Spektator. Jaargang 1

[p. 222]

Droomlot

Jetoonde me vannacht de kamers weer;
geheel dezelfde. 't Werd de eerste keer
dat ik ze zag van duizend malen meer.
Jij was toen nog mevrouw en ik meneer.

We stonden waar we later zouden leven.
Er was nog niets over ons heen geweven.
Zo is het tussen ons een tijd gebleven
en daarna kwam je voornaam op een keer.

In deze doodsslaap heb ik terug gekund
door andere adressen voor te geven
en weg te gaan eer ik ontwaken zou.

Dan was ik nu misschien handelsagent
of bij mijn vader op het dorp gebleven
en trouwde later een gewone vrouw.

Maar nu ik wakker ben is om het even
wat op die drempel wankelde en wou
en heeft het noodlot mij geen stap gegund.

G. Achterberg

Uit: Cryptogamen 4, p.81

[p. 223]

W. Voskuilen
Droomlot

In Bewijzen uit het ongerijmde. Het probleem Achterberg. van Martien J.G. de Jong komt een beschouwing voor over het gedicht Droomlot van Achterberg⁽¹⁾. De Jong schrijft dat men dit gedicht kan lezen als een sleuteltekst en dat het zijn onweerstaanbaar poëtische waarde pas schijnt te krijgen tegen de achtergrond van naar ik aanneem hem bekende biografische gegevens.

Ik meen dat een analyse van het gedicht zelf eveneens kan laten zien hoe geconcentreerd de mededeling, de poëtische waarde ervan, is. De functie van de literaire vorm, een gedicht bestaande uit twee kwatrijnen en drie terzinen, laat ik buiten beschouwing.

Op grond van de titel en o.a. de regels 11 en 15 ga ik er van uit dat de ik, de verteller, een droom heeft gehad.

Aan de eerste zin van het gedicht ‘je toonde me vannacht de kamers weer’ liggen een aantal vooronderstellingen ten grondslag, dat wil zeggen dat de schrijver van deze zin een aantal dingen weet die de lezer eveneens kan weten. Bijvoorbeeld: De schrijver heeft een je/jou-relatie met de toegesprokenen; het moment van schrijven wordt te kennen gegeven als liggend in de dag volgend op de nacht waarin de kamers werden getoond; het tonen van de kamers heeft minstens één keer eerder plaats gevonden. Het gebruik van het persoonlijke voornaamwoord ‘je’ en het lidwoord ‘de’ impliceert dat de schrijver refereert aan een hem bekende persoon en kamers. Die kennis wordt de lezer onthouden. Men kan dit ook als volgt formuleren: such a beginning suggests familiarity: the reader is invited to put himself into the picture⁽²⁾.

In de tweede regel kan ‘geheel dezelfde’ als volgt met regel 1 worden verbonden:

a. Je was geheel dezelfde als de/een vorige keer.

b. De kamers waren geheel dezelfde als de/een vorige keer.

De betekenis van het werkwoord tonen komt verderop ter sprake.

In de zin ‘'t Werd de eerste keer dat ik ze zag van duizend malen meer.’ valt het gebruik van werd op. Deze keer - vannacht - dat ik de kamers zag

(1) Martien J.G. de Jong. Bewijzen uit het ongerijmde. Het probleem Achterberg. 's-Gravenhage 1971. -p. 26-30.

(2) Zeno Vendler. Linguistics in Philosophy. Cornell University Press 1967.- p. 49-56.

[p. 224]

werd de eerste keer van duizend malen meer dat ik de kamers zag. Er staat niet dat het de eerste keer wás dat de ik de kamers zag: het de eerste keer zien van de kamers blijft de eerste keer. Als van een volgende keer zien van de kamers gezegd wordt dat het de eerste keer werd, dan staat er: het zien van de kamers vannacht werd (was als) het zien van de kamers toen. ‘Toen’ in de zin ‘jij was toen nog mevrouw en ik meneer’ is het moment dat het de eerste keer was dat de toegesprokene de ik de kamers toonde. Op een tijdslijn aangegeven:

Vooruit lopend op wat verderop in de tekst te kennen wordt gegeven staat er:

ik deel mee:

ik droomde vannacht dat je me de kamers toonde en dat we in de kamers stonden;

ik weet dat je me de kamers toen toonde;

in deze droom beleefde ik het tonen van de kamers zoals ik het tonen van de kamers toen beleefde;

ik heb de kamers duizend maal meer gezien.

Het zich de droom van vannacht herinneren en het zich de situatie van toen herinneren, het dromen en het weten, fuseren.

