Sociaal en cultureel rapport 1974

[p. 83]

Hoofdstuk 7 Wonen

§1 Samenstelling en groei van de woningvoorraad

Ouderdom

Op 1 april 1974 bedroeg de administratieve woningvoorraad 4 212 000 woningen.¹ Aangezien niet alle woningonttrekkingen aan het C.B.S. gemeld worden, was de feitelijke woningvoorraad op dat moment in werkelijkheid iets kleiner. Van dit woningbestand was 59% na-oorlogs; 21% werd gebouwd tussen 1919 en 1944 en 15% voor 1919.²

1 Rijksbegroting voor het Dienstjaar 1974, hoofdstuk XI, Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening, nr. 6 p. 3.

2 L.S.S. 1974, personensteekproef gecorrigeerd voor woningen. Van 5% van de woningen was het bouwjaar onbekend.

Groei van de voorraad

De woningproduktie is tot op heden gestaag toegenomen. In de vijftiger jaren kwamen gemiddeld 68 000 woningen per jaar tot stand, in de zestiger jaren 104 000. In 1970 kwamen 117 000 woningen gereed, in 1971 137 000, in 1972 152 000, in 1973 155 000. Ook vergeleken met omringende landen is dit een aanzienlijke produktie. In 1972 kwamen in Nederland 11,5 woningen per 1 000 inwoners gereed. in West-Europa overtrof slechts Zweden dit cijfer; het bouwde in 1972 12,8 woningen per 1 000 inwoners. Achter Nederland kwamen Frankrijk (10,9), West-Duitsland (10,7), Denemarken (10,0), Groot-Brittannië (6,1) en België (5,1).³

De regering heeft thans afgezien van een verdere opvoering van de woningproduktie. Voor 1974 lag het streefcijfer op 135 000 tot 140 000 woningen; in 1975 en 1976 omvat het woningbouwprogramma steeds 5 000 woningen minder dan in het voorafgaande jaar.

De netto-toeneming van de woningvoorraad ligt lager, omdat elk jaar ook woningen aan de voorraad komen te ontvallen. Administratieve gegevens wijzen uit, dat de laatste jaren ongeveer 17 000 woningen per jaar worden gesloopt. Door verschillende oorzaken is het aantal werkelijke onttrekkingen hoger; de beste schatting voor het verschil is 5 000 woningen per jaar, waarmee het totaal op 22 000 woningen per jaar

3 Maandstatistiek van de bouwnijverheid, C.B.S., maart 1974.

[p. 84]

zou komen. Het lag in de bedoeling van de Regering het aantal af te voeren woningen in de periode 1973 tot en met 1977 te verhogen tot gemiddeld 33 000 per jaar. In 1973 werden 15 321 woningen administratief afgevoerd; in werkelijkheid vermoedelijk enkele duizenden meer.

Type woning

In 1971 bestond de woningvoorraad (met inbegrip van boerderijen en andere bedrijfswoningen) voor 66,5% uit eengezinshuizen, waarvan een kwart vrijstaand, en voor 31,0% uit flats, boven- of beneden-woningen; de overige 2,5% werden beschouwd als delen van bedrijfspanden.⁴ Het percentage eengezinshuizen neemt door de ontwikkelingen in de nieuwbouw sinds 1968 toe.

Tabel 7.1		Eengezinshuizen en etagewoningen naar bouwlaag in % van de totale nieuwbouw, waarvoor in de periode 1963-1973 goedkeuring werd verleend.
	eengezins- huizen in % van totaal	woningen in meergezinshuizen in % van totaal	hiervan in complexen met 6 of meer bouwlagen	idem met 9 of meer bouwlagen	totaal aantal goedgekeurde woningen
1963	62	38	28	16	92 512
1964	65	35	34	21	110 820
1965	61	39	47	31	133 147
1966	61	39	66	46	133 642
1967	55	45	73	52	145 928
1968	69	31	66	46	106 318
1969	71	29	62	40	123 097
1970	71	29	67	44	130 125
1971	73	27	70	46	136.486
1972	77	23	57	36	147 719
1973	79	21	56	33	142 597
		Bron: Centrale Directie voor de Volkshuisvesting en de Bouwnijverheid.

In Nederland worden relatief veel eengezinshuizen gebouwd. Het percentage was hier in 1972 77; een aantal nabijgelegen landen gaven in datzelfde jaar de volgende percentages te zien: Groot-Brittannië 77, België (1971) 65, West-Duitsland (1971) 43, Frankrijk 44. Ook in de Scandinavische landen was het cijfer lager.⁵ Het hoge bouwen is in dalende lijn. In de nieuwbouw van 1973 lag nog ongeveer 12% van alle goedgekeurde woningen in een hoogbouwcomplex. Dit betekent, dat de woningen op een vijfde of hogere verdieping per 1 januari 1974 ongeveer 3% van het totale woningbestand uitmaakten.⁶ Het percentage woningen, gelegen in hoogbouwcomplexen, lag uiteraard hoger.

4 Volkstelling 1971, voorlopige uitkomsten.

5 Jaarverslag 1972 van de Rijksplanologische Dienst, p. 22.

6 Schatting op basis van het Woningbehoefte-onderzoek 1970 van het C.B.S.

Aantal kamers en oppervlakte.

In 1960 (Volkstelling) bevatte een woning gemiddeld 5.17 vertrekken,⁷ in 1970 (Woningbehoefte-onderzoek) was dit 5.27. Van de in 1971 getelde woningen hadden 38% vijf vertrekken, 22% zes vertrekken en 17% vier vertrekken. Minder dan vier vertrekken hadden 10% van de woningen, meer dan 6 vertrekken 13%. Bij de

7 Als vertrekken zijn beschouwd woonvertrekken, keukens, alkoven en zolderkamers.

[p. 85]

sindsdien aan het bestand toegevoegde woningen ligt de nadruk nog steeds op woningen met vijf en zes vertrekken, d.w.z. de 4- en 5-kamerwoning. In 1972 vertegenwoordigden deze 75% van de voltooide nieuwbouw, in 1973 71%; van de in 1973 goedgekeurde woningen 73%. Het gemiddeld aantal vertrekken in de nieuwbouw daalde van 5.12 in 1970 en 1971 via 5.09 in 1972 tot 4.97 in 1973. In 1962 bedroeg de gemiddelde oppervlakte van de nieuwbouwwoning 58m²; sindsdien is deze vrij regelmatig gestegen tot 73m² in 1973. De toename komt geheel op rekening van de eengezinshuizen. Bij de etage-woningen in deze periode was van een daling van het gemiddelde woonoppervlak sprake.

