Spektator. Jaargang 1

[p. 451]

T. Lijphart
Breyten se halwe woorde

Wanneer 'n sitaat herken word, gee hy 'n dubbele en soms 'n dubbelsinnige informasie, en kan dus vergelyk word met die halwe woord wat vir die goeie verstaner genoeg is. As die sitaat nie herken word nie, word daar maar half of misverstaan. Die volgende fragment van die gedig Kouevuur uit die bundel met dieselfde naam, laat sien hoe nodig ‘die ander helfte’ kan wees om die gedig te begryp:

hou altyd die waarheid voor oë
(is die dood 'n sweer wat die waarheid verbloem?)
maar onthou die waarheid is bont en rood
want God, die Uiteintlike Wit Weekdier
woon aan die gatkant van die maan
en die maan is 'n beeld 'n oogsprong ver⁽¹⁾.

‘Gatkant’ beteken ‘agterent’ of ‘verkeerde kant.’ Die Woordeboek van die Afrikaanse taal gee as voorbeeld: ‘vanmôre staan die ou wêreld met sy gatkant na my toe’ wat beteken: ‘vanmôre loop alles verkeerd’. God woon dus aan die verkeerde, die minder goeie kant van die maan. Peter Blum se gedig Planne in die maanskyn vertel 'n toekomsdroom oor maantoerisme:

Witmense alleen vóór in die boeg, die loodse
ook wit, en ons êrens agter in die romp.

Da' het 'le reeds hul townships en aanlegte:
...

Boomplant, Harpe-lus, Fontenel - nie 'n slegte
buurt nie, nè? Selek! Die leeuporsie! En vir ons?
Vir ons die donker gatkant van die maan.⁽²⁾

Word die Blum-sitaat in Kouevuur herken, dan is dit pas duidelik dat God, die uiteintlike Wit Weekdier in dié slegte buurt van die maan woon wat vir die bruinmense gereserveerd is, die donker gatkant wat verby ‘'n oogsprong ver’ is.

Minder deur 'n direk vasstelbare of verklaarbare betekenis as deur 'n min of meer ondefinieerbare kompleks van assosiasies, roep Breytenbach die sfeer op waarin die Afrikaanse kind - jongmens - in 'n tradisionele Afrikaanse omgewing opgroei, wanneer hy siteer uit kinder -, sondagskool- en volksliedjes, uit dié soort baie bekende Afrikaanse gedig wat tot die kategorie

(1) B. Breytenbach. Kouevuur. Kaapstad 1969. - p. 9.

(2) P. Blum. Enklaves van die lig. Kaapstad 1958. - p. 32.

[p. 452]

van resitasies (in die laerskool) behoort soos Die beste, of wat op musiek gesit, deur iedereen op skool gesing is, bv. Lenteliedjie, albei van Leipoldt. ('n Groot aantal van Breytenbach se baie Bybelsitate is van hierdie soort, hoewel veel daarvan, veral in verse met 'n religieuse motief, nie anders funksioneer as sitate normaal in die daaglikse gebruik doen nie: bv. 'n argument krag bysit deur die beroep op 'n erkende outoriteit of juis die outoriteit bestry, as springplank dien vir die ontwikkeling van nu we of teenoorgestelde idees).

Hoe die Afrikaanse wêreld as gevolg van hierdie soort sitate te voorskyn kome, laat Woordkasteel sien. Langs die gedig is 'n aantal versies waaruit aangehaal word.

Sondag en Maandag
Sterdag en Donderlag
Femme Cochon Con
Gosse en Trosse
Bos,
House Tree Water
Brood en Botter
auch eine kleine Nachtmusik

Soveel tale soos jy kan
Zoveel malen ben je man

Moenie huil nie
o moenie treur nie
voor in die wapad
brand 'n skilpad,
klim op sy huis
en ry huis toe
of vang vir jou 'n posduif
en voer hom jou brief

Pa sit en wag
regop in sy graf
Sterrelag en Duinsag,
ma bewaar jou koejaels
in die koelkas

Gaan jou nie te buite
aan sterk Drank nie,
Let op jou Gebooie
klap jou Sweep
wees gereed
waarom sal jy dweep
met Aasvoëls en Krappe?
ook die Posduif
het 'n dooie Saad-oog

Sondag en Maandag
anderweek in Woensdag
Donderdag kan ons weer lekker lag
want oormôre is mos Saterdag
Saterdag is ons weer vry
dan maak ons soos ons lekkerkry

Moenie huil nie
o moenie treur nie
Die Stellenbosse Boys kom weer
(o.a. as refrein by Bobbejaan klim die berg).
‘Voor in die wapad brand 'n lig’
(Gedig van A.G. Visser oor Pres. Kruger; gevleuelde woord in bv. toesprake).

hier kan ek nie bly nie
want hier is niks van my nie
die wa-pad is my woning
en die skilpad is my koning

[p. 453]

 

Maaiers en Lied

 

Huis Paleis

 

Pondok en Luis

 

 

 

Boland donde esta

 

Snakker en old Chap

 

Hvala en Prego

 

Es gab zu viel Merde

 

et Kabaal,

 

Môre vroeg kry jy

 

van soet pap 'n maal

 

Woensdag en Oktober

 

 

 

Fly by South Adrican Airways⁽³⁾.

