Spektator. Jaargang 2

[p. 320]

Saskia Daalder & Henk van Riemsdijk
Bespreking van

Fr. Daems (ed.), De taal van de mens. Uitgeverij Plantyn N.V. Deurne-Antwerpen 1972. W.G.G.T. Cahiers Nr. 2. 116 pp. bfrs 110/fl. 13,70(!)

Deze uitgave van de Werkgroep voor een Gecoördineerde Grammaticale Terminologie (Instituut voor Toegepaste Linguistiek, Leuven) stelt zich ten doel leerlingen uit de hoogste klassen van de middelbare school en studenten aan leraarsopleidingen een dieper inzicht te geven in de taal, ten einde hen ‘zo tot een grotere zelfkennis te voeren’ en hen in staat te stellen ‘een steviger greep te krijgen op het middel tot zelfuitdrukking en communicatie dat de taal is’ (p. 3). Het boek staat geheel in het teken van de transformationele grammatika, die volgens de samensteller deze doelstellingen bij uitstek kan dienen.

De opbouw van het boek is als volgt: in de eerste twee hoofdstukken en in het laatste wordt basisinformatie gegeven over de opzet van een generatieve grammatika. Verder bevat het laatste hoofdstuk een schets van het mentalistische standpunt ten aanzien van de interpretatie van het transformationele model (vandaar ook de pretentievolle titel van het boek). De hoofdstukken 3 tot en met 7 behandelen achtereenvolgens de determinator, samengestelde zinnen, relatieve zinnen, faktiviteit en de performatief-analyse. Aan het boekje hebben behalve Daems zelf meegewerkt Y. Putseys, W. de Geest, Cl. Vanwonterghem en R. Dirven. Achterin staat een lijst van gebruikte symbolen, een -nogal onvolledige - lijst van belangrijke termen en een zeer bescheiden bibliografie.

Het is moeilijk te beoordelen in hoeverre dit boek zal beantwoorden aan zijn doel van het inwijden van geinteresseerden buiten de universiteit, en met name scholieren, in de transformationele benadering van de Nederlandse grammatika. Een vergelijking dringt zich op met de min of meer gelijkgerichte boekjes van H. Hulshof (Taalsysteem en taalbouwsels, Zeist 1971) en J. Nivette (Grondbegrippen van generatieve grammatica, Ninove-Brussel 1970). De omvang van De taal van de mens is evenals die van het boekje van Nivette bescheiden; Hulshof is uitvoeriger en heeft een wat bredere, meer praktische, bedoeling, hij betrekt namelijk ook literaire aspekten van taalgebruik bij zijn inleiding. De drie genoemde boekjes deinzen geen van alle terug voor een tamelijk ver gaande

[p. 321]

formalisering, in tegenstelling bijvoorbeeld tot W.G. Klooster, H.J. Verkuyl & J.H.J. Luif, Inleiding tot de syntaxis, Culemborg 1969, waarin zelfs strukturele analyses e.d. een sekundaire plaats innemen. De gekozen theoretische kaders zijn iets verschillend: Daems baseert zich op het Aspects-model, Nivette schetst de ontwikkeling van de achtereenvolgende generatieve systemen, Hulshof tenslotte houdt het voornamelijk bij Syntactic Structures (vgl. de bespreking ervan door G.E. Booij in Levende Talen 1972, p. 275-9). Van deze boeken is Nivette het meest theoretisch van karakter, en daardoor misschien ook het minst toegankelijk voor de niet-ingewijde; interessante deskriptieve problemen komen het uitvoerigst aan de orde in Daems, die voor deze problemen ook de meest geavanceerde analyses voorstelt.

Deze laatste trek van Daems' boekje, natuurlijk zeer te waarderen als een poging up-to-date te zijn, geeft wel aanleiding tot een wat al te losse stijl van argumentatie en presentatie. Voor sommige belangrijke aspekten van het grammatische model ontbreekt de argumentatie zelfs helemaal. Zo worden bijvoorbeeld de basiskonstituenten in het geheel niet gemotiveerd. Voorts zijn er twijfelachtige punten in de presentatie, waarvan we er enkele zullen aanstippen.

Op verschillende plaatsen wordt gesuggereerd dat inbeddingen transformationeel tot stand komen. Zie b.v. de afleiding op p. 68:

(36a)	Ik ken de man niet.
(36b)	Je spreekt met de man.
(36c)	Ik ken de (je spreekt met de man) man niet. (inbedding)

V ooral doordat er op (36c) op dezelfde wijze nog een serie andere, transformationele, operaties wordt toegepast, doet dit wel erg denken aan inbedding van een konstituent-zin (36b) in een matrix-zin (36a) met behulp van een gegeneraliseerde transformatie, zoals men dat in de Syntactic Structures-theorie vindt. Toch wordt in hoofdstuk 2 de rekursie in de basiskomponent gepresenteerd, in overeenstemming met het Aspects-model.

