Spektator. Jaargang 1

[p. 415]

B. Luger
Stilte rond Emants?

Een merkwaardig verschijnsel in de neerlandistiek - en niet alleen daar - is enerzijds de vaak gehoorde roep om een gedegen monografie, een groot samenvattend standaardwerk dat alle eerder verschenen studies tot bouwstenen en aanlopen verkleint, en anderzijds - wanneer iemand zulk een magnum opus dan eindelijk aangedurfd en tot een goede einde gebracht heeft - de doodse stilte die om het onschuldige studieobject valt, uiteraard na de obligate besprekingen en bekroningen, desnoods met (ere-)doctoraten.

De posthume lotgevallen van Emants lijken deze eigenlijk paradoxale situatie aardig te illustreren. Paradoxaal noem ik de situatie, omdat men een stimulerende invloed zou verwachten van een herwaardering. Tussen regeringsopdracht aan P.H. Dubois en bekroning met de Henriette Roland Holst-prijs van zijn studie Marcellus Emants, een schrijversleven liggen tien jaren; het boek zelf was overigens halverwege deze decade al verschenen.

Alle voorafgaande publikaties, die van Hunningher en Boerwinkel voorop, krompen ineen tot aardige, soms aanvechtbare voorstudies en de grote stilte viel in. Het werk was gedaan.

De schuld hiervan lag geenszins bij Dubois zelf, die eerder al een aantal brieven had uitgegeven en voortging met de verzorging van essays in tijdschriftpublikaties en boekvorm, steeds bij de onvermoeibare Van Oorschot, die zijn aandeel ook leverde door herdrukken van romans en novellen. Een onbedoeld en vaak zelfs ongewild monopolie is misschien steeds inhaerent aan zo 'n grootse onderneming. Een rehabilitatie van de schrijver Emants vond bij het grote publiek niet plaats - Dubois' boek kost f 37,50 - en was voor de incrowd niet nodig. Voor kleiner publiek bestemd waren heruitgaven met inleidingen van Godenschemering door Van den Toorn en Lilith door Mevrouw Cram-Magré, die te onzent projectgroepen over Emants leidde.

Voor toekomstige promovendi lijkt het arbeidsterrein afgegraasd, alleen de snippers van de schrijftafel, de kruimels van het diner blijven over voor scripties-schrijvende studenten en hardnekkige betweters, die details willen corrigeren.

Zonder me bij deze laatsten te willen scharen, wil ik in het onderstaande aantonen dat nog veel problemen ter oplossing zijn blijven liggen.

[p. 416]

Een prikkelend uitgangspunt voor Dubois is stellig het proefschrift van Boerwinkel geweest, door Hunningher ‘uiterst particulier en problematisch van opvatting’ genoemd. Voortdurend is Dubois met Boerwinkel in discussie, die, vaak terecht, menige veer moet laten. Niettemin blijft veel in zijn werk wijze aanvechtbaar, met name het euvel van het pendelen tussen leven en werk, aan veel biografieën eigen. Resultaat is vaak dat een visie, reeds bij de onderzoeker aanwezig, gemakkelijk in de analyse binnendringt en het niet de analyse is, die uiteindelijk die visie vormt. Een aardig demonstratieobject is het toneelstuk Adolf van Gelre. Boerwinkel achtte het een politiek stuk, waarin Emants de zaak van het anti-clericale liberalisme verdedigde, terwijl Dubois geen aanleiding ziet het als een sleutelstuk te beschouwen. Terloops valt bij Dubois dan nog de opmerking dat Emants zich

enigszins in tegenstelling tot wat hij indertijd in De Nederlandsche Kunstbode betoogd had, weinig van de historische feiten aantrok, al is het waar dat hij de eentrale gebeurtenis, de tegenstelling tussen Adolf en zijn vader Arnout, geen geweld aandeed, evenmin als de wijze waarop het graafschap Gelre onder Bourgondisch bewind kwam.

Hunningher oordeelde: ‘aan de geschiedenis laat hij zich daarin weinig gelegen liggen’ en voegde hier tussen haakjes aan toe: ‘een enkel authentiek woord doet hij zijn personnages wel gebruiken’, alsof hij wellicht over protocollen van de historische gesprekken beschikte...

Nu speelt in de controverse nog het feit mee dat er een vroegere versie bestaat uit 1882 - de eerste pagina van dit handschrift reproduceerde Dubois in Achter het Boek - die Emants voor de boekuitgave van 1888 omwerkte. Nergens blijkt dat Hunningher, Boerwinkel of Dubois de twee versies nauwgezet hebben vergeleken en conclusies over de verschillen berusten slechts op de laatste regels van het ontwerp, die - volgens Boerwinkel als te onthullend - geschrapt werden. In plaats van nu de argumenten te staven met analyse van het stuk in zijn verschillende versies - waarover straks meer - wat Boerwinkel althans in beperkte mate deed, put Dubois zijn ‘bewijs’ dat het in zijn werk, en blijkbaar dus ook in Adolf van Geire, Emants niet te doen is om idealistisch te hervormen en daarbij tegen bepaalde politieke ontwikkelingen te waarschuwen uit een brief (17 aug. 1887), waarin in het geheel geen sprake is van het stuk in kwestie, maar waarin Emants zich uitlaat over het nadelig saldo aan geluk in het leven. Dubois concludeert: ‘Iemand die zo denkt, is geen teleurgesteld idealist, maar een filosofisch pessimist.’