De verschuiving naar woningen met een kleiner aantal kamers is in de nieuwbouw duidelijk waarneembaar. De totale woningvoorraad ondergaat als resultaat van de nieuwbouw nog steeds een toename van de gemiddelde woonoppervlakte. Samen met de daling van het gemiddeld aantal personen per woning (4.1 in 1958 tot 3.3 in 1972),⁸ betekent dit een aanzienlijke toename van de per persoon beschikbare hoeveelheid woonruimte. In overeenstemming hiermee daalde de gemiddelde kamerbezetting in deze periode van 0.94 tot 0.76, of, als men de keuken als kamer meetelt, van 0.76 tot 0.62.

8 Zie jaarverslag 1972 van de Rijksplanologische Dienst, p. 72.

Uitrusting en kwaliteit

Tegenwoordig worden geen woningen zonder badgelegenheid meer gebouwd en het aantal woningen in de voorraad dat een dergelijke uitrusting ontbeert, daalt dan ook scherp. In 1964 had 50% van de woningen een bad of douche, in 1967 72% en in 1970 78%.⁹ Uit het L.S.S. 1974 bleek, dat 87% van de ondervraagden over een bad of douche beschikten, hetgeen wil zeggen dat in het voorjaar 1974 82% van de woningen hiermee uitgerust was.¹⁰ De toename komt niet geheel voor rekening van de nieuwbouw; tal van oude woningen worden tegenwoordig van een badgelegenheid voorzien. In 1964 had nog slechts 9% van de woningen centrale verwarming. In 1970 25%,⁹ in 1974 44%.¹⁰ Vrijwel alle woningen, die thans gereed komen, hebben centrale verwarming.

Over de kwaliteit van de woningvoorraad bestaan geen recente cijfers uit onderzoek. De cijfers uit verschillende bronnen lopen bovendien nogal uiteen vanwege de verschillende maatstaven, die bij het vaststellen van een moeilijk begrip als de kwaliteit van een woning, gehanteerd worden. Volgens het laatste Woningbehoefte-onderzoek van het C.B.S.¹¹ bedroeg het percentage ‘slechte’, dit wil zeggen, te vervangen woningen in 1970 6% van de woningvoorraad, welk percentage overeenkomt met 231 000 woningen. De op dit tijdstip als ‘matige’, dit wil zeggen te verbeteren, gekenschetste woningen vertegenwoordigden 4% van de woningvoorraad, welk laatste percentage overeenkomt met 148 000 woningen. In de woningbehoefte-onderzoeken wordt de kwaliteit van een woning bepaald door het oordeel van de bewoner en dat van de enquêteur.

De bij het onderzoek gevolgde procedures garanderen geen hoge betrouwbaarheid van de resultaten; deze variëren voor de verschillende peiljaren dan ook aanzienlijk zonder dat dit door feitelijke ontwikkelingen wordt verklaard.¹² Volgens een recente schatting zou het aantal te vervangen en ingrijpend te verbeteren woningen samen tussen 650 000 en 700 000, (en daarmee aanzienlijk hoger dan uit het

9 Woningbehoefte-onderzoeken, C.B.S. 1964, 1967 en 1970.

10 L.S.S. 1974, Personensteekproef gecorrigeerd voor woningen.

9 Woningbehoefte-onderzoeken, C.B.S. 1964, 1967 en 1970.

10 L.S.S. 1974, Personensteekproef gecorrigeerd voor woningen.

11 ‘Enige belangrijke uitkomsten van de Woningbehoefte-onderzoeken’ in C.B.S. Maandschrift oktober 1971.

12 Zie b.v.: ‘Enige belangrijke uitkomsten van de Woningbehoefte-onderzoeken’ in C.B.S. Maandschrift oktober 1971, p. 900.

[p. 86]

Tabel 7.2	Aantal vertrekken (inclusief keuken) en woonoppervlakte van woningen, waarvoor goedkeuring werd verleend^1 in recente jaren, naar bouwvorm.
	in procenten
eengezinshuizen	1971	1972	1973
aantal vertrekken
1, 2 of 3	3	2	2
4	4	4	7
5	31	37	40
6	54	51	44
meer dan 6	8	6	7
totaal	100	100	100
gemiddelde oppervlakte in m^2	77	78	79
etagewoningen
aantal vertrekken
1, 2 of 3	38	44	50
4	17	20	20
5	37	30	24
6	8	6	6
meer dan 6	0	0	0
totaal	100	100	100
gemiddelde oppervlakte in m^2	56	54	51
alle woningen
aantal vertrekken
1, 2 of 3	12	12	12
4	8	8	10
5	33	35	36
6	42	40	37
meer dan 6	5	5	5
totaal	100	100	100
gemiddelde oppervlakte in m^2	71	72	73
	Bron: Centrale Directie voor de Volkshuisvesting en de Bouwnijverheid, jaarverslagen 1971 t/m 1973.

1 Woningen, waarvoor in een bepaald jaar goedkeuring wordt verleend, komen voor een groot deel pas in het daarop volgend jaar gereed. De cijfers, die hier voor 1973 worden gegeven, verschaffen een indruk van de woningbouw in 1974.

[p. 87]

Woningbehoefte-onderzoek bleek) liggen. Op pag. 92 e.v. van dit hoofdstuk wordt hierop teruggekomen. Het thans in voorbereiding zijnde kwalitatief woningonderzoek (K.W.O.) van het Ministerie van Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening zal binnenkort nieuwe, meer gedetailleerde gegevens opleveren over de gebreken van de woningvoorraad.

Eigendomsverhouding en financiering

Een toenemend percentage woningen is eigendom van de bewoners. In 1964 was dit nog maar 32%, in 1967 34%,¹³ in 1970 36%¹³ en in 1974 39%.¹⁴ Naast de 36% door de eigenaar bewoonde woningen bestond in 1970 27% van de woningvoorraad uit woningwetwoningen en 37% uit de overige huurwoningen.{problem}¹⁵ De nieuwbouw bestond in 1973 voor 36% uit woningwetwoningen, voor 44% uit premiewoningen bestemd voor eigendom, zowel als verhuur, en voor 20% uit ongesubsidieerde woningen. Van de in dat jaar voltooide woningen was in het totaal 38% bestemd voor bewoning door de eigenaar.

Woningwetwoningen worden meer dan premiewoningen in etage- en in hoogbouw uitgevoerd; premiewoningen weer meer dan ongesubsidieerde woningen. De ontwikkelingen in de drie sectoren zijn echter globaal dezelfde.