 

Huis, paleis, pondok, varkhok,

 

(Aftelrympie).

 

 

 

Slaap pikanini ons vee's in die kraal

 

Almal ons skapies en bokkies.

 

Môrevroeg kry jy van soetpap 'n maal

 

(word dikwels op skole gesing).

Die dubbele verwysing in die verse ‘voor in die wapad/ brand 'n skilpad’ verklaar ten eerste die vreemde brandende skilpad, en vorm ten tweede die oorgang tussen die klaarblyklik vergeefse poging tot selfgelding deur veeltaligheid (vele wonings?) en die netso vergeefse pogings, op allerlei onpraktiese tot mislukking gedoemde maniere aangewend, om kontak met ‘tuis’ te soek, om huis toe te gaan - die wapad sélf is ‘my woning.’

'n Selfde proses vind plaas in die grimmiger gedig Die appel van die liefde waar die eerste gedeelte spottend vertel watter visioene ‘ek’ eens ‘by ontstentenis van 'n liefde’ sou gehad het:

om heelhuids in die Hemel te kom
waar die engele met veel heimwee
soos kiewiete op 'n Maandag
My Sarie Marais op goue harpe speel
en die kindergesiggies
reiner as pêrels

blom

in Jesus se kroon⁽⁴⁾.

Uit 'n bekende Sondagskoolliedjie:

en die kindergesiggies
soos die sterre se liggies
is die hemel se pêrels
in Jesus se kroon

Die tweede deel van Breytenbach se gedig reageer fel teen hierdie droom.

Wanneer in plaats van sulke anonieme versies die woorde aangehaal word van 'n ‘egte’ digter, maar dan uit 'n gedig wat op dieselfde wyse bekend veronderstel word as hierdie versies, word daar nog 'n dimensie toegevoeg tot dié addisionele betekenis ‘afkomstig uit 'n bepaalde sfeer’ wat so'n sitaat reeds besit. Leipoldt se ‘al die velde's vrolik’ is 'n uitbundige en feestelike Lenteliedjie⁽⁵⁾. Van musiek voorsien word dit gesing as ‘al die

(3) B. Breytenbach. Die huis van die dowe. Kaapstad 1967. - p. 64.

(4) Kouevuur, p. 61.

(5) C.L. Leipoldt. Oom Gert vertel. Pretoria en Kaapstad 1926⁴. - p. 69.

[p. 454]

veld is vrolik’, en in hierdie laaste vorm gebruik Breytenbach dit. In sý gedig word die lente erg somber beleef:

die eerste wolk sleep reeds or die dak
angstige hand sonder vingers
en die blomme staan op
met die ritsel van verstywende
organe
bloeisels: akne
kortom dit lente
dit lenle
en dwarsboom die dood

oral is al die veld vrolik
en die insekte skree (arme donders)
dil help nie om te ween nie⁽⁶⁾.

Deur die feit dat dit 'n aanhaling is, en deur die ironiese manier waarop dit hier aangebied word, word Leipoldt se woorde gerelativeer. 'n Uiters ekonomiese werkwyse: sonder dat daar verder oor uitgewei hoef te word, speel die Lenteliedjie 'n kontrasterende kontrapunt met Breytenbach se gedig⁽⁷⁾. Nog 'n herinnering aan Leipoldt, nou aan sy reeds genoemde ‘resitasie’, Die beste, gee 'n heimweegedig waarin die kontras tussen toe en nou beskryf word, en wat begin ‘38 maande lank reeds woon ek in die winter’:

hoe durf ek kon vergeet dat my drome my murg verrot?
maande lank reeds hunker ek my oë deursigtig

hortensies rooi by die hortjies⁽⁸⁾.

Die eienaardige sinsbou herinner aan Leipoldt se ‘aalwyn rooi op die voorste randjie,’⁽⁹⁾ 'n besondere evokatiewe vers vir wie ooit 'n aalwyn so sien staan en blom het. Sonder om eers genoem te word, is die wilde rooi aalwyn - en kompleet met rand en lusernlande - net so goed aanwesig in Breytenbach se gedig as die ‘jaart’-blomme wat met soveel woorde gegee word. - So kom 'n rits Afrikaanse digters aan die beurt: Celliers, Eybers. Opperman, Toerien. en meestal betekenisvol aangehaal.

