Spektator. Jaargang 1

[p. 229]

Werkgroep Vergi
De borchgravinne van Vergi.

Uitgave en commentaar door R. Jansen-Sieben. Gent 1970. (Kon. VI. Acad. voor Taal- en Letterk. reeks III, nr. 38).

De uitgave omvat de volledige tekst uit het handschrift Van Hulthem (H) en de fragmentarische tekst uit het Gentse handschrift (G). In 1892 bezorgde Stoett een kritische uitgave van beide teksten. Sindsdien verschenen alleen nog edities van tekst H: de gekuiste editie - De Keyser (1943) en de diplomatische uitgave van Van Loey (1949).

De editie van mevrouw Jansen brengt beide teksten opnieuw binnen bereik.

In de inleiding tot de editie geeft zij een overzicht van thema en motieven van de hoofse liefde die in het Vergi-verhaal zijn (terug) te vinden en van de verspreiding van deze motieven. Dit wordt voorafgegaan door een korte weergave van het verhaal en een analyse van de psychologische aspecten van de intrige. Helaas bevat deze analyse nauwelijks meer dan de traditionele opmerkingen van subjectief - waarderende aard en de gebruikelijke lofzang op het psychologisch inzicht van de dichter: ‘Aan alles merken we dat de dichter grondig de mensenziel kende, met heel het subtiele, maar wijdse gamma van gevoelens en beweegredenen.’ (p. 9). Bij een dergelijke benadering dreigt bovendien het gevaar dat de interpretatie vanuit cultuurhistorische achtergronden geweld aangedaan wordt.

Voorts besteedt mevrouw Jansen in de inleiding enige aandacht aan de literaire bronnen van het verhaal en aan de historiciteit, waarna een overzicht volgt van de Nederlandse bewerkingen. Apart behandelt zij de oorsprong en de buitenlandse bewerkingen van het thema. Tevens geeft zij een overzicht van de dialectkenmerken in deze teksten: voor H wijzen deze overwegend naar Brabant, terwijl de taal van G duidelijk (West-)Vlaams is.

In deze bespreking willen wij vooral ingaan op het deel van de inleiding dat handclt over de motieven van de hoofse liefde en de varianten daarvan in Vergi. Aanleiding daartoe is de uitspraak van mevrouw Jansen over de relatie tussen de Middelnederlandse versie H en de Franse versie F⁽¹⁾: ‘Ze is geen slaafse vertaling (...). Toch mogen we het ook weer geen vrije bewerking noemen, want de Middelnederlandse dichter volgt het Franse verhaal tamelijk trouw, zonder noemenswaardige wijzigingen.’ (p. 20).

Niet duidelijk is of zij deze konklusie overneemt van Lorenz⁽²⁾ of baseert

(1) Wij gebruikten de editie van G. Raynaud. La Chastelaine de Vergi. Poème du XIIIe siècle. Paris 1963⁴.

(2) E. Lorenz. Die Kastellanin von Vergi in der Literatur Frankreichs, Italiens, der Niederlande, Englands und Deutschlands...Halle a.S. 1909.

[p. 230]

op eigen onderzoek; wij menen dat er wel sprake is van aanzienlijke verschillen tussen F en H.

Dit inzicht werd bevestigd door het onlangs verschenen proefschrift van Stuip⁽³⁾.

Het is aanvankelijk niet duidelijk of er in de inleiding gesproken wordt over het werk, over de Franse versie of over de Middeinederlandse versie: de aanduidingen Vergy en het Vergy-verhaal zijn te vaag.

De uitspraken over de hoofse minne, voornamelijk gebaseerd op Lazar⁽⁴⁾, worden toegelicht met passages uit H. Wie echter geconstateerd heeft dat er essentiële verschillen zijn tussen de Franse en de Middelnederlandse versie, raakt hier het spoor bijster. Op p. 11 en 12 van de inleiding wordt gesteld dat de discretie in liefdeszaken, een van de basismotieven van de fin'amors, in de Vergi-roman van het grootste belang is. Dit is ongetwijfeld het geval in de Franse tekst: in F vs. 20-28 stelt de burggravin de geheimhouding als voorwaarde voor het verkrijgen van haar liefde. In H vs. 59-62 staat echter dat de burggravin en de ridder geheimhouding afspreken uit angst voor de nadelige gevolgen (mesnieten). Het hoofse motief van het helen (celer), waarover de proloog van F spreekt, als voorwaarde en opdracht, is in H gevulgariseerd tot een afspraak uit praktische overwegingen. Uit geen van de plaatsen uit H die mevrouw Jansen vermeldt, blijkt dat de geheimhouding een principekwestie is. Het helen van de overeenkomst (couvenant) in F en de inbreuk daarop is een van de pijlers van de intrige; het ontbreken van dit subtiele maar allesomvattende begrip in H betekent dus een belangrijk verschil tussen de twee versies.