13 Woningbehoefte-onderzoeken C.B.S. 1964, 1967 en 1970.

13 Woningbehoefte-onderzoeken C.B.S. 1964, 1967 en 1970.

14 L.S.S. 1974, personensteekproef gecorrigeerd voor woningen.

15 Gegevens van de Centrale Directie van de Volkshuisvesting en de Bouwnijverheid.

§2 Woonsituatie en woonsatisfactie

Uit enkele recente onderzoeken blijkt, dat de tevredenheid, die mensen omtrent hun woonsituatie uiten, betrekkelijk weinig wordt beïnvloed door persoonlijke kenmerken, zoals sexe, leeftijd en beroep; verder dat de tevredenheid met de woonsituatie eveneens betrekkelijk los staat van de tevredenheid met andere voor de hand liggende bronnen van (dis)satisfactie, zoals gezondheid, huwelijk, gezin en sociale positie.¹⁶

De woonsatisfactie, die in enquêtes naar voren komt, heeft dus wel degelijk veel te maken met de woonomstandigheden waarin mensen verkeren; zij wordt niet beheerst door de persoonlijke eigenschappen of levensomstandigheden van de respondent. Misschien lijkt deze bewering het intrappen van een open deur. Het is echter lang niet vanzelfsprekend, dat een dergelijke satisfactie-variabele zo letterlijk genomen kan worden.

Aan het onderzoek naar woonwensen en woonsatisfactie zijn toch nog bezwaren verbonden, die nopen tot voorzichtigheid bij de interpretatie van de resultaten, vooral in verband met de gradatie van het begrip satisfactie. Afhankelijk van de vorm van de vragen vertegenwoordigen de antwoorden nu eens utopieën, dan weer juist uiterst bescheiden wensen. De gemanifesteerde tevredenheid is soms lager dan de feitelijke, bijvoorbeeld als de respondent hiervan praktische voordelen verwacht en, vaker, juist geflatteerd omdat uitingen van ontevredenheid niet verenigbaar zijn met het beeld dat hij van zichzelf wil ontwerpen. De verschillende enquêtes laten zich door hun verschillende doeleinden, de verschillende formuleringen van de vragen en de variërende context, waarin deze telkens gesteld worden maar moeilijk vergelijken. Zelfs het rangorde-nummer van een vraag in een vragenlijst kan belangrijke gevolgen hebben voor het resultaat dat hij oplevert, zoals Burie in zijn proefschrift ‘Wonen en woongedrag’ laat zien.¹⁷

16 J.B. Burie: ‘Wonen en woongedrag, verkenningen in de sociologie van bouwen en wonen’. Meppel 1972, p. 111 e.v.
Geïntegreerd Milieu-hygiënisch onderzoek, deel II B, Noordzeekanaalgebied, p. 10 e.v. en p. 45.

17 J.B. Burie: ‘Wonen en woongedrag, verkenningen in de sociologie van bouwen en wonen’. Meppel 1972, p. 105 e.v.

[p. 88]

Van enkele waarnemingen zijn geldigheid en betrouwbaarheid echter evident. Het staat langzamerhand wel vast, dat de voorkeur van de bevolking uitgaat naar het wonen in een eengezinshuis met tuin, in een rustige, groene omgeving, waarin privacy gewaarborgd is. In het hoofdstuk ‘Ruimte en Milieu’ werd dit ook al vermeld, mede naar aanleiding van het ‘Onderzoek naar woonmilieus’ uitgevoerd in opdracht van de Rijksplanologische Dienst, waaruit de volgende tabel is overgenomen.

Tabel 7.3	Gewenst woningtype in verband met het huidige woningtype in % van het totale aantal ondervraagden.
		huidige woningtype
gewenst woningtype	totaal	flat	etage- woning	bejaarden- flat/- woning	eengezins- woning	bungalow	andere woning
flat	3	2	1	-	-	-	-
etagewoning	3	1	1	-	1	-	-
bejaardenflat/woning	5	1	1	1	2	-	-
eengezinswoning	56	7	9	-	38	-	2
bungalow	22	3	3	-	13	2	1
andere woning	11	1	1	-	6	-	3
totaal	100	15	16	1	60	2	6
herwogen aantal ondervraagden	3 183
	Bron: Onderzoek naar woonmilieus, samenvatting van de resultaten R.P.D., publikatie 1973-5.

De mate waarin binnen de categorie eengezinshuizen weer voorkeuren gelden voor de bungalow en het vrijstaande eengezinshuis,¹⁸ wijst erop, dat de wijze van vraagstelling, althans op dit punt, utopieën heeft losgemaakt. Ontevredenheid over woning, woonbuurt en woonplaats gaan volgens het R.P.D.-onderzoek tot op grote hoogte samen, hetgeen niet verbazingwekkend is, omdat de geprefereerde woonomstandigheden in werkelijkheid gekoppeld voorkomen. Slechts in betrekkelijk kleine kernen kan momenteel aan deze voorkeur tegemoet worden gekomen. Van de 45% van de bevolking, die een andere woonplaats zou willen kiezen, heeft dan ook de grote meerderheid (71%) voorkeur voor een kleinere kern als vestigingsplaats.¹⁹

Uit het L.S.S. 1974 bleek eveneens, dat de woonsatisfactie daalde naarmate de grootte van de woonkern steeg. Een veel sterker verband kwam echter aan het licht tussen woonsatisfactie en het type woning, annex directe omgeving, waarin men gevestigd was. De voorkeur voor de kleinere kernen wordt waarschijnlijk verklaard door de aldaar beschikbare woningtypen; veel meer althans dan door de eigenschappen van de kleine kern als macro-omgeving.

18 Dit blijkt uit verdere resultaten van betreffend onderzoek. Zie p. 12 van de genoemde publikatie.

19 Onderzoek naar woonmilieus: samenvatting van de resultaten R.P.D., publikatie 73-5, p. 27.

[p. 89]

Tabel 7.4	Woonsatisfactie naar type woonsituatie.
	in procenten
type woonsituatie	buitengewoon of zeer tevreden	tevreden of tamelijk tevreden	niet zo tevreden	totaal	absoluut	gemiddelde verhuis- geneigd- heidscore
eengezinshuizen na 1944	55	41	4	100	1 847	2,3
eengezinshuizen 1919-1944	53	41	6	100	751	2,3
eengezinshuizen vóór 1919	46	43	11	100	393	2,6
etagewoningen na 1944	32	51	17	100	636	3,7
etagewoningen 1919-1944	27	53	20	100	241	4,1
etagewoningen vóór 1919	30	45	25	100	141	4,0
overige woonsituaties^1	42	47	11	100	622	2,8
totaal	47	44	9	100	4 631	2,8
	Bron: L.S.S. 1974.