De droom is: je toonde me vannacht de kamers. We stonden daar.

Het weten: Ik spreek nu ik wakker ben over dat wat ik weet. Het woord ‘nog’ bijvoorbeeld impliceert dat de ik weet dat het meneer en mevrouw zijn niet zo is gebleven.

Het tijdsverloop te kennen gegeven door ‘een tijd’ en ‘daarna’ in de regels 7 en 8 kan op een tijdslijn als volgt worden voorgesteld:

De kennis die de lezer in regel 1 werd onthouden ten aanzien van de kamers wordt meegedeeld in de relatieve zin: (de kamers) waar we later zouden leven. Er staat niet ‘wonen’. ‘Leven’ voegt aan ‘wonen’ een kwaliteit of intensiteit toe die wordt geëxpliciteerd met de regels 6 en 8: op een moment kwam je voornaam en vanaf een moment is er iets over ons heen geweven.

Het actief van de passieve zin ‘Er was nog niets over ons heen geweven’ lijkt mij te zijn: er had zich nog niets over ons heen geweven. Het logisch subject is niet een levend (menselijk) wezen maar een weef-gebeuren dat zich buiten toedoen van de ik en de jij voltrokken heeft.

[p. 225]

Ook in de zin ‘En daarna kwam je voornaam op een keer’ wordt de actief handelende persoon niet genoemd. De betekenis van komen is hier dezelfde als in de zin ‘En toen kwam Jantje op een keer’, gezegd door ouders van vier kinderen die er maar drie wilden hebben. De geboorte van Jantje heeft zich weliswaar niet buiten hun toedoen voltrokken maar is hun overkomen⁽³⁾. Het verloop van gebeurtenissen voor vannacht, zoals in de twee kwatrijnen vermeld, wordt bepaald door het fatum, een onafwendbare macht die in deze tekst het noodlot wordt genoemd en die de ik geen stap heeft gegund.

De derde strofe begint met de zin ‘In deze doodsslaap heb ik terug gekund.’ Ik beschouw deze zin als de diepst liggende zin van het gedicht en zal er daarom uitvoerig op ingaan.

De zin ‘Ik kan terug’ is meerduidig. In één lezing is het mogelijk deze zin aan te vullen met een werkwoord van beweging en een voorzetselconstituent:

Ik kan in de tijd teruggaan, kijken,...

Ik kan in de straat teruggaan, rijden, lopen,...

Het perfectum van deze zinnen is:

Ik heb in de tijd, in de straat terug kunnen gaan

en de voorzetselconstituent is een bepaling van richting.

De andere lezing van de zin ‘Ik kan terug’ laat geen bepaling van richting maar wel van tijd toe:

Ik kan voor het stadhuis terug

Ik kan op ieder moment terug

Het perfectum van deze zinnen is nu:

Ik heb voor het stadhuis, op ieder moment terug gekund.

In de eerste lezing is er sprake van het werkwoord kunnen + infinitief, in de tweede lezing van het werkwoord terug + kunnen.

In de zin ‘In deze doodsslaap heb ik terug gekund’ is sprake van het werkwoord terug + kunnen en kan ‘in deze doodsslaap’ niet een bepaling van richting zijn. In het Engels moet dit ‘in’ vertaald worden met ‘in’ en niet met ‘into’.

In een omschrijving van de betekenis van terug + kunnen komt het werkwoord kunnen + infinitief weer voor:

Ik heb terug gekund -	Ik heb iets kunnen herroepen
	Ik heb van iets af kunnen zien.

Omdat tot de betekenis van terug + kunnen zowel behoort van iets afzien als kunnen moet aan beide werkwoorden aandacht besteed worden.

(3) De voorbeeldzin dank ik aan Camiel Hamans.

[p. 226]

De zin ‘Ik zie er van af’ impliceert dat de spreker het voornemen heeft iets te doen, met name het aangaan van een verbintenis of het nakomen van een belofte. In de tekst is dat voornemen: het aangaan van de verbintenis: huren van een kamer of kamers. Dit leid ik af uit het feit dat er kamers getoond worden, dat degene aan wie de kamers getoond worden, doet alsof hij nog andere adressen heeft, dat er tijdens het tonen van de kamers sprake is van een meneer/mevrouw-relatie en tenslotte dat deze relatie later overgaat in een je/jou-relatie waar ze elkaar bij de voornaam noemen en later in de kamers zullen leven.