Soms val die aanhalings op deur hulle lengte. Dikwels word hulle ook parodieë - met 'n ernstige inhoud⁽¹⁰⁾. Aan Breyten se verhaspelings ontbreek die komiese meestal maar kritiek op die oorsponrklike gedig kan wel aanwesig wees. Op 'n gegewe woord, frase of selfs 'n hele gedig skryf hy 'n variasie deur 'n kleinigheid te verdraai of om woorde te verwissel vir ander wat baie soos die oorspronklike klink. Dit is nie alleen die lot van sitate nie, maar 'n veel voorkomende tegniek in baie van sy gedigte. Een van die fragmente uit Ars poetica bv. lui:

ek eg die ego:
uit die are kom 'n eggo
waarmee ek my in die eg

(6) Die huis van die dowe, p. 84.

(7) Onder andere oor hierdie effek van poëtiese sitate handel M.R. Mayenowa se Expressions guillemetées in Sign. Language. Culture. Den Haag & Parijs 1970. - veral p. 653 e.v.

(8) B. Breytenbach. Die ysterkoei moet sweet. Johannesburg 1967². - p. 26.

(9) C.L. Leipoldt. Uit drie wêrelddele. Kaapstad 1934⁷. - p. 99.

(10) A.H. van der Weel. Vier vormen van nabootsing in de Letterkunde. Rotterdam 1934. Gee as 'n tipe van die parodie dat 'n bestaande werk moedswillig verhaspeld of gechargeer word. Dit is te betwyfel of by Breytenbach eintlik altyd van parodieë gepraat kan word.

[p. 455]

 

kan verbind,

 

en is eg:

 

die eggo is maar

 

net die ego met

 

een gee meer⁽¹¹⁾.

'n Bekende uitdrukking verander hy so: ‘wat die hart vol van is loop van mond tot oor’⁽¹²⁾. 'n Geval waar 'n hele gedig op die manier bewerk word, is die volgende:

In hierdie sel
agter die grense
van die vel
en die hoë
vensters van die oë
is twee mense

die een is gek,
die ander, ek.

Dis hy wat kerm en gil
maar ek is bang en stil.

In elke klein uur van die nag
veg ek teen hom met minder krag
en as hy wen dan skree hy luid

sy wrok teen God en wëreld uit.
In hierdie klein vertrek
van vlees en been,
is twee. Die een
is gek,
die ander, Ek.⁽¹³⁾

(op 'n tema van S.J. Pretorius)

(Geknel in hierdie bel
agter die vensters
van die hel
en die oë
vensters van die oë
is twee lense:

die een is ek,
die ander, ek.

Dis ek wat derm en ril
maar ek is bang en bril
in elke glasvol uur van die nag
en dag,
vleg ek in ek met nog meer prag
en as ek wen dan spoeg ek uit

my wrok teen Mens en Magdom en ruit.
In hierdie klein bestek
van vrees en been
is een.
Die een is gek,
die ander stapelgek.)⁽¹⁴⁾.

'n Geliefde slagoffer van hierdie behandeling is N.P. van Wyk Louw, van wie daar reeds in Die ysterkoei moet sweet 'n gedig onder hande geneem word.

Dat pyn bestaan, is nodig, Heer,
sodat U aarde vol kan vloei
van rykheid, en die soet geduld
óók aan U vreemde boom kan bloei.

Maar gee vir óns die lot van smart
tot aan die einde van U dae;
laat daar aan ons gepynig word,
maar ons nooit pyn maak nie of klae.⁽¹⁵⁾.

(11) Die huis van die dowe, p. 77.

(12) Idem, p. 6.

(13) S.J. Pretorius. Inkeer. Johannesburg 1948. - p. 28.

(14) Kouevuur. p. 72. Vir die titel van hierdie gedig moet 'n mens waarsckynlik wees by Breytenbach se Om te vlieg. (Kaapstad 1971), waarin die hospitaal 'n soort slaghuis is.

(15) N.P. van Wyk Louw. Nuwe verse. Kaapstad 1954. - p. 12.

[p. 456]

 

breyten bid vir homself

 

 

 

Dat Pyn bestaan is onnodig Heer

 

Ons kan goed genoeg Daarsonder leef

 

'n Blom het nie tande nie

 

 

 

Dood is wel die enigste vervulling

 

Maar laat ons vleis nuut soos vars kool bly

 

...