De mate van tevredenheid met de woonsituatie werd in het L.S.S. 1974 het beste verklaard door de factor ‘type woonsituatie’, die een combinatie van woningtype en bouwjaar vertegenwoordigde.

Opvallend is, naast de aanzienlijke verschillen tussen de satisfactie-percentages, de overheersende tevredenheid in elk type woonsituatie, zelfs de meest ongunstige; verbaal is dit althans het geval.

Het beeld is vrijwel consistent. Primair bepaalt het woningtype (eengezins- of etagebouw) de satisfactie; in tweede instantie de ouderdom van de woning.

De geringste tevredenheid werd gevonden in de oudste categorie etage-woningen, die voor driekwart gelegen zijn in de oude wijken van Amsterdam, Rotterdam en Den Haag. In de na-oorlogse etagewoningen is de tevredenheid groter, maar zij ligt toch duidelijk onder het niveau, dat in de oudste categorie eengezinswoningen wordt gevonden.

Voor de bewoners van hoogbouwetages van de na-oorlogse etagebouw werd de woonsatisfactie afzonderlijk vastgesteld. Bewoners van een vijfde of hogere verdieping toonden zich voor 44% ‘buitengewoon’ of ‘zeer’ tevreden; voor 39% tevreden of ‘tamelijk’ tevreden en voor 22% ‘niet zo’ tevreden. Zij waren dus enerzijds meer uitgesproken positief en anderzijds vaker negatief gestemd dan de bewoners van na-oorlogse etages in het algemeen. Vermoedelijk oefenen de hoogte van de verdieping en de overige kenmerken van dit soort woning (kort geleden gebouwd met relatief veel ruimte en comfort) hierbij tegengestelde invloeden uit. Ook is het

1 Respondent bewoont bedrijfswoning, tehuis of inrichting of is inwonend.

Een woord van toelichting op deze tabel: De woonsatisfactie werd in het L.S.S. 1974 gemeten op twee schalen, beide ontleend aan het al meermalen genoemde ‘Geïntegreerd Milieu-onderzoek’. De eerste schaal werd gegeven door de simpele vraag, in welke mate bent u tevreden met uw woonsituatie; de tweede, de zogenaamde verhuisgeneigdheid-schaal (V.G.-schaal), registreert de reacties van de mensen op een groot aantal positieve en negatieve beweringen omtrent hun woning en woonomgeving.

[p. 90]

mogelijk dat een bepaalde categorie bewoners van hoge verdiepingen, bij voorbeeld de gezinnen met kinderen in de peuterleeftijd, hun woonsituatie negatief beoordelen, terwijl de overigen overwegend tevreden waren. De bewoners van de hoge etagewoningen in het L.S.S. bestonden voor 22% uit dergelijke gezinnen, die hier in vergelijking met andere typen huishoudens enigszins oververtegenwoordigd waren. Of zij juist massaal tot de ontevredenen behoorden, kon op grond van het beschikbare materiaal (nog) niet worden nagegaan. Resultaten van diverse onderzoeken wijzen wel in deze richting.²⁰

Bewoners van de nieuwere etagewoningen zijn in een aantal opzichten beter af dan de bewoners van oude eengezinswoningen. De bewoners van oude etagewoningen bevinden zich echter in elk opzicht in de ongunstigste positie. Nog afgezien van de, uit de aard der zaak, meestal ontbrekende eigen tuin, is hun woning veelal in minder goede conditie. Van de, bij het L.S.S. 1974 betrokken, woningen werd de bouwtechnische staat bepaald op grond van een combinatie van het oordeel van de bewoners en de enquêteur ter zake. Voor de onderscheiden typen woonsituatie waren de resultaten als volgt.

Tabel 7.5	Bouwtechnische toestand van woningen naar type woonsituatie.
	bouwtechnische toestand in procenten van het totaal aantal woningen per categorie
type woonsituatie	goed	matig	te vervangen	totaal	absoluut
eengezinshuizen na 1944	81	18	1	100	1 906
eengezinshuizen 1919-1944	72	23	5	100	777
eengezinshuizen vóór 1919	53	33	14	100	405
etagewoningen na 1944	70	28	2	100	651
etagewoningen 1919-1944	54	35	10	100	257
etagewoningen vóór 1919	41	41	18	100	147
overige woonsituaties	64	30	6	100	552
totaal	70	25	5	100	4 695
	Bron: L.S.S. 1974.

De als ‘matig’ gekenschetste woningen zullen in het algemeen verbeteringen van ingrijpende aard behoeven. De ‘te vervangen’ woningen zijn zonder meer krotten. Op het punt van het wooncomfort doet zich vrijwel hetzelfde beeld voor. Van alle ondervraagde bewoners moet 13% het stellen zonder bad of douche, bij de bewoners van etagewoningen van voor 1919 is dit 48%, bij bewoners van etagewoningen uit de periode 1919-1944 34%; bij de bewoners van eengezinshuizen van vóór 1919 28%. Hoewel de kamerbezetting bij de bewoners van de oude etagebouw niet hoger, integendeel juist iets lager is dan bij de overige categorieën, geldt dit waarschijnlijk niet voor het aantal vierkante meters woonruimte per persoon. De oude etagewoning is namelijk gemiddeld aanzienlijk kleiner dan de overige woningtypen.

De oude stadswijken, waarin de etagewoningen van voor 1919 gelegen zijn, kenmerken zich door hoge bebouwingsdichtheden, weinig groen en speelgelegenheid en een intensief verkeer. Hetzelfde geldt, in misschien wat mindere

20 Voor een samenvatting van dergelijke onderzoeksresultaten raadplege men: M.J. Danz en W.Th.L. van Wetten: ‘Wonen en gezondheid’, in ‘Stedebouw en Volkshuisvesting’ (6), juni 1974, p. 248.

[p. 91]

mate, voor de etagewoningen van tussen 1919 en 1944. Ook de woonomgeving in de oude stadswijken vormt een bron van dissatisfactie, zoals al tot uitdrukking kwam in het hoofdstuk ‘Ruimte en Milieu’.²¹

Tegenover alle nadelen van de oude etagewoningen staat in hoofdzaak één voordeel, te weten de lage huur, die voor de woning betaald wordt. Driekwart van de huurders van deze woningen betaalde minder dan ƒ 1 500,- per jaar. Bij de etagewoningen van 1919-1944 was dit 52%; bij de eengezinshuizen van vóór 1919 lag 64% onder de ƒ 1 500,-.

