Spektator. Jaargang 3

[p. 136]

Arjen Florijn
Bernstein op een rijtje

deficiethypothese in diskussie.^*

Aanleiding tot dit stuk vormde het lezen van: Aspekte der Soziolinguistik Wolfgang Klein & Dieter Wunderlich hsgs. Frankfurt 1971 Athenäum; Schwerpunkte Linguistik und Kommunikationswissenschaft 1. Het is een bespreking van gedeeltes daaruit.

Het boek bestaat uit twee delen (I. Die Defizithypothese: Konzepten, pädagogische Auswirkungen, Kritik. II. Empirische und theoretische Fundierung der Soziolinguistik.) die worden voorafgegaan door een Einleitung van Wolfgang Klein waarin de keuze van de opgenomen artikels verantwoord wordt.

Deel I van het boek bevat een formulering van ‘Bernsteins versie van de deficiethypothese’^1. (Basil Bernstein, Elaborierter und restringierter Kode: eine Skizze); onderzoekswerk dat die hypothese als uitgangspunt neemt (Martin Deutsch, Die Rolle der sozialen Schicht in Sprachentwicklung und Kognition; R.M. Coulthard und W.P. Robinson, Die Struktur der nominalen Gruppe und die Elaboriertheit des Kode); kritiek op die hypothese (Malcolm Coulthard, Eine Diskussion der Begriffe ‘restringierter’ und ‘elaborierter’ Kode; William Labov, Die Logik des Nonstandard Englisch); en, als overgang naar deel II, ‘zwei Aufsätze [...] die sich beide der marxistischen Soziolinguistik zurechnen.’^2. Met deel II zal ik me hier niet bezig houden.

Seuren heeft in een bespreking van Giglioli (1972) enige bladzijden gewijd aan een tweetal artikels van Bernstein. Hij wijst mankementen aan, als het impressionistisch en dus niet-verifieerbaar zijn^3. en doet een suggestie tot falsifikatie:

Het volgt uit deze generalisatie dat bv. de leden van de Engelse aristocratie, die een hecht samenhangende groep vormen, een zeer ‘restricted code’ moeten gebruiken. (enz., p. 141)

maar acht voor het overige Bernstein de moeite van het lezen, laat staan van het weerleggen, nauwelijks waard. Men zie de sneren over Bernsteins eigen sociale achtergrond (p. 142) en voorts:

De reden van deze speciale aandacht is niet zo zeer gelegen in enig intrinsiek belang van Bernstein's opvattingen, [...] (p. 137)
De tekst veroordeelt zichzelf. (p. 140)

* Met dank aan Peter Nieuwenhuijsen, voor enige waardevolle suggesties.

1. p. 8

2. p. 10

3. Zie Seuren p. 140 derde alinea en p. 142 eerste alinea.

[p. 137]

Coulthard betoont meer geduld in het kritisch volgen van zijn slachtoffer. Klein merkt in zijn inleiding sussend op dat Coulthard's kritiek ‘systemimmanent’ is, en ‘Mängel’ betreft ‘die den wissenschaftlichen Wert der Kode-Theorie sehr fragwürdig erscheinen lassen, die aber prinzipiell durchaus im Rahmen der Theorie - bei ganz bestimmten Modifikationen - beseitigt werden könnten’ (p. 9). Maar wat blijft er van het kader van de kode-theorie over als daar, zoals Coulthard voorstelt, het kode-onderscheid uit verdwijnt? De lezer kan er het zijne van denken.

Hoewel Bernstein, zoals Seuren terecht opmerkt, ‘systematisch onduidelijk blijft aangaande zijn preciese bedoelingen’ (p. 140) zijn er toch veel mensen die in hem geloven. Bij voorbeeld:

- Wunderlich (1970) neemt het kode-onderscheid over in een artikel over pragmatiek waarin hij aanspoort het bereik van taalmodellen wat uit te breiden;

- Oevermann (1972) verklaart in het voorwoord van een lijvig boekwerk, dat zijn werk op ‘Bernsteins Theorieansatz [...] wesentlich stützt’ (p. 9).

- Lawton (1970) bespreekt een aantal van Bernsteins publikaties uitvoerig, levert kritiek, maar besluit niettemin op de ingeslagen weg voort te gaan.

Wat bedoelt Bernstein eigenlijk allemaal? Laat ik proberen een exegese te geven.

