwerk voorkomen: Psyche; vlinder. Eeuwigheidssymbolen en de visie van Adwaita op Plato's ideeënwereld (zie ook p. 82 evv; 572 evv.) Deze hoofdstukken zijn belangrijk en verhelderend voor verschillende verzen die nu in ‘klassiek licht’ gesteld worden. Met name geldt dit voor het gedicht dat Fresco Astèr genoemd heeft en dat nu geplaatst wordt naast het in het Grieks geschreven Pim (p. 64-71). Dit is dan wel een vooruitlopen op wat in deel IIA en -B uitvoeriger ter sprake zal komen, maar gezien beider betrokkenheid op Plato was dit niet goed anders mogelijk.

Hoogtepunten uit dit eerste boek vormen m.i. de analyses van Dat ben jij en Sleetocht, beide ook zeer rijk aan klassieke motieven. Ondanks de grote hoeveelheid wetenschap die in deze hoofdstukken wordt geboden is door het ontbreken van versierende of interessante, maar niet strikt nodige uitweidingen, het betoog strak en soms uitermate boeiend en overtuigend.

Eerst, Dat ben jij, waarom Fresco deze volgorde koos, is niet helemaal duidelijk. Hijzelf spreekt van het afsluitend karakter van dit gedicht ‘slotfase van het Brahmanweten’ (p. 109).

De bladzijden 111-113 geven een overzichtelijke indeling van Dat ben jij. De confrontatie van Pythagoras met Venus, die zich in dit gedicht in haar aspectrijke tweezijdigheid van vuurdraak en van witte Oerania openbaart; de confrontatie van de dichter met de Aarde, oervrouw, moeder en geliefde, zijn hoofdlijnen. Ook Eratosthenes, Plato en de dithyrambische dichter Pindarus komen hierbij in hun betekenis voor de dichter en zijn dichterschap tot hun recht, en last but not least het kleine hagedisje dat speels het centrale thema aangeeft: de schijnbare tegenstelling tussen het Olympische en het Titanisch-chaotische, tussen Brontosaurus, Newton en Adwaita, want alle wezenheden in ruimte en tijd zijn één in Brahman.

Door zijn algemene belezenheid, zijn grote kennis van de klassieken en de literatuur over deze, is het Fresco mogelijk geworden reminicenties aan mythologie, aan schrijvers als Vergilius (o.a. Aeneas VI en Georgica), Lucretius, Homeros, Aeschylos, Sophocles, Euripides e.a. op te sporen en te plaatsen, door zijn scherpzinnige analyse van het geheel is een van de moeilijkste gedichten van Dèr Mouw voor ons toegankelijk geworden.

Bijna honderd bladzijden wijdt Fresco aan Sleetocht. In de ‘Algemene inleiding’ schreef hij dat de invloed die Dèr Mouws taalgebruik van het

[p. 387]

Latijn en Grieks heeft ondergaan, buiten beschouwing zal blijven (p. 5) maar nu wijst hij er toch wel op dat Dèr Mouws taalgebruik zich in het algemeen aansluit bij het Latijn en het Grieks. Fresco geeft veel voorbeelden van graecisme en wijst in het verband met Sleetocht speciaal op de invloed van Aeschylus (p. 191 evv. p 447 evv.); enige voorbeelden geeft hij ook van Homerische wendingen, speciaal betreft dit, ook naar inhoud, het 3de en 6de boek van de Ilias.

Fresco behandelt zijn onderwerp in drie delen: a. de raamvertelling, de eigenlijke sleetocht. b. het verhaal van Orestes. c. het verhaal van Orestes in het geheel van Sleetocht.

Vooral uit b. blijkt een gefundeerde kennis van de Griekse tragedieschrijvers, om andere niet te noemen, met een uitgebreide literatuur daar omheen, zowel negentiende eeuws als modern. Nauwkeurig wordt nagegaan in hoeverre Dèr Mouws gedicht aansluit bij Aeschylus' triologie de Oresteia: Agamemnon - Choephoroi - Eumeniden.

Fresco's conclusie is dat Dèr Mouw vrij nauwkeurig de Agamemnon navolgt, meer globaal de Choephoroi en de Eumeniden: na de terugkeer van Orestes is de Electra van Sophocles meer Dèr Mouws voorbeeld. Maar belangrijker dan ontlening en invloed is, zegt Fresco terecht, de autonome functie van elk element in het nieuwe gedicht. In zijn uitvoerige analyse tracht hij dan ook aan te tonen: ‘dat alle overeenkomsten en afwijkingen t.o.v. Aischylos, Sophocles en wie ook, steeds de centrale thematiek van Sleetocht dienen, nooit om zich zelfs wille als een soort ornament “meegenomen” worden.’ (p. 224).