Hiermee is niet gezegd, dat deze groepen, in verhouding tot hun inkomen, ook weinig huur betalen. Van de bewoners van etagewoningen van vóór 1919 had 43%, blijkens het L.S.S. 1974, een huishoudensinkomen van minder dan ƒ 15 000,-. Een huurquote van 10% is onder deze omstandigheden snel bereikt.

21 Zie het hoofdstuk ‘Ruimte en Milieu’, p. 58.

§3 Enkele specifieke problemen

Woningnood, kwantitatief en kwalitatief

De term woningnood, in zijn meest beperkte betekenis, geeft het woningtekort aan, dat wil zeggen het verschil tussen de woningbehoefte en de beschikbare hoeveelheid woningen. In de eerste twee naoorlogse decennia werd het begrip veelal in deze zuiver kwantitatieve zin gebruikt. Tegenwoordig zal men aan het begrip woningnood een wat bredere strekking toekennen en ook het kwalitatief slecht wonen eronder begrijpen, waarbij het vaststellen van de omvang van het betrokken verschijnsel een nogal subjectieve en moeilijke zaak wordt.

Volgt men de raming van de regeringsnota ‘De woningbouw in de jaren 1974 tot en met 1977’, die uitgaat van 13 500 tweede woningen, een wenselijke woningreserve van 2,5 à 3% en waarbij alle ongewenste inwoningen, zowel van huishoudens als van alleenstaanden, bij de woningbehoefte worden geteld, dan komt men voor het begin van 1973 op een woningtekort van minimaal 49 500 en maximaal 79 500 woningen, welke tekorten respectievelijk 1,2% en 2,0% van de woningvoorraad uitmaakten. Het, volgens hetzelfde principe, berekende woningtekort voor het einde van 1970 bedroeg nog minimaal 104 000 woningen, ofwel 2,8% van het toenmalige woningbestand; in 1967 bedroeg het tekort 135 000 woningen, ofwel 3,9% van het bestand.²²

Met de zuiver kwantitatieve woningnood is vrijwel afgerekend. Een landelijk tekort van 49 500 of zelfs 79 500 woningen is bij een produktie-capaciteit van 150 000 woningen per jaar niet verontrustend, alhoewel de nood plaatselijk, met name in de grote steden, nog aanzienlijk is. De regering heeft, zoals eerder opgemerkt, besloten de jaarlijkse woningproduktie geleidelijk aan te verminderen tot minimaal 125 000 woningen in 1976. Om tegemoet te komen aan de vraag van nieuwe woningbehoevende eenheden (bij voortgaande vermindering van de woningbezetting) en een kleine opvoering van de woningreserve moet dit ruimschoots voldoende zijn. Een snelle vervanging van de voorraad slechte woningen is hierbij echter niet voorzien.

Tal van oudere woningen voldoen niet meer aan hedendaagse wooneisen. Zij zijn klein (de vierkamerwoning van voor 1919 is slechts ongeveer half zo groot als de tegenwoordige), onpraktisch van indeling, slecht geventileerd, vochtig, onvoldoende op het punt van sanitair, weinig comfortabel. Dat deze tekortkomingen realiteit bezitten voor de bewoner zelf en niet door buitenstaanders aan de woningen zijn opgelegd, blijkt onder meer uit de resultaten van het L.S.S. 1974. Ofschoon de bewoners van oude stadswijken naar omstandigheden tevreden genoemd moeten worden, is de waardering voor, en waarschijnlijk de gehechtheid aan, woning en woonbuurt hier zwakker dan in de andere typen woonomgevingen met inbegrip van

22 Schattingen op basis van de Woningbehoefte-onderzoeken 1967 en 1970 van het C.B.S.

[p. 92]

de moderne hoogbouw. Het is, zoals gezegd, niet gemakkelijk een uitspraak te doen over het aantal slechte woningen. Het Kwalitatief Woning Onderzoek van het Ministerie van Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening stelt op het ogenblik, op basis van een steekproef, de gebreken en de verbeteringskosten van de woningvoorraad vast. Conclusies over de verbeterbaarheid van woningen zullen daarbij overigens op meer dan strikt economische overwegingen berusten. Op grond van een al eerder (in 1961) gehouden Kwalitatief Woning Onderzoek werd het aantal slechte woningen (te vervangen, dan wel ingrijpend te verbeteren) anno 1973 geschat op 650 000 tot 700 000.²³ Het probleem van een dergelijke schatting is, dat niet alleen bouw- en woontechnische kenmerken van woningen in de tijd veranderen (door natuurlijk verval enerzijds en aangebrachte verbeteringen anderzijds), maar dat ook de beoordelingscriteria zich wijzigen, waardoor, onafhankelijk van objectieve veranderingen, krotten ontstaan en verdwijnen. Nog sterker dan voor de vaststelling van het aantal krotten geldt dit voor de indeling in remediecategorieën. Bij een toenemende populariteit van rehabilitatie als saneringsmethode zullen wellicht steeds meer krotten van de categorie ‘te vervangen’ in de categorie ‘te verbeteren’ belanden. De kwalitatieve woningnood omvat naar de huidige normen in elk geval minimaal 10%, waarschijnlijk eerder 15% van de woningvoorraad en overschaduwt daarmee de puur kwantitatieve. Het ziet er niet naar uit dat hij op korte termijn gelenigd zal worden. In het door de regering voor de komende jaren vastgestelde bouwprogramma is slechts ruimte voor de vervanging van 94 000 slechte woningen tot 1978. Daarnaast neemt men zich voor in dezelfde periode nog 160 000 slechte woningen ingrijpend te verbeteren, waarmee dan in het totaal 250 000 woningen als zodanig afgevoerd zouden zijn.²³ Intussen ontstaan echter weer nieuwe krotten. Het programma is trouwens rijkelijk ambitieus. Ook in 1974 werden vermoedelijk niet meer dan ongeveer 20 000 woningen afgevoerd, waarvan slechts een deel krotten; het rehabilitatieprogramma kwam evenmin goed van de grond. Het krottenprobleem concentreert zich sterk in de drie grote steden, waarin meer dan de helft van de kortten gelegen is.²⁴ Hier is juist ook de kwantitatieve woningnood nog niet opgelost en bestaat een tekort aan, bij sanering noodzakelijke, vervangende woonruimte.

Sanering van de woningvoorraad op enige schaal zal vermoedelijk pas kunnen beginnen na de totstandkoming van de Wet op de Stadsvernieuwing. Naar aanleiding van het thans gereed liggende voorontwerp van de Wet een kort woord over de inhoud.

