Spektator. Jaargang 1

[p. 45]

M.K. van Dort-Slijper
Factief het of expletief het?^*

Bij de analyse van zinnen als ‘Ik hoor Kaatje zingen’ laat De Geest⁽¹⁾ verschillende modellen van nounphrase complementering de revue passeren, om tenslotte de complementaire constructie in bovenstaande zin te analyseren als een ingebedde zin die rechtstreeks gedomineerd wordt door een NC:



een analyse die ik volledig kan onderschrijven. Het betreft hier zinnen waarbij we te maken hebben met ‘non-factive’ verbs. Voor zinnen met ‘factive’ verbs sluit hij zich aan bij de opvattingen van P. en C. Kiparsky (1968), die daarvoor de volgende configuratie voorstellen⁽²⁾:



In zijn argumentatie die leidt tot bovengenoemde analyse van zinnen als ‘Ik hoor Kaatje zingen’ betrekt De Geest onder andere de door Ross (1967) voorgestelde ‘complex nounphrase constraint’⁽³⁾, die inhoudt dat transformaties uit een ingebedde zin geen constituenten kunnen weghalen indien de ingebedde zin samen met een NC door een hogere NC wordt gedomineerd, zoals in de volgende configuratie⁽⁴⁾:

Bij ‘factive’ verbs is dat het geval. De conclusie die De Geest hieraan verbindt: dat bij ‘factive’ verbs dus geen ‘subject raising’ of ‘identieke NC-deletie’ kunnen optreden en dat bijgevolg bij dit soort werkwoorden

* Dit artikel werd eerder in gestencilde vorm gepubliceerd in de taalkundige bijlage van BLAD (eerste jaargang nummer 1), een interne uitgave van het Instituut voor Neerlandistiek.

(1) Zie: W. de Geest. Infinitiefconstructies bij Verba Sentiendi. In: Studia Neerlandica 3, 71 (1).

(2) Zie: P. Kiparsky en C. Kiparsky. Fact. 1968 (M.I.T.-paper). Ook verschenen in: Progress in Linguistics. Bierwisch/Heidolph eds. Den Haag/Parijs 1970.

(3) Zie: John Robert Ross. Constraints on Variables in Syntax. Diss. M.I.T. 1967, ongepubliceerd.

(4) De ‘complex nounphrase constraint’ treedt blijkbaar niet in werking bij ‘relative clause reduction’.

[p. 46]

geen infinitiefconstructies mogelijk zijn, wordt door de volgende zinnen weersproken:

(1)	Ik betreur het die man ontslagen te hebben.
(2)	Ik vind het vervelend die mensen voortdurend te zien vechten.
(3)	Het irriteert mij Kaatje te horen zingen.

P. en C. Kiparsky maken bij hun analyse van ‘factive’ verbs een onderscheid tussen het expletieve het en het factieve het. Het expletieve het is volgens hen betekenisleeg en treedt op bij ‘extra positie’, het factive het zien zij als een optionele reductie van de abstracte categorie FACT. Voor hun argumentatie gebruiken zij zinnen als:

(4)	Ik betreur het feit dat Jan ziek is.
(5)	Ik betreur het dat Jan ziek is.

waarnaast het optreden van een dergelijk het in een zin met een ‘nonfactive’ verb niet mogelijk is:

(6)	* Ik veronderstel het dat Jan ziek is.

Het is echter niet zo dat zij het expletieve het uitsluitend aan ‘nonfactive’ verbs willen verbinden. Ook bij ‘factive’ verbs kan het expletieve het optreden, hetgeen zij demonstreren met een zin als:

(7)	Het irriteert mij dat hij zo hard fluit.

Het blijft echter nogal onduidelijk wanneer we in zinnen met een factief werkwoord volgens de Kiparsky's te maken hebben met het expletieve het en wanneer met het factieve het. In de zinnen (1) en (5) wordt het onmiddellijk gevolgd door het complement. De Kiparsky's nemen blijkbaar aan dat in deze zinnen geen ‘extrapositie’ heeft plaats gevonden en dat de categorie FACT gereduceerd is tot het factieve het. Een eigenschap van het factieve het zou kunnen zijn dat het direct gevolgd moet worden door het complement, zoals dat ook het geval is met de abstracte NC FACT. Dit betekent dat we het factieve het kunnen opvatten als een reductie van FACT, maar met behoud van diens NC-eigenschappen, zodat de configuratie

[p. 47]

eveneens geen transformaties toelaat die constituenten uit Z' weghaalt.

Zin (1) waarin ‘identieke NC-deletie’ moet hebben plaats gevonden, toont aan dat deze veronderstelling niet juist kan zijn.