Het werkwoord ‘tonen’ betekent: maken (veroorzaken) dat iemand iets kan bekijken, gevraagd of ongevraagd. Het lijkt mij dat het tonen van de kamers toen gevraagd gebeurde maar vannacht ongevraagd. Ik kom hier later nog op terug.

Tot de betekenis van ‘terug + kunnen’ behoort uiteraard ook het werkwoord ‘kunnen’. Voor een meer uitvoerige analyse van dit werkwoord verwijs ik naar een artikel van G.E. Booij⁽⁴⁾. Booij kent aan de zin ‘Hij kan zwemmen’ de volgende betekenissen toe:

1. de ‘bekwaamheids- of vermogensbetekenis’
Hij heeft het vermogen te zwemmen
Hij is in staat te zwemmen	Hij heeft een diploma
Hij kan zwemmen
2. De ‘gelegenheids-betekenis’
Hij is in de gelegenheid te zwemmen	Er is hier vlakbij een zwembad
Hij heeft de gelegenheid te zwemmen
Hij kan zwemmen
3. de ‘permissie-betekenis’
Hem is toegestaan te zwemmen
Hij mag zwemmen	De dokter vindt het goed
Hij kan zwemmen

De betekenis van de zin ‘In deze doodsslaap heb ik terug gekund’ is:

	ben ik in staat geweest
	ben ik in de gelegenheid geweest
In/tijdens deze doodsslaap	heb ik de gelegenheid gehad
	is het mij toegestaan geweest

van het huren van de kamers af te zien⁽⁵⁾.

‘In deze doodsslaap’ is zoals gezegd een temporele bepaling. Volgens Verkuyl⁽⁶⁾ geven temporele bepalingen met aanwijzende voornaam woorden precies de periode aan waarvan sprake is en lijkt het perfectum bovendien

(4) G.E. Booij. Het modale werkwoord kunnen. In: Studia Neerlandica 6, 71 (2), p. 146-168.

(5) Booij maakt duidelijk dat in de bekwaamheidsbetekenis sprake is van een niet-incidentele kwalificatie, in de gelegenheidsbetekenis van een incidentele kwalificatie. (p. 162-163).

(6) H.J. Verkuyl. De relevantie van logische operatoren voor de analyse van temporele bepalingen. In: Studia Neerlandica 2, 70 (2), p. 22-23.

[p. 227]

meer de uniciteit van een gebeuren aan te geven dan het imperfectum. Als dit juist is, krijgt de droom van vannacht: ‘Je toonde me de kamers.’ We stonden daar.’ de kwalificatie doodsslaap.

De interpretatie van de zin zou dan kunnen zijn: vannacht tijdens deze doodsslaap is het mij toegestaan te doen alsof ik andere adressen had en ben ik in de gelegenheid geweest weg te gaan eer ik ontwaken zou. De stap die het noodlot de ik overdag niet gunt, gunt het droomlot hem 's nachts wel.

De vierde strofe die begint met de zin ‘Dan was ik nu misschien handelsagent’ impliceert dat de ik nu wellicht handelsagent zou zijn als het noodlot hem toen had toegestaan van het huren van kamers af te zien.

Hij is niet handelsagent en niet bij zijn vader op het dorp gebleven en waarschijnlijk daar met een gewone vrouw, dat wil zeggen met een-vrouw-van-een-dorp die in zijn wereld paste, getrouwd. Het ligt niet voor de hand aan te nemen dat hij een kamer huurt in het dorp waar zijn vader woont. Het is een kamer in de stad, het afscheid van het dorp.

In deze tekst verzet zich niets tegen de interpretatie dat de ik met de toegesprokene al of niet cryptogaam is getrouwd en dat die hem vannacht in een droom - deze doodsslaap - ongevraagd de kamers weer heeft getoond. Ik kan niet beoordelen of kennis van biografische gegevens van de dichter de interpretatie van dit gedicht niet eerder in de weg staat, het gedicht te feitelijk maakt en mogelijke interpretaties blokkeert.

In tegenstelling tot vannacht is nu de ik wakker is (vandaag) om het even wat op die drempel wankelde en wou. Die drempel kan de drempel van de kamers noemen. Er staat dan: het is om het even wat, mij bevindend op de drempel van de kamers toen, wankelde en wou.

Het lijkt me ook mogelijk die drempel te interpreteren als het moment waarop het besluit genomen werd de kamers te huren of niet te huren. Iets wankelde. Het noodlot? Het subject van wou, is het subject van wankelde. Is dit het willen van: De Bijbel wou het, hoewel het object in de tekst ontbreekt?