Naast geheel nieuwe elementen, die het ontwerp bevat, betekent het de integratie van een reeks bestaande mogelijkheden tot beïnvloeding van de woonkwaliteit, zoals die ontleend konden worden (maar dit in het algemeen niet werden) aan de Woningwet, de Woonruimte-Wet, de Onteigeningswet, de Hinderwet en de diverse

23 De woningbouw in de jaren 1974 tot en met 1977', Nota van het Ministerie van Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening dd. 30.8.1973, p. 12 en 13. (tabel 11)

23 De woningbouw in de jaren 1974 tot en met 1977', Nota van het Ministerie van Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening dd. 30.8.1973, p. 12 en 13. (tabel 11)

24 L.S.S. 1974. Van de bewoners van woningen van voor 1919, met 3 kamers of minder, en een huur van onder de ƒ 1 500,- per jaar, was 55% in de drie grote steden woonachtig.

[p. 93]

subsidieregelingen van het Ministerie van Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening. De voornaamste bestanddelen van het voorontwerp worden hieronder puntsgewijs weergegeven. De verder geïnteresseerde lezer zij verwezen naar andere publikaties.²⁵ (zie voor noot p. 92)

Het ontwerp bevat:

•	De mogelijkheid voor de gemeenten om stadsvernieuwingsgebieden aan te wijzen, bij voorkeur op basis van een structuurplan; de aanwijzing impliceert reservering van financiën en leidt binnen een vastgestelde periode tot een stadsvernieuwingsplan voor het betreffende gebied, waarin allerlei uitvoeringsmaatregelen zijn opgenomen.
•	De mogelijkheid voor de gemeenten om behoedingsgebieden aan te wijzen op basis van een structuurplan; de aanwijzing tot behoedingsgebied geschiedt in afwachting van een eventuele latere aanwijzing tot stadsvernieuwingsgebied en dient om dit gebied te beschermen tegen ontwikkelingen, die het woon- en leefklimaat aantasten; een sloopverbod is hierbij één van de voornaamste middelen.
•	Het recht van de gemeente om bij verkoop van onroerend goed op een bijzondere wijze als partij op te treden; in het voorlopig ontwerp heeft dit recht de vorm van een voorkooprecht gekregen, in het definitieve ontwerp zal dit waarschijnlijk een voorkeursrecht worden; de gemeente kan zich hierdoor bij de verkoop van panden in een stadsvernieuwingsgebied als eerste gegadigde doen gelden.
•	De verruiming van de onteigeningsmogelijkheden in een stadsvernieuwingsgebied.
•	De plicht van eigenaren om desgevraagd woningen te rehabiliteren of bij afbraak te zorgen voor vervangende bouw, alsmede een gedoogplicht voor huurders, waarbij deze aan hun woning vereiste verbeteringswerkzaamheden moeten toestaan. In beide gevallen gelden subsidie-maatregelen.
•	De mogelijkheid voor de Minister om de huren van gerehabiliteerde woningen voor een bepaalde tijd vast te stellen.

De koppeling van financiering en uitvoering van ruimtelijke plannen aan de aanwijzing van de plangebieden is een nieuwe ontwikkeling. Deze op zich rationele constructie zou bij het ontbreken van voldoende geld echter een rem kunnen vormen op het aanwijzen van stadsvernieuwingsgebieden. Ontsnapping van de gemeente in de aanwijzing van behoedingsgebieden ligt dan voor de hand. Deze biedt maar een zeer gedeeltelijk soelaas voor de volkshuisvestingsproblemen, die de Wet op de Stadsvernieuwing probeert op te lossen.

De Wet beoogt overigens meer: zij is een ruimtelijk planologisch instrument, dat dient ter bescherming van economisch zwakke functies en groepen en tot het behoud van esthetisch waardevolle bebouwing. Een nevenfunctie is ongetwijfeld het nauwer betrekken van de bevolking bij het ruimtelijk beleid. Juist op dit punt, is het voorontwerp nog niet geheel duidelijk.²⁶

Het ontwerp markeert een fase in het dilemma rehabilitatie versus kaalslag, waarbij rehabilitate als stadvernieuwingsmethode primair wordt. In de controverse, handhaving versus verdrijving van de ter plaatse woonachtige bevolking, geeft het ontwerp, in combinatie met ruimere mogelijkheden van individuele huursubsidie, een ruggesteun aan de voorstanders van handhaving.

Verreweg de meeste woningen - de na-oorlogse zelfs bijna allen - voldoen aan een aantal formele kwaliteitseisen en onttrekken zich daarmee aan de betiteling ‘krot’ of

25 Zie o.a.: ‘Naar een Wet op de Stadsvernieuwing’ rapport van de Werkgroep Aanvullende regeling Stadsvernieuwing, Staatsuitgeverij 1974. Hierin is het voorontwerp opgenomen. Bij het ter perse gaan van deze publikatie verscheen het ‘Rapport van de Commissie ter bestudering van de financiële consequenties van sanering en stadsreconstructie’, dat op 25 oktober 1974 door Staatssecretaris Schaefer aan de Tweede Kamer werd aangeboden. Volstaan zij hier met de opmerking, dat het Rapport een andere, meer inclusieve, en ook ruimere, financieringswijze van stadsvernieuwingsactiviteiten voorstelt, waarbij de lasten van de Gemeenten naar het Rijk verschuiven.

26 De Raad van Advies voor de Ruimtelijke Ordening vraagt althans in een nota dd. 24.4.1974 om een verplicht besluitvormingsschema waarbij inspraak en participatie van de bevolking worden geregeld.

[p. 94]

‘slechte woning’. Dit betekent niet dat zij in alle opzichten goede huisvesting bieden. Nog afgezien van vrij grote aantallen goed gebouwde, comfortabele woningen, die door ligging en/of bouwvorm weinig begeerd zijn, is ook op de na-oorlogse bouw kwalitatief nog wel het een en ander aan te merken. Zo heeft de geluidsisolatie van woningen geen gelijke tred gehouden met de ontwikkeling van lawaaibronnen in en buitenshuis. Minder gemakkelijk objectiveerbare gebreken, vooral in het esthetische vlak liggend, betreffen nagenoeg de gehele na-oorlogse woningbouw. Hierover thans enkele opmerkingen.