 

 

 

En geleidelik sal ons wegvrot soos ou skepe of bome

 

Maar hou pyn vér van My o Heer

 

sodat ander dit mag dra

 

In hegtenis geneem sal word, Verbrysel

 

Gestenig

 

Gehang

 

Gegésel

 

Gebruik

 

Gefolter

 

Gekruisig

 

Ondervra

 

Onder huisarres geplaas

 

Die kromme note mag haal

 

Tot dowwe eilande verban tot die einde van hul dae

 

Wegkwyn in klam gate tot groen slymerige smekende bene

 

Hul koppe vol spykers, maaiers in die mae

 

Maar nie Ek nie

 

Maar ons nooit Pyn gee of klae⁽¹⁶⁾.

Breytenbach se kommentaar op Louw se gedig is duidelik genoeg tot by die laaste vers wat plotseling dubbelsinnig is, 'n Mens sou verwag dat daar moet staan: ‘Maar gee ons nooit pyn of klae,’ en sonder Ignatius op die agtergrond, sou jy dit waarskynlik ook in dié sin lees, maar hoewel Breyten se gebed tot op hierdie punt Ignatius s'n omkeer, gee die woordorde van die laaste vers te denke. - 'n Fragment van H. Petrus word heeltemaal omgewerk.

My land, my dor, verlate land:
íets wens olyve groei in jon;
dat alles klein, Latijns, gaan word
en kalk-wit kerkies bou.⁽¹⁷⁾.

In bruin reisbrief gerig aan ‘liewe Afrikaner’ in Oorblyfsels, 'n protes teen ‘jou blindelingse apartheidsléér die Hel in,’ skryf Breytenbach:

My broer, my dor, verlate broer:
iets wens dat mens weer in jou groei
dat alles groots, Afrikaans, gaan word
en jy ook in mensbruin mense bloei

Hier word 'n aaneenskakeling van assosiasies aan die gang gesil. Die vervangde woord ‘Latyns’ wat tog in die geadapteerde sitaat op die agtergrond

(16) Die ysterkoei moet sweet, p. 14.

(17) N.P. van Wyk Louw. Tristia. Kaapstad 1962. - p. 14.

[p. 457]

aanwesig is, speel terug na die lys wat eerder in die bruin reisbrief opgesom is:

die Liguur van die Noorde, die Italioot,
die eenkant-boer Etrusker, die Griek en die Romein
saam gesuiwer in die smeltkroes van die eeue

Verder is die kombinasie bruin- Latyns- meditereens aanwesig in meer gedigte uit Tristia sodat Breyten se vier verse vir die goeie verstaner veel meer sê as die blote letterlike betekenis op die eerste oog laat vermoed.

Ten slotte kan nog net daarop gewys word hoe die digter deur as 't ware sy eie verse aan te haal, deur die herhalings nie net die gedigte van die afsonderlike bundels nie, maar sy totale digwerk tot 'n geheel konstrueer. So is die vers ‘die mond is te geheim om die pyn nie te voel nie’ uit die eerste gedig van Die ysterkoei moet sweet weer die titel van dié bundel se derde afdeling, en kom nog 'n keer voor in 'n gedig, agter vensters, uit die afdeling. In Hoe om 'n gedig te skrywe...uit Die huis van die dowe word die titel aangehaal van want dood begin eers by die voete uit Die ysterkoei. Die gedig Kouevuur siteer nogmaals die eerste gedig uit Die ysterkoei:

ek het gesê laat die bitter eende

op my graf kak in die reën.

Lotus afdeling 7 het as motto 'n vers uit verwoesting, die wrak, ook uit Die Ysterkoei⁽¹⁸⁾.

Breyten siteer links en regs in sy poësie; ook in sy skilderye kom ‘sitate’ voor. Die aanhalings varieer in omvang van 'n los woord of frase tot hele gedigte.

Hy haal aan o.a. uit Marx, Verlaine, Lautréamont en vele andere. Maar hier wou ek een aspek van sy werk aanstip wat vir die Nederlandse leser waarskynlik verlore moet gaan: die Afrikaanse weerklanke wat alomteenwoordig is in die poësie van hierdie man wat nie meer in Suid-Afrika kom nie.

(18) Jan Blom. Lotus. Kaapstad 1970. In die eerste afdeling van Lotus word 'n ingewikkelde spel gespeel van variasie op variasie, - op 'n patroon van Van Wyk Louw. Die konstruksie van de bundel Lotus maak baie gebruik van herhaling en van herhaling met variasies. Sien ook J. Louter. Lotus, n. analise. ongepubliceerde M.O.B.-skripsie ter insage by afdeling DNL van die Instituut voor Neerlandistiek.