Voor de analyse van faktieve zinnen wordt in hoofdstuk 6 het abstrakte element FEIT ingevoerd. Een gevolg van deze analyse is dat er een FEIT-deletie-transformatie moet worden aangenomen. Deze transformatie kan uiteraard nooit een argument zijn voor de voorgestelde analyse, dat zou een cirkulaire redenering zijn. Toch wordt het voorgesteld alsof de mogelijkheid van FEIT-deletie één van de karakteristieke eigenschappen is van faktieve zinnen:

c) uit een factieve Subjectszin kan de NC het feit verwijderd (=gedeleteerd)

[p. 322]

worden. Aldus verkrijgen we een structuur die in de oppervlakte identiek is aan de structuur van een niet-factieve Subjectszin. (p. 79)

De transformatie HET-vervanging (IT-replacement) wordt in hoofdstuk 4 als een kopie-transformatie gepresenteerd (p. 56-57). De oorspronkelijke NC wordt daarna door middel van identieke-NC-weglating verwijderd:

Het schijnt (hij is ziek).	(na extrapositie)
Hij schijnt (hij is ziek).	(na HET-vervanging)
Hij schijnt ziek te zijn	(na identieke-NC-weglating)

Het enige aanwijsbare motief voor deze niet erg voor de hand liggende gang van zaken lijkt te zijn dat op deze manier een parallellie wordt gekreëerd met een afleiding als

Hij gelooft (hij is ziek).
Hij gelooft ziek te zijn.	(na identieke-NC-weglating)

Deze opvatting vinden wij op zijn minst twijfelachtig. In de eerste plaats zijn de zinnen die na HET-vervanging ontstaan nooit grammatikaal zonder dat er identieke-NC-weglating op wordt toegepast. (*Hij schijnt dat hij ziek is). Er zijn dus geen oppervlaktestrukturen die de juistheid van de gepostuleerde intermediaire struktuur aantonen. In de tweede plaats is het belangrijk het verschil tussen kopie-transformaties en verplaatsingstransformaties te handhaven. Als HET-vervanging als een kopietransformatie geformuleerd wordt kunnen zinnen als

*	Jan schijnt en zijn broer ziek te zijn.
*	Jan schijnt het feit dat gewonnen heeft bekend te zijn.

niet worden uitgesloten met behulp van de beperkingen die J.R. Ross in Constraints on variables in syntax (ongepubl. 1967) heeft opgesteld. Ten aanzien van deze beperkingen gedraagt HET-vervanging zich als een verplaatsingsregel en niet als een kopie-tranformatie.

De behandeling van specifieke en niet-specifieke NC's tenslotte mag wel mislukt heten: de indruk die men daaruit overhoudt is er een van chaos en onbegrijpelijkheid. Dit is vooral het gevolg van het feit dat de schrijver ook een verschil in specificiteit wil zien tussen de onbepaalde subjekten van zinnen waarin het element er is ingevoegd en de onbepaalde subjekten van zinnen zònder er. Gezien de komplexiteit van deze materie hadden deze bladzijden (46-47) waarschijnlijk beter helemaal achterwege kunnen blijven.

Ook op het theoretische vlak zijn er enkele punten van kritiek. Zo

[p. 323]

vertoont de wetenschapstheoretische inleiding - op zichzelf een aardig en illustratief stukje over modellen, hypothese-vorming, voorspellingen etc.- enige zwakke plekken. Een passage bijvoorheeld als

Van zo'n grammatica die de vorm heeft van een model (d.w.z. die [de] vorm heeft van een stel instructies die men moet uitvoeren om zinnen te verkrijgen), zegt men dan ook dat zij de zinnen van een taal genereert: dat is een generatieve grammatica. (p. 9).

geeft een enigszins verkeerde voorstelling van de betekenis van de hier geïntroduceerde termen. Immers een model is in het geheel niet iets van een specifieke vorm, de presentatie als model staat in principe los van de generatieve opzet van de grammatika. Voorts wordt het begrip ‘derivatie’ (in ieder geval óók) gehanteerd als synoniem met ‘stap in een derivatie’ (p. 21). Wat te denken van een begrip als ‘contextvrije transformatieregel’, te vinden op p. 28 (het betreft de werkwoordskongruentie)?

Het is, didaktisch gezien vooral, jammer dat het gebruik van een term als ongrammatikaal, die tot zoveel verwarring en onbehagen aanleiding blijkt te geven, op geen enkele manier aannemelijk wordt gemaakt. Onhandig is het ook om als eerste voorbeeld van een herschrijfregel er meteen een te geven met een akkolade rechts van de pijl (p. 10).

Tenslotte menen wij dat het zinloos is zich in een boekje als dit af te zetten tegen de ‘traditionele grammatika’ (p. 52-55), aangezien de argumentatie voor een en ander hier onmogelijk tot zijn recht kan komen.

Ondanks deze kritische opmerkingen lijkt De taal van de mens ons didaktisch zeker waardevol. Het is vlot geschreven, op sommige plaatsen zelfs uitbundig:

Het verhoogde bewustzijn t.o.v. dit grootse regelapparaat, in onze geest aanwezig, kan er ons alleen maar toe brengen nog meer bewondering en tevens verwondering op te brengen voor het eeuwig menselijke mysterie van de taal. (p. 98)

De gekozen onderwerpen, immers ten dele ontleend aan recente ontwikkelingen van de theorie (faktiviteit, performatieven), zullen waarschijnlijk wel aanspreken, en zo de belangstelling voor de moderne taalkunde stimuleren. Daartoe kunnen ook de in veel gevallen tamelijk uitgebreide oefeningen bijdragen. Aantrekkelijk van het boekje is verder de begrijpelijke presentatie van het mentalistisch kader van de transformationeel-generatieve taaltheorie. Tenslotte is De taal van de mens ook redelijk konsistent in zijn hanteren van het formalisme, een voor een inleidend boek natuurlijk bij uitstek belangrijk punt.

[p. 324]

Al met al mag het boekje naar onze mening aardig geslaagd heten als eerste kennismaking met de basisbegrippen van de transformationeel-generatieve taaltheorie, en met een aantal aardige voorbeelden van in het raam van deze theorie geplaatste taalbeschrijving.