Esthetische aspecten van het wonen

De gelijkvormigheid van de na-oorlogse woningen, de monotonie van het straatbeeld, de kilheid van de toegepaste architectuur en de grootschalige opzet, hebben zo dan wel niet tot een moderne volksziekte als de flatneurose, dan toch wel tot zeer wijd verbreide klachten aanleiding gegeven. Het onbehagen over de nieuwbouw heeft langzamerhand een officiële status gekregen. Deskundigen schrijven dit onbehagen toe aan de geringe informatiewaarde van de nieuwbouw, de daarmee gepaard gaande zintuigelijke deprivatie en aan de frustratie van identiteitsbehoeften, die mensen in verband met hun woning en hun woonomgeving koesteren.

Deze situatie, die algemeen zo negatief word gewaardeerd en desondanks voortduurt, wordt in het leven gehouden door een complex van oorzaken. De industriële produktie-wijze, waaraan ook de bouw onderhevig is gemaakt, berust op standaardisatie, type-beperking en schaalvergroting, waardoor rijen en blokken van, tot in details aan elkaar gelijke, woningen zijn ontstaan. In het geval van de hoogbouw komen daarbij de weinig gemoedelijke afmetingen van de gebouwen met de daarbij horende al evenmin gemoedelijke, onderlinge afstanden. Principes, ten grondslag liggend aan de na-oorlogse stedebouw, zoals de scheiding van functies en de toepassing van grootschalige voorzieningen, versterken de eentonigheid van de nieuwe woonwijken. De dominantie van op spitsuren berekende autowegen in dit soort wijken, de al te opzettelijk aangebrachte franje en het, veelal nog, ontbreken van volwassen groen, doen verder afbreuk aan het genoegen van de passant. Als buiten de vormgeving liggende oorzaken van vervreemdingsgevoelens worden ook nog wel genoemd de privatisering van het moderne leven (steeds meer binnenshuis) en het verdwijnen van sociale verschillen binnen de wijk.

Wellicht heeft Nederland, door de noodgedwongen concentratie op kwantiteit, nog minder dan andere landen aandacht of tijd gehad om bij het onbehagen stil te staan en pogingen tot correctie te ondernemen. Ook nu wordt nog op vrij grote schaal op boven beschreven wijze gebouwd. Planologische voorbereiding en lange-termijn-investeringen verzetten zich tegen snelle koerswijzigingen in woningen stedebouw.

Wijzigingen van enige betekenis, die zich thans aftekenen, zijn een groeiende waardering voor de oudbouw, die zich uit in de neiging om te rehabiliteren, en een afremming van de hoogbouw in de woningensector. Van de talrijke, uiteenlopende recepten voor een, esthetisch en psychologisch meer aan menselijke behoeften tegemoetkomende nieuwbouw, wordt met een aantal, op kleine schaal, geëxperimenteerd. Het Ministerie van Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening stelde de afgelopen zes jaar voor in het totaal 26 experimentele projecten, samen omvattende 7 300 woningen, een speciale subsidie ter beschikking. Het experimentele karakter van deze projecten is veelal gelegen in een of meer van de volgende elementen:

•	een flexibele indeling van de woning;
•	de toepassing van andere dan gebruikelijke niveauverschillen in de woning (b.v. ‘split level’-typen);
•	andere dan gebruikelijke schakelingen tussen woningen;

[p. 95]

•	differentiatie van woningen naar grootte en type;
•	een andere dan gebruikelijke situering van woningen in de woonomgeving;
•	toepassing van een hogere bebouwingsdichtheid met behoud van privacy.

Een aantal experimenten is gericht op invoeging van nieuwbouw in openvallende binnenstadsbebouwing.

De bouwmaatschappijen, gesteld voor de opgave om meer verspreide en kleinere kavels in te vullen, tonen belangstelling voor experimentele bouw. Het is de vraag of nu uitgesproken ‘mooie nieuwbouw’ in het verschiet ligt. Een woonmilieu, dat aan zijn bewoners maximale bevrediging schenkt (en dat wordt toch wel de voornaamste leidraad bij de ontwerpen), behoeft in esthetisch opzicht nog niet zo geslaagd te zijn. Bewoner en passant bekijken een straat niet met dezelfde ogen. Een verbetering van woning en woonomgeving in esthetisch opzicht is desondanks wel te verwachten.

De financiering van het wonen

De kosten van het wonen worden in Nederland voor een belangrijk deel gedragen door de overheid. Van de nieuwbouw van de laatste jaren was slechts 20% ongesubsidieerd. Bij woningwetwoningen is de overheidsbijdrage in de aanvangshuur volgens de thans nog geldende calculatie rond 50%. Ook op andere wijze is de invloed van de overheid op de woningmarkt vèrstrekkend. Aanvankelijke bevriezing van de huren van de na-oorlogse woningvoorraad, en een stelsel van gereguleerde huurverhogingen, die geen gelijke tred hielden met de stijgende reproduktiekosten van woningen, zijn verantwoordelijk voor de volgende situatie.

•	Een lage gemiddelde huurquote; in 1970 had 56% van de bevolking een huurquote van minder dan 10% en 84% van minder dan 15%;^27 bij voortzetting van het huidige beleid moet worden verwacht dat de subsidielasten in de komende jaren snel zullen toenemen, waarbij de in vergelijking met de geldontwaarding zeer nietige huurverhogingen van 6% een belangrijke rol spelen. Voor zittende huurders betekent één en ander dat de daling van de huurquotes zich voortzet.
•	Een, in vergelijking met de nieuwbouw, te goedkope oude woningvoorraad; de relatie tussen kwaliteit en prijs is daarbij sterk verstoord; een gevolg hiervan is, dat onderhoud en verbetering van oude woningen worden belemmerd.
•	Een relatief grote belasting van de minst draagkrachtigen, wier huurquote aanzienlijk boven die van de overige bewoners ligt (zie dit hoofdstuk p. 91); een deel van de goede goedkope woningen bevindt zich blijvend in handen van bewoners met een relatief hoog inkomen, die niet gemotiveerd zijn om door te stromen naar een duurdere woning.

Sinds enige tijd wil men van het systeem, althans de nadelen hiervan, af. De middelen die tot dusver gebruikt werden, liberalisatie van de huren in bepaalde gebieden en harmonisatie in de vorm van verplichte of aan eigenaren toegestane huurverhogingen zijn onvoldoende en te weinig specifiek in hun uitwerking.

De, in augustus 1974 verschenen, regeringsnota ‘Huur- en subsidiebeleid’ zoekt een meer ingrijpende verbetering in de relatie tussen kwaliteit en prijs van de woningen aan de ene kant en die tussen huurprijs en inkomen anderzijds.