Zu Anfang musz unterschieden werden zwischen Sprache und Sprechen. Dell Hymes [...] schreibt: ‘Man bezieht sich entweder auf den Akt bzw. Prozesz des Sprechens, oder auf die Struktur bzw. das System der Sprache. Sprechen ist Nachrichten übermitteln, Sprache ist ein Kode. Die Linguisten befassen sich ausschlieszlich damit, die Konstanten des Sprachkodes zu ermitteln.’ Mit dem Kode, den der Linguist einführt, um Sprechereignisse zu erklären, lassen sich verschiedene Sprechkodes erzeugen; Sprache kann als Menge von Regeln verstanden werden, denen sämtliche Sprechkodes genügen müssen, aber nur die einzelnen erzeugten Sprechkodes sind Funktionen des Systems sozialer Beziehungen. Die Konsequenzen aus der Form einer sozialen Beziehung spiegeln sich oft wider in spezifischen syntaktischen und lexikalischen Auswahlmöglichkeiten.’ (Bernstein (1971) p. 15)

Ik interpreteer: Er is een onderscheid tussen 1. taal (struktuur, systeem, kode) en 2. spraak (handeling, proces). Tot taal behoren alle universele eigenschappen van spraak; spraak is het overbrengen van boodschappen via een individuele spraakkode^4. die bepaald wordt door sociale strukturen. Verder (p. 16, 17) gaat Bernsteins betoog als volgt:

- Opname van het individu in het kommunikatieproces geschiedt door het aannemen, aanleren, van rollen of een rollenkomplex.

- Een rol(lenkomplex) is een sociale konstruktie die bepalend is voor de interaktiepatronen waarin het individu een plaats kan vinden.

- Wanneer het nu zo is, dat een kommunikatiesysteem, doordat een gegeven rol definieerbaar is^5., op één lijn gesteld kan worden met spraak-

4. Spraakkode=Sprechkode; in tegenstelling tot taalkode=Sprachkode.

5. Met definieer baar wordt waarschijnlijk zoiets bedoeld als in spraak uitdrukbaar, formuleerbaar.

[p. 138]

processen, dan moet het mogelijk zijn kruciale rollen(komplexen) te onderscheiden naar de spraakvormen die zij beregelen (‘regulieren’).

- In de mate waarin iemand leert zijn relatie in een spraakkode als uitdrukking van een rol vorm te geven, in die mate worden verschillende ‘Beziehungsordnungen’^6. voor hem toegankelijk.

In Giglioli (1972) tracht Bernstein duidelijk te maken dat hij het bedoelt te hebben over dingen die onder de noemer socialization te boek staan. Als ik het goed begrijp (maar ook hier vereist het interpreteren veel goede wil) zit het konglomeraat van veronderstellingen waaruit Bernstein uiteindelijk zijn onderscheid ‘elaborated/restricted code’ samenstelt, ongeveer als volgt in elkaar:

1.	Spraakverwerving is een vorm van socialisering. Socialization refers to the process whereby the biological is transferred into a specific cultural being. Our question now becomes what are the sociological factors which affect linguistic performances [...] critial to the process of socialization?^7.
2.	Klasse-lidmaatschap is de meest doorslaggevende faktor in het sturen van het socialiseringsproces. Without a shadow of doubt the most formative influence upon the procedures of socialization, from a sociological viewpoint, is social class.^8.
3.	Het klasse-systeem is eveneens bepalend voor de distributie van kennis in de samenleving. a. Hoe hoger de klasse, des te groter de kans dat je bent ‘socialized into knowledge at the level of the meta-languages of control and innovation’, dat je toegang hebt tot ‘the principles of intellectual change’.^9. b. Hoe lager de klasse, des te groter de kans dat je bent ‘socialized into knowledge at the level of context-tied operations’.^10.
4.	Welnu, op grond van dit alles is te verwachten dat het spraakgebruik van de hogere klassen meer universalistisch is: expliciet en (derhalve) relatief weinig gebonden aan (sociale) kontekst; en het spraakgebruik van de lagere klassen meer partikularistisch is: impliciet, met een laag abstraktienivo en kontekst-afhankelijk.^11.