In nauw verband hiermee staat de passage waarin de ridder, gebonden door een eed, voor de keuze staat de naam van zijn geliefde bekend te maken of, door dit te weigeren, zich aan verbanning bloot te stellen. De passage luidt in H, vss. 375-377:

‘Ay, moeticse al hier verraden,
Soe verliesicse bi miere mesdaden;
Oppenbaric onse mesdaet,’.

In F, vss. 287-288 wordt hier het woord messert gebruikt, een vorm van servir mal (door het geheim te verraden).

Het hoofse begrip wordt in H echter vertaald in mesdaden en onse mesdaet, woorden die wijzen op het ongeoorloofde karakter van de liefde en de vrees voor de reactie van hen die hun deze liefde kwalijk nemen. In tegenstelling tot wat mevrouw Jansen beweert in haar inleiding (p. 12), wordt er in het gedicht dus wél gezinspeeld op het verboden karakter van deze liefde.

Merkwaardigerwijs spreekt zij in haar noot bij vs. 377 haar bewering tegen, en bevestigt aldus onze interpretatie van het woord mesdaet.

(3) R.E.V. Stuip. La Chastelaine de Vergi. The Hague etc. 1970.

(4) M. Lazar. Amour courtois et fin'amors dans la littérature du xiie siècle. Paris 1964. Lazar baseert zich op Franse teksten.

[p. 231]

Op p. 13 vermeldt mevrouw Jansen de rechtvaardiging van de overspelige liefde vanuit de hoofse casuistiek: ‘een adellijke dame is ipso facto een “mal-mariée”’. Twee bladzijden verder verklaart zij H, vs. 843, waarin de echtgenoot van de burggravin genoemd wordt, als volgt: de dichter heeft zich laten meeslepen door de psychologie van zijn personage: de burggravin zoekt een doorslaggevend argument, dat de beschuldiging van overspel kan ontkrachten. Mevrouw Jansen toont hier onbedoeld aan, dat H op vulgariserende wijze afwijkt van de Franse versie: geeft H hier duidelijk aan dat er sprake is van een overspelige liefde, F vermeldt dit niet. Zumthor⁽⁵⁾ heeft aangetoond dat seignor (F, vs. 714) in de corresponderende passage in de Franse tekst slaat op de hertog en niet op de echtgenoot van de burggravin. De dichter van de Middelnederlandse tekst heeft dit niet begrepen; hij schreef wat voor hem logisch was.

Op p. 13 noemt mevrouw Jansen als een principieel element van de hoofse code: men kan slechts één geliefde hebben. Op p. 15 zwakt ze dit principe af door een psychologische verklaring te gaan zoeken voor een binnen de code vanzelfsprekende reaktie: ‘Trouwens ook de hertog schijnt [cursief van ons] dit als een afdoend bewijs te beschouwen:...’.

Volgens de hoofse code mag de vrouw nooit het initiatief nemen in liefdeszaken (p. 14). In F, vss. 20-21 staat dat de ridder zó van de burggravin hield, dat deze zijn liefde beantwoordde. In H wordt voor de eerste maal over hun verhouding gesproken met de burggravin als subjekt en de ridder als objekt (vss. 41-42). Evenzo in H, vss. 50-58, hoewel de liefde daar wederkerig blijkt (F heeft geen parallelle plaats). F in ieder geval beantwoordt op dit punt aan de eisen van de fin'amors. In H is dat op zijn minst onduidelijk: de dichter zag zich blijkbaar niet genoodzaakt het initiatief expliciet bij de ridder te leggen, wellicht omdat hij het principe niet kende. Ook hier mogen we vaststellen dat H vulgariseert. Merkwaardig is weer dat mevrouw Jansen in haar noot bij de verzen 112-115 tot dezelfde waarnemingen betreffende het initiatief komt als wij, en haar in de inleiding gedane bewering aldus tegen spreekt.