Kijken we naar zin (2) en zin (8) dan zien we dat het gescheiden wordt van het complement door één of meerdere constituenten.

(8)	Ik vond het gisteren tamelijk vervelend die mensen voortdurend te zien vechten.

Men krijgt de indruk dat de Kiparsky's dit het toch opvatten als het factieve het, terwijl in deze zinnen duidelijk sprake is van een vorm van ‘extrapositie’. Alleen in zinnen met ‘subjects nounphrase complementering’, zoals in zin (3) en zin (7), treedt volgens hen het expletieve het op na ‘extrapositie’ van het complement. Uit het voorafgaande kan men concluderen dat de optionele reductie van FACT tot het factieve het alleen mogelijk is bij ‘objects nounphrase complementering’. Een intuitief nogal onbevredigende restrictie, die echter bij vergelijking van de volgende zinnen bevestigd wordt.

(9)	Ik betreur het feit dat Kaatje zingt.
(10)	Het feit dat Kaatje zingt wordt door mij betreurd.
(9a)	Ik betreur het dat Kaatje zingt.
(10a)	* Het dat Kaatje zingt wordt door mij betreurd.
(10b)	Het wordt door mij betreurd dat Kaatje zingt.
(10c)	Dat Kaatje zingt wordt door mij betreurd.
(11)	Het feit dat ik die mensen voortdurend zie is vervelend.
(12)	* Het dat ik die mensen voortdurend zie is vervelend.
(13)	Het is vervelend dat ik die mensen voortdurend zie.
(14)	Dat ik die mensen voortdurend zie is vervelend.

Men zou tenslotte nog kunnen veronderstellen dat in de zinnen (10a) en (10b) wel het factieve het aanwezig is, maar dat er een obligate ‘extrapositie’ van het complement moet plaats vinden wanneer de ‘nounphrase complementering’ bij voorbeeld door de ‘passieftransformatie’ oppervlakte-subject wordt. Maar dan is er ook geen enkele reden meer om niet ook in de zinnen (11)-(14) een factief het aan te nemen. Bovendien blijkt dat de hier bedoelde obligate ‘extrapositie’ ook optreedt bij alle factieve werkwoorden die ‘samengesteld’ zijn uit meerdere woorden⁽⁵⁾ en waarbij ‘objects nounphrase complementering’ voorkomt:

(8)	Ik vond het gisteren tamelijk vervelend die mensen voortdurend te zien vechten.
(8a)	* Ik vond het die mensen voortdurend te zien vechten tamelijk vervelend.

(5) Met deze globale aanduiding wil ik onder één noemer vangen werkwoorden die optreden met een specificerend complement: vervelend vinden en werkwoorden die optreden met prepositie constituenten: zich ergeren aan, zich bezorgd maken over. Bij deze laatste werkwoorden krijgt het expletieve het de vorm er:
Ik ergerde mij er gisteren aan dat Jan niet kwam.
Het ergerde mij gisteren dat Jan niet kwam.
Voor een analyse van dit soort zinnen verwijs ik naar een artikel van E.C. Schermer-Vermeer Passiefvorming bij zinnen zonder menselijk subject, in: Studia Neerlandica 6, 71 (2), p.130-145.

[p. 48]

Maken we nu een tussentijdse balans op dan komen we tot de volgende conclusie:

a.	in alle zinnen met een factief werkwoord en nounphrase complementering kan het factieve het optreden.
b.	op enkele uitzonderingen na gaat het optreden van het factieve het gepaard met een obligate ‘extrapositie’.
c.	deze ‘extrapositie’ is van toepassing op een andere structuur dan de gebruikelijke extrapositie waarbij het expletieve het optreedt. Immers de laatste is van toepassing op een structuur als terwijl de eerste de Z' weghaalt uit de volgende structuur:
d.	uit de zinnen (8), (8a) en (9)-(14) blijkt dat het factieve het even betekenisleeg is als het expletieve het.