Hoe een zo gestruktureerde hypothese in zijn geheel getoetst kan worden ontgaat me. De konklusie die Danziger (1971) verbindt aan een bespreking van Bernsteins ideeën, lijkt me dan ook juist:

In practice, the empirical verification of this very elaborate chain of hypotheses presents many problems. [...] The precise significance of such class differences in verbal communication between parents and children remains to be firmly established. It is an open question whether linguistic differences can be directly related to patterns of parental power

6. Beziehungsordnungen=sociale netwerken?

7. Giglioli (1972), p. 162-163.

8. Giglioli p. 163.

9. Giglioli p. 163.

10. Giglioli p. 163.

11. Giglioli p. 164 en verder.

[p. 139]

assertion or authority. Until the latter variable is independently assessed or manipulated there is no way of testing the relationship that is claimed to exist. At this stage, the psychological consequences of class-linked differences in language usage also remain essentially a matter for conjecture. The mere co-existence of psychological and linguistic differences among children of differing class backgrounds does not, of course, enable us to draw any causal inferences. A great deal of work on the mediating role of language needs to be done before we are in a position to verify speculations about the psychological significance of social class differences in verbal communication (p. 131, 132).

Deutsch vindt in de resultaten van een groots opgezet onderzoek naar korrelaties tussen sociaal-ekonomische status en ras-variabelen enerzijds, en verbale intelligentie-variabelen anderzijds, steun voor de opvattingen van Bernstein. Hij betoogt, dat zijn resultaten in overeenstemming zijn met de ‘kumulatieve-dificiethypothese’ (p. 38). Het valt te betreuren dat hij het niet de moeite waard vindt te overwegen of zijn resultaten niet ook met behulp van andere hypotheses geinterpreteerd zouden kunnen worden - vooral wanneer we ons Danzigers opmerking herinneren dat uit een korrelatie tussen twee variabelen niets te bewijzen valt.^12. Deutsch is mijns inziens wat al te willig Bernsteins konklusies te aanvaarden. Wanneer hij bij voorbeeld zegt dat bij de lagere klassen, bij de restricted-code-sprekenden, de taal ‘klassen-intern’ wordt, wordt mij niet duidelijk waarom je niet ook elaborated code als een klasse-interne taal zou kunnen beschouwen. (p. 39; die tweede alinea bevat trouwens wel meer aanduidingen in de richting van andersoortige verklaringsmogelijkheden).

Coulthard en Robinson beschrijven een onderzoek dat hun tamelijk zorgvuldig geformuleerde konklusies wel wettigt, en dat trouwens aan Bernstein niet meer te danken heeft dan de keuze van de variabelen voor de ‘Elaboriertheit des Kodes’:

(i) eine direkte Zählung der sprachlichen Strukturen, die das Kind in einem vorausgehenden Interview benutzte, und (ii) die Teilnahme an einem Sprachprogramm. (p. 41)

Tenslotte het welbekende artikel van Labov. In de bundel is het eerste stuk vervangen door een samenvatting ‘omdat de geciteerde dialogen zich nauwelijks laten vertalen’. Die samenvatting is konsciëntieus gemaakt, maar het blijft jammer dat Duitsers geen Engels lezen, want door deze ingreep is juist het empirisch gedeelte uit Labovs stuk verdwenen.

Oplettende lezers zullen hoop ik met me eens zijn dat Bernsteins ideeën nogal pover uit de bus komen: armzalig geformuleerd, slecht gefundeerd. Dat geeft te denken, aangezien Klein en Wunderlich toch kennelijk hun best gedaan hebben het anders te laten lijken.

Amsterdam, mei 1973

12. Danziger p. 29: ‘...the absence of correlation may mean no more than an invalid procedure and the presence of a correlation yields no information about possible causal relationships.’

[p. 140]

Bibliografie

B. Bernstein (1971), Elaborierter und restringierter Kode: eine Skizze. In: Klein & Wunderlich (1971), p. 15-23.

B. Bernstein (1972), Social class, language and socialization. In: Giglioli (1972) p. 157-158.

Kurt Danziger (1971), Socialization. Penguin Science of Behaviour.

P.P. Giglioli (1972), Language and social context. - ed. Penguin Modern Sociology Readings.

Wolfgang Klein & Dieter Wunderlich (1971), Aspekte der Soziolinguistik. - hsg. Frankfurt (Athenäum). Schwerpunkte Linguistik und Kommunikationswissenschaft.

Denis Lawton (1970), Social class, language and education. 3rd pr. London.

P.A.M. Seuren (1972), ‘Sociolinguïstische overpeinzingen bij een Penguin’. In: Spektator 2 (1972-1973) p. 125-146.

D. Wunderlich (1970), ‘Die Rolle der Pragmatik in der Linguistik’. In: Der Deutschunderricht 4 (1970) p. 5-41.

Ulrich Oevermann, Sprache und soziale Herkunft. 2. Aufl. Frankfurt/M 1972.