Een logische relatie tussen kwaliteit en prijs wordt nagestreefd door een indeling van de voorraad huurwoningen in kwaliteitsklassen, die elk hun eigen minimum normhuur krijgen, waar beneden als vaststaand mag worden aangenomen dat de woning te goedkoop is.

Voor nieuwgebouwde of ingrijpend verbeterde woningen gelden gedurende vijf jaar verplichte huurverhogingen, die voorlopig op 8% gesteld zijn. De bestaande woningen worden in principe gebonden aan dit zelfde percentage, met dien verstande, dat in het laatste geval niet de feitelijke huur, maar de normhuur als basis

27 Woningbehoefte-onderzoek C.B.S. 1970.

[p. 96]

geldt. Woningen, die voor hun klasse te goedkoop zijn (onder de normhuur liggen), volgen daarom bij huurverhogingen een iets steilere trend dan de overige woningen in de desbetreffende klasse. Woningen kunnen op grond van veroudering, verbetering of welke verandering in kwaliteit dan ook, van klasse wisselen en daarmee een andere trend gaan volgen.

Voor de huurprijsvorming blijft de nieuwbouw maatgevend. De kostprijshuren in de nieuwbouw stijgen, voornamelijk door de oplopende bouwkosten en rente, in snel tempo. Om de vraaghuren (dus de prijs, die de huurder betaalt) in de nieuwbouw op een redelijk peil te houden, toonde men zich in het verleden reeds een voorstander van de zogenaamde dynamische kostprijsberekening, waarbij de kostprijshuur van een nieuwgebouwde woning aanvankelijk belangrijk lager kan worden gesteld dan thans het geval is, zonder dat de overheid meer behoeft toe te leggen en zonder dat verliezen op de exploitatie behoeven te worden geleden. In feite wordt de tweezijdige inflatievergoeding, die de exploitant tot dusver incasseerde (eenmaal via de, door de verwachte geldontwaarding ingegeven, hoge kostprijshuur en eenmaal via de, eveneens op de inflatie berustende waardestijging van de woningen) ongedaan gemaakt. Men meende destijds, dat bij een dergelijke huurprijsberekening de objectieve huursubsidies zelfs geheel zouden kunnen verdwijnen en dat de huurders voortaan, na een eenmalige huurverhoging van 20%, de reële prijs voor hun woning zouden kunnen betalen. Voor degenen, die hiermee te veel moeite zouden hebben, werden, op de persoon gerichte, subsidies (zogenaamde subjectsubsidies) in petto gehouden.

Het huidige regeringsvoorstel wijkt hiervan af. De woning wordt te zeer als ‘merit-goed’ beschouwd om haar te onderwerpen aan een op de kostenontwikkeling afgestemde en daarbij mogelijk sterk boven de loonontwikkeling uitgaande huurverhoging. Voorlopig wordt een algemene jaarlijkse huurverhoging van 8% als een maximum gezien. Ook met toepassing van de dynamische kostprijsberekening blijft dan een exploitatietekort bestaan, waarin de overheid door middel van objectieve (dus aan de woning onafhankelijk van de bewoner, gekoppelde) huursubsidies voorziet. In het nieuwe systeem worden zowel de stijging van de te vragen aanvangshuren als de jaarlijkse algemene huurverhoging grosso modo binnen de grenzen van de loonontwikkeling gehouden.²⁸ Gezien de stijging waaraan de stichtingskosten van nieuwe woningen nog steeds onderhevig zijn, betekent dit dat de subsidies, die de overheid verstrekt om het verschil tussen kostprijshuur en aan de bewoner gevraagde huur te overbruggen, elk jaar nog zullen toenemen.²⁹

Het nieuwe systeem biedt daarnaast plaats aan een veel ruimere toepassing van subject-subsidies. Het doel van de subject-subsidies is het toegankelijk maken van betere woningen, zowel nieuwgebouwde als bestaande, voor de lagere inkomensgroepen zonder dat de relatief toch al hoge woonkosten van deze groepen hiermee evenredig stijgen. De subsidies worden i.h.a. toegekend aan bewoners van normale, niet luxueuze woningen, die in verhouding tot hun inkomen nochtans te veel huur betalen. Een bijzondere vorm van deze subsidies vertegenwoordigen de gewenningssubsidies, die onder bepaalde voorwaarden, worden toegekend bij plotselinge ‘huursprongen’, zoals bij doorstroming of bij ingrijpende verbetering van de woning. Aan degenen, die gezien hun inkomen daarentegen te weinig huur betalen, wordt,

28 Zie de nota ‘Huur- en Subsidiebeleid 1974’, p. 53, en de grafieken op p. 57 en 58 met bijbehorende toelichting.

29 Besparing zal ook niet zozeer het doel zijn van het nieuwe beleid. De subject-subsidies worden belangrijk uitgebreid. Verder dient ook nog een nieuwe object-subsidie zich aan in de vorm van de zgn. lokatie-subsidie. Een korte toelichting op deze laatste subsidie kan worden gevonden op de laatste pagina van het hoofdstuk ‘Ruimte en Milieu’.

[p. 97]

binnen bepaalde grenzen, een doorstromingsheffing opgelegd, die de mobiliteit van deze groep moet bevorderen. Bewoners van eigen woningen blijven onder het nieuwe beleid ongeveer in de positie die zij reeds hadden.

Met deze globale schets zij hier volstaan. Bij het in praktijk brengen van deze plannen ontstaat een eenvoudiger, maar nog verre van eenvoudig financieringsbeleid. De keuze voor een mengvorm van object- en subjectsubsidies, de introductie van de doorstromingsheffing en de, nog niet zo simpele, voor allerlei geschillen vatbare, indeling van woningen in kwaliteitsklassen mogen hierbij als illustraties gelden. De complicaties vloeien ten dele voort uit de visie van de regering op de woning als ‘merit’-goed. Vanuit deze visie houdt zij vast aan het principe van de object-subsidies en legt zij zich neer bij het voortbestaan van de, in ons land, betrekkelijk lage gemiddelde huurquote.

De ervaring heeft geleerd dat het voorstel om een doorstromingsheffing in te voeren, geschikt is om zeer principiële betogen voor en tegen uit te lokken.

Tegenstanders voeren aan dat het hier om een ingreep in de consumptievrijheid gaat. Daar tegenover staat de redenering van het kabinet, dat op de woningmarkt voor de laagst-betaalden van consumptievrijheid evenmin sprake is en dat de heffing een tijdelijk middel is om de doorstroming op gang te helpen. Niettemin staat het vast dat een dergelijke maatregel meer inhoudt dan een louter technische verfijning van het instrumentarium.