Het is niet de bedoeling hier Fresco's rijk gedocumenteerd en veel facetten belichtend betoog te volgen. Een betoog dat hoe boeiend en helder ook, voor hen die niet bekend zijn met de Griekse gedichten toch wel iets te gecompliceerd gemaakt wordt door het herhaaldelijk overspringen naar de Antonios, het gedicht waar Dèr Mouw zich wèl nauw aansluit bij Aeschylus' Choephoroi omdat het thema in dit eerste gedicht: de oproep tot wraak voor de moord op Caesar, parallel loopt aan de oproep tot wraak voor Agamemnons gewelddadige dood.

Centraal staat voor Fresco de bewondering van Dèr Mouw voor ‘misdadig-sublieme Klutaimnêstra’ (D.M. 122), waarbij op de achtergrond hoorbaar is de tweestrijd en het conflict tussen de geboden van de Olympische goden en de oude wetten van de Erinues en ‘oudheilige Adrasteia’, over wie Fresco zegt: ‘Adrasteia, wier naam door de Grieken als de “Onontkoombare” werd geïnterpreteerd, ontwikkelde zich (onder Orfische invloed?) tot noodlotsgodin en tegelijk tot godin der vergelding, in de laatste hoedanigheid vrijwel of geheel gelijkgesteld met Dike en Nemesis.’ (p. 250). Dit conflict dat ook in Dat ben jij tot uiting kwam, leidde in dit afsluitend gedicht sneller tot een volledige synthese dan in Sleetocht, waar nog op de laatste bladzijde de onwillige ondertoon van het koor gehoord

[p. 388]

wordt, tot in de twee slotstrofen Adwaita weet dat ook dit conflict in het Brahman-zijn niet bestaan kan.

Het laatste deel van Fresco's hoofdstuk gaat over het verhaal van Orestes in het geheel van Sleetocht. De conclusies waartoe Fresco hierbij komt, steunen op enkele hypotheses die, hoewel men wel geneigd is hier en daar een vraagteken te plaatsen, alleszins het overdenken waard zijn.

Xerxes, dat hierna door Fresco behandeld wordt, put voor enkele historische bijzonderheden uit Herodotus, maar hechter is de band met de Perzen van Aeschylus, zoals Fresco overtuigend aantoont. Interessant is de vergelijking van Agamemnon met Xerxes. Ook Louis Couperus' Xerxes blijft niet ongenoemd.

Deel II begint met een inleiding over de Griekse en Latijnse gedichten: handschriften, verantwoording van de tekstuitgave, varianten, werkwijze van vertalen enz. Daarna volgen de teksten met een zo letterlijk mogelijk nederlandse vertaling. Deel IIB geeft analyses en commentaren. Speciaal bij Astèr aan welk gedicht Fresco ± 150 bladzijden wijt, maar ook al eerder bij Pim heb ik mij afgevraagd of de lezer van het proefschrift deze gedichten niet graag gelezen zou hebben voor hij respectievelijk Sleetocht en Astèr onder ogen kreeg.

Daarmee kom ik tot een vraag die ik mij bij het lezen van deel I al enige keren gesteld heb: waarom heeft Fresco de Griekse en Latijnse gedichten die dateren van ± 1885 - ± 1912 niet afgedrukt en besproken vóór de Nederlandse gedichten die dateren van 1913-1919. De ontwikkelingslijn zou dan logisch doorgetrokken kunnen worden, nu wijst Fresco in de ruimte van het boek voorwaarts, in de tijd achterwaarts.

Misschien, was mijn overpeinzing, heeft Fresco dit gedaan omdat wat in deel I geboden wordt veel lezers ongetwijfeld meer zal aanspreken dan wat in deel II heel uitvoerig en exact uitgewerkt wordt. Dan zou ik hem ter overdenking willen geven: breng deel I met enkele wijzigingen en toevoegingen apart in de handel tegen een betaalbare prijs, zodat de velen die zich nu op een wachtlijst van het uitleenbureau geplaatst zien, het boek zelf kunnen aanschaffen.

Waarmee ik allerminst wil zeggen dat ik persoonlijk niet blij ben met het héle proefschrift, maar dat is dan weer een andere kwestie.