We zouden de grammatica onnodig gecompliceerd maken, wanneer we twee soorten het beschrijven, die beide betekenisleeg zijn, die beide gepaard gaan met ‘extrapositie’, en waarvoor we twee verschillende ‘extrapositietransformaties’ moeten opstellen. Bovenstaand betoog leidt dan ook tot een andere oplossing waarbij de categorie FACT in het geheel niet gereduceerd kan worden tot een factief het, maar uitsluitend optioneel gedeleerd kan worden. Daardoor ontstaat een zodanige structuur dat zowel ‘identieke NC-deletie’ als optioneel ‘extrapositie’ mogelijk wordt, waarmee dan het optreden van het expletieve het gepaard gaat. Deze oplossing biedt een verklaring voor het optreden van zinnen als (1), (2) en (3) waarbij evident sprake is van ‘identieke NC-deletie’, met als gevolg de aanwezigheid van infinitiefconstructies bij factieve werkwoorden. Bovendien ontstaat hierdoor een grotere uniformiteit in de analyse van zinnen met ‘nounphrase complementering’ zowel met ‘factieve’ als met ‘non-factive’ verbs. In de literatuur wordt de ‘extrapositie’ gewoonlijk verbonden aan ‘subjects nounphrase complementering’; in bovenstaand voorstel wordt ‘extrapositie’ ook toegepast bij ‘objects nounphrase complementering’⁽⁶⁾. Dat in sommige zinnen de extrapositie niet altijd direct werd opgemerkt hangt samen met het toevallige feit dat die zinnen geen andere constituenten bevatten dan het subject, de persoonsvorm en het object. We vergelijken daartoe nog de volgende zinnen:

(6) Zie voor een dergelijke beschrijving van ‘extrapositie’ ook: D.T. Langendoen. The Study of Syntax. New York 1969. p.52-56.

[p. 49]

(15)	Ik betreur het dat Jan komt.
(16)	Ik betreur het in hoge mate dat Jan komt.
(17)	Ik heb het vaak genoeg betreurd dat Jan niet op de vergadering komt.
(18)	* Ik heb het dat Jan niet op de vergadering komt vaak genoeg betreurd.

Het aantal factieve werkwoorden zoals betreuren, waarbij het direct gevolgd kan worden door het complement is in het Nederlands zeer klein.

Wanneer we de proform het bij ‘nounphrase complementering’ beschrijven zoals hierboven is voorgesteld, dan bestaat het verschil in de afleiding van onderstaande zinnen uitsluitend in het feit dat bij zinnen met ‘factive’ verbs eerst deletie van de categorie FACT plaats vindt.

(19)	Ik betreur het in hoge mate dat Jan niet op de vergaderingen verschijnt.
(20)	Ik heb het vaak genoeg betreurd dat Jan niet op de vergaderingen komt.
(21)	Ik veronderstelde het gisteren al dat Jan niet op de vergadering zou komen.
(22)	Ik heb het vaak genoeg gezegd dat Jan niet op die vergadering zou komen.

Naast de zinnen (21) en (22) kennen we in het Nederlands ook de zinnen (21a) en (22a).

(21a)	Ik veronderstelde gisteren al dat Jan niet op de vergadering zou komen.
(22a)	Ik heb vaak genoeg gezegd dat Jan niet op die vergadering zou komen.

Blijkbaar kan in zinnen met een ‘non-factive’ verb het expletieve het optioneel gedeleerd worden, wanneer de ‘NP-complementering’ in objectsfunctie optreedt. Deletie van het expletieve het neigt in dit soort zinnen obligaat te worden wanneer na toepassing van ‘extrapositie’ het complement niet door een andere constituent van het gescheiden wordt.

(23)	Ik zei het gisteren nog dat Jan niet kan komen.
(24)	? * Ik zei het dat Jan niet kan komen.
(25)	Ik zei dat Jan niet kan komen.

[p. 50]

Bij een gering aantal factieve werkwoorden kan het expletieve het eveneens optioneel gedeleerd worden. Zo kennen we naast zin (19) ook zin (19a).

(19a)

Ik betreur in hoge mate dat Jan niet op de vergaderingen verschijnt.

Naast zin (8) bestaat echter geen zin waarin het gedeleerd is. Alleen bij die factieve werkwoorden die na toepassing van ‘extrapositie’ van de ‘objects nounphrase complementering’ en bij afwezigheid van andere constituenten in de zin een directe opeenvolging houden van het en complement, kan het optioneel gedeleerd worden.

(26)	Ik betreur het dat Jan komt.
(27)	Ik betreur dat Jan komt.
(28)	Ik vind het vervelend dat Jan komt.
(29)	* Ik vind vervelend dat Jan komt.

De afleiding van een zin als ‘Ik betreur het dat ik Kaatje hoor zingen’ kunnen we ons nu globaal als volgt voorstellen:

Diagram I.

[p. 51]

‘subject-raising’ van NC" en ‘tree pruning’ leveren diagram II op:

Diagram II.

Na ‘FACT-deletie’, ‘extrapositie’ en ‘insertie van expl. het’ ontstaat diagram III.

Diagram III.

‘dat-insertie’ en een volgorde transformatie met betrekking tot V en NC" genereren tenslotte de zin: ‘Ik betreur het dat ik Kaatje hoor zingen’.

In de afleiding van de zin: ‘Ik betreur het Kaatje te horen zingen’ moeten we voor de ‘extrapositie’ eerst ‘identieke NC-deletie’ toepassen.

april 1971.