Er zijn dus wel degelijk verschillen tussen H en F, die niet alleen berusten op toepassing van de regels van de poetica. Ze demonstreren vooral dat de teksten in verschillende sferen zijn ontstaan. De tot het wezen van de hoofse liefde behorende motieven die konsekwenties hebben voor de psychologie van de personen, komen in H in verminkte vorm terug, passend in de gedachtenwereld van de bewerker.

Ook de hoofse omgangsvormen zijn als zodanig niet door hem herkend: vergelijk F, vss. 519-520 en H, vss. 619-623, waar in de Mnl. versie het ritueel van de beëindiging van de maaltijd, onderdeel van de hoofse etikette,

(5) P. Zumthor. De la chanson au récit: ‘La Chastelaine de Vergi’. In: Vox Romania 27 (1968), p. 77-95.

[p. 232]

verwaarloosd is.

Bovendien bevat de Mnl. versie naar onze mening duidelijke aan wijzingen dat zij teruggaat op een in eerste instantie mondeling overgeleverde tekst. Zo is de structuur van H minder consistent dan die van F, zijn er plaatsen in H aan te wijzen die vooruitlopen op het verhaal en andere die louter herhalingen zijn, en verschijnen herkenbare gedeelten uit F in H op een andere plaats. In een latere publikatie zullen wij trachten deze stelling aannemelijk te maken⁽⁶⁾.

Op p. 22 geeft mevrouw Jansen aan dat Dirc Potters bewerking van het Vergi-verhaal niet meer dan een exempel is. Naar onze mening zijn F en H evenzeer bedoeld als exempel en dragen ze daar ook de kenmerken van. Vergelijk H, vs. 1109 en F, vs. 951, en de prologen van beide versies, waarbij die van H, in de vorm van een toespraak tot de ware minnaars het verhaal van Vergi voorstelt als illustratie van de boodschap in de proloog: houdt uw liefde geheim om kwalijke gevolgen te voorkomen. Met dit laatste zijn we weer terug op ons uitgangspunt: de inleiding van mevrouw Jansen over de hoofse motieven geldt voornamelijk de Franse versie; de Mnl. tekst H onderscheidt zich hiervan in belangrijke mate.

De tekst uit G wordt door mevrouw Jansen een woordelijke vertaling uit het Frans genoemd. Wij kunnen instemmen met het oordeel van Stuip dat G, die waarschijnlijk teruggaat op de Franse redactie Go, een getrouwe vertaling is die het Frans nauw volgt, maar enkele persoonlijke opmerkingen en kenmerken bevat. Ook deze wijzigingen getuigen voor een deel van een interpretatieverschil. Bepaalde verschrijvingen in de Franse tekst functioneerden niet meer in de tijd en de cultuur waarin de vertaling tot stand kwam, en werden dus als zodanig niet meer herkend.

Wij hebben op hetgeen mevrouw Jansen over de volksboek-redakties mededeelt nogal wat aan te merken. Daar een onderzoek naar deze versies van het Vergi-verhaal buiten haar doelstelling lag, beperkt zij zich tot het weergeven van de onderzoekingen van Duchateau en De Schutter⁽⁷⁾.

In haar weergave van dit artikel doet zij de auteurs geen recht. In tegenstelling tot wat mevrouw Jansen stelt, vermoeden dezen dat het volksboek (ed. Wed. van Liesveldt) teruggaat op een jóngere versie dan die uit Hulthem⁽⁸⁾.