Terug naar Adolf van Gelre.

Niet alleen blijven zo de meningen over de betekenis in het licht van de grondwetsherziening van 1887 inzake het kiesrecht speculatief, ernstiger is wel dat de historische bronnen nooit grondig werden onderzocht en dat ook de literaire bewerkingen van de stof - onhistorische bronnen zal ik ze maar noemen - geheel aan de aandacht ontsnapten. Bewerkingen van historische stof - zoals bij Emants bovendien in Loevesteyn en Juliaan de Afvallige -

[p. 417]

worden vaak door onderzoekers als minder belangrijk, want minder oorspronkelijk, terzijde geschoven, omdat zij de auteur achter een al te ondoorzichtige maskering zouden verbergen. In werkelijkheid bieden zij, bij zorgvuldig lospellen uit de eerste- dan wel tweedchands bronnen, tal van aanknopingspunten. In het geval van Adolf van Gelre betekent dat wat de historische bronnen betreft, terug naar Van Slichtenhorst en voor meer eigentijdse werken met historische pretentie Wagenaar, Bilderdijk, Van Kampen, Van Lennep, Hofdijk, Nijhoff en Van Hasselt.

De anonieme criticus van De Portefeuille oordeelde over de afwijkingen van historische overleveringen niet veel anders dan Verweij in De Amsterdammer: niet belangrijk en goed verdedigbaar.

Wat echter de literaire bewerkingen - C. Bruin, S.I. Wiselius en J. Huf van Buren (ps. van J.A. Heuff Azn.) - aangaat, moet vooral Huf van Buren's tweedelige roman De kroon van Gelderland genoemd worden, wegens een aantal overeenkomsten met Emants' stuk, zoals de intrigerende monnik en het Kerk-Staat conflict, die elders ontbreken. Voorlopig ziet het ernaar uit dat Boerwinkel met zijn analyse de waarheid het meest nabij is. Alle aanleiding is daarom aanwezig om Emants' stuk aan het hierboven geschetste vergelijkende onderzoek te onderwerpen.

Wat het geheel nog aanmerkelijk compliceert is de aan wezigheid in manuen typoscript van andere, door Dubois merkwaardig genoeg niet genoemde versies. De eerder genoemde handschriftversie in jambische verzen - laten we zeggen uit 1882 - blijkt op de achterzijde geschreven van een gedeelte van een eerder proza-ontwerp. In het jambische ontwerp is echter door Emants niet alleen met de pen, maar ook met de schaar verbeterd: vele van de velletjes - genummerd van 1 tot 104 - bestaan slechts uit kleine strookjes, andere uit aaneengeplakte stroken. Het is duidelijk dat de prozaversie danig onder die behandeling geleden heeft. Ruw geschat is niettemin de helft van de prozaversie bewaard, vaak in willekeurige volgorde en niet steeds aaneensluitend.

Dat Dubois niet van het bestaan van een ongedateerd typogram rept, is om meer dan een reden merkwaardig: het bevindt zich in het Letterkundig Museum sinds 27 september 1956 en bevat een latere bewerking van Adolf van Gelre, wellicht met het oog op een herdruk. Dat het om een latere bewerking gaat, volgt overigens niet uit het feit dat het een typogram is, immers, de typogrammen van Jonge Harten en Juffrouw Lina dateren uit 1872 en 1888 of eerder.

Gebruik makend van de boekuitgave van Adolf van Gelre, of van de - overigens niet bewaarde - kopij, heeft Emants zijn stuk opnieuw bewerkt. Soms typte hij regels letterlijk over, dan weer bracht hij eerst op de machine en later met inkt daar weer veranderingen in aan. Dit typogram, dat 50 genummerde foliovellen beslaat, is zelf weer een bewcrking van een bewerking,

[p. 418]

want het is op vele plaatsen weer uit aan elkaar geplakte stroken gevormd, waarop getypte en soms geschreven regels uit hetzelfde stuk voorkomen. In de lijst van personages is gewijzigd en het stuk is van vijf tot vier bedrijven teruggebracht.

Het is hier natuurlijk niet de plaats om de verschillen tussen al deze versies te bespreken. Wel is duidelijk dat bij zo'n overvloed aan materiaal uit de lucht gegrepen beweringen - indien ooit - niet langer op hun plaats zijn. Mutatis mutandis geldt dit alles evenzeer voor dat andere ‘sleutelstuk’: Juliaan de Afvallige. De afhankelijkheid van Ibsen's Keizer en Galileeër wordt door Dubois zonder argumentatie van de hand gewezen en historische bronnenstudie wordt gesuggereerd door het noemen van enkele namen. Het bestaan van een onuitgegeven handschrift getiteld Jacoba van Beieren wordt zelfs geheel verzwegen.

Voer voor bibliografen biedt de bibliografie die, ofschoon al veel beter dan die van Boerwinkel, nog heel wat lacunes vertoont.

Dubois deed wat één man kan doen, maar eenmans Emantsonderzoek blijft behelpen. En voor een synthese was het nog veel te vroeg.