Bovendien negeert zij met haar mededeling ‘Een ongewijzigde herdruk [cursief van ons] vond plaats in 1648, te Amsterdam, bij Otto Bz. Smient.’ (p. 22), twee volle bladzijden met verschilpunten die Duchateau en De Schutter noteren. Dezen geven zelfs twee plaatsen aan, waar volgens hen de versie van 1648 dichter bij de oorspronkelijke versie staat dan die uit

(6) In het studiejaar 1970/71 vormde de editie-Weduwe van Liesveldt van het volksboek van Vergi het uitgangspunt van een werkgroep, bestaande uit P.J. de Jong, N. Moust, H. Pleij, R.J. Resoort, C.Y. Rippen, A.A. Sanders, Mej. R. Silkins en J.C. van der Zwet. Zij stelden een onderzoek in naar het aspect van de performance, de plaats van de versies in de Vergi-traditie, het verloop van de motieven (vulgarisering), en de datering van het volksboek. De resultaten hiervan zullen zij verwerken in een uitgave van het volksboek, gebaseerd op de editie-Van Liesveldt. De heren Resoort, Rippen en Van der Zwet schreven, gebruik makend van het door allen geleverde materiaal, deze recensie.

(7) A. Duchateau en G. de Schutter. Het Volksboek Een schoone historie vander Borchgravinne van Vergi. In: Jb. De Fonteine 12-13 (1962-63), p. 7-40.

(8) ‘(Of deze tekst wel degelijk die van 1315 [=H] was valt te betwijfelen; bepaalde afwijkingen...laten eerder een jongere versie vermoeden).’ (o.c. p. 19).

[p. 233]

ca. 1550⁽⁹⁾.

Onze bezwaren gelden niet alleen de wijze waarop mevrouw Jansen de resultaten van Duchateau en De Schutter weergeeft, wij twijfelen daarnaast aan de houdbaarheid van de opvattingen van deze onderzoekers⁽¹⁰⁾.

Tot slot nog enige opmerkingen over de editie zelf. Na haar voortreffelijke editie van De Natuurkunde van het Geheelal⁽¹¹⁾ valt deze Vergi-editie helaas wat tegen. Zeker als men haar eigen voorstellen om tot een verbeterde opzet van de studie van het Middelnederlands te komen, in aanmerking neemt⁽¹²⁾. Pleitte zij zelf voor een ‘streng-diplomatische methode’, in deze editie is zij ‘zo diplomatisch mogelijk te werk gegaan, met dien verstande dat er rekening gehouden werd met de leesbaarheid.’ (p. 29). Aan haar wensen betreffende de voortzetting van en korrekties op het M.N.W. had zij zelf al enigszins tegemoet kunnen komen door een glossarium bij de tekst te leveren; dit in afwachting van de realisering van de door haar voorgestelde fiches-methode.

De foliëring van G in de marge van de editie is onjuist: als van fol. IR de derde kolom is weggesneden en daarmee de eerste kolom van fol. IV, moet de kolomaanduiding van fol. IV beginnen met fol. IV, b.

Het overnemen van de versnummering van de editie-Stoett voor G lijkt ons niet zinvol. Deze nummering is gebaseerd op diens vermoeden dat er enige versregels ontbreken; het handschrift vertoont echter volgens mevrouw Jansen geen zichtbaar hiaat en de tekst wordt niet onderbroken. De misplaatste verwarring over deze punten wordt door het handhaven van de nummering alleen maar in stand gehouden.

Het zal na het bovenstaande duidelijk zijn dat ons oordeel over deze editie van mevrouw Jansen niet onverdeeld gunstig is. Te veel heeft zij zich helaas aan anderen toevertrouwd in plaats van eigen onderzoek te verrichten. Wij blijven uiteraard dankbaar voor het feit dat zij de beide teksten weer bereikbaar heeft gemaakt, die anderen hopelijk tot nader onderzoek zullen inspireren.

(9) O.c. p. 27. Zij besluiten als volgt: ‘Vóór de druk van c.1550 mogen we dus...met vrij grote waarschijnlijkheid min stens één druk veronderstellen, waarop V3 [=ed. Smient] rechtstreeks of onrechtstreeks teruggaat.’ (p. 27).

(10) Zie noot 6.

(11) De Natuurkunde van het Geheelal. Een 13de eeuws middelnederlands leerdicht. Uitgeg., ingel. en toegel. door R. Jansen-Sieben. Brussel 1968. 2 dln.

(12) Zie de tekst van haar inaugurele les, getiteld Is De Vreeses paradox nog actueel?, afgedrukt in het Tijdschrift van de Vrije Universiteit te Brussel, 12 (1969-70), p.1-14.