Sociaal en cultureel rapport 1974

[p. 39]

Hoofdstuk 4 Economie

In dit hoofdstuk zullen enige relaties tussen de ‘economie’ en het maatschappelijk en cultureel welzijn belicht worden; eerst de welzijnseffecten van de maatschappelijke produktie en vervolgens de economische aspecten van de welzijnsvoorzieningen.

§1 Het produceren

Door het nationale produktie-apparaat in de ruimste zin worden goederen en diensten als nationaal produkt voortgebracht. De omvang van het nationale produkt bepaalt het nationale inkomen. Voor het maatschappelijk en cultureel welzijn is zowel de wijze waarop wordt geproduceerd, als de omvang van het nationale inkomen van belang. Tenslotte is ook de verdeling van het besteedbaar inkomen, direct of via de overheid, over de leden der samenleving van invloed op het sociaal en cultureel welzijn. Beginnen wij met de wijze van produceren.

De produktie wordt tot stand gebracht door combinatie van de produktiefactoren arbeid en kapitaal, met gebruikmaking van grondstoffen en energie; de produktie vergt bovendien ruimte en geschiedt in een bepaald organisatorisch kader. In ons land vindt de produktie voor het grootste deel plaats in particuliere ondernemingen, waarvan een aantal als multinationaal kan worden beschouwd.

Een aantal aspecten van het produceren beïnvloedt het maatschappelijk en cultureel welzijn.

De werkplaatsen, fabrieken en kantoren nemen ruimte in beslag; ruimte die dan niet meer voor andere doeleinden gebruikt kan worden. Door de tendens steeds grotere vestigingen te bouwen, wordt de ruimte ook opvallender gebruikt: grote fabrieken en kantoren tasten de fijnschaligheid van stad en landschap aan, net als - in veel gevallen - grote flatgebouwen. De concentratie van de produktie (zowel van goederen als van diensten) roept ook een toenemende verkeersbehoefte op, die zich vooral in de vorm van autoverkeer manifesteert; bij de keuze van de plaats voor nieuwe vestigingen speelt de nabijheid van spoorwegstations over het algemeen nauwelijks mee. De aanleg van nieuwe wegen vergt meer ruimte en doet een aanslag op de ruimtelijke structuur door zijn strakke doorsnijding van het landschap. Naast het gebruik van de weg om produktieve redenen is er ook een consumptief gebruik. Voor veel welzijnsactiviteiten is verplaatsing noodzakelijk.

Bij het produceren komt vaak stank, lawaai en afval vrij. Niet minder dan 20% der

[p. 40]

Nederlanders (boven de 18 jaar) heeft naar eigen zeggen¹ thuis soms of vaak last van luchtverontreiniging. Het verschil tussen de last in de drie grote steden en de last op het platteland² is opvallend: in de drie grote steden ondervond 30% van de mensen soms of vaakstankoverlast, op het platteland was dit slechts 10%. Van geluid ondervond 26% soms of vaak hinder, in de drie grote steden 35%, op het platteland 15% der bewoners. Ruwweg ⅔ van de geluidshinder wordt veroorzaakt door het verkeer: vliegtuig, auto en brommer; fabrieken en werkplaatsen worden maar in heel geringe mate als geluidshinderbronnen ervaren. Afval geeft overlast in de vorm van opeenhoping van vast afval en in de vorm van waterverontreiniging. In de toename van de waterverontreiniging is, dank zij de bouw van waterzuiveringsinstallaties, een kentering opgetreden; een verbetering is te verwachten, wanneer ook de geplande installaties zullen zijn voltooid. Veel afval in vloeibare vorm wordt geïmporteerd via Rijn en Maas; hier is een vermindering alleen via internationale afspraken te realiseren.

Vast afval vindt in toenemende mate een bestemming: zo worden auto's - voorheen verzameld op autokerkhoven - nu versnipperd.

De produktie is de laatste decennia in hoog tempo toegenomen; ten aanzien van een toenemend aantal grondstoffen is men zich de uitputtelijkheid van de wereldvoorraden bewust geworden; tijdens de oliecrisis 1973-1974 is dit bewustzijn uitgebreid tot de energievoorraden. Goederen die voorheen niet als schaars werden ervaren, gaan momenteel als schaars gelden (schoon water, schone lucht).

Toenemende aandacht wordt besteed aan het leren kennen van de grondstoffensituatie en aan de mogelijkheden van substitutie. Het groei-enthousiasme van de laatste decennia heeft in ieder geval plaatsgemaakt voor bedachtzaamheid en discussie over de grenzen van de groei.

Uit de mensen, wier levensvoldoening het welzijnsbeleid tracht te bevorderen, wordt tevens de produktiefactor arbeid gerecruteerd. Hoofdstuk 8 van dit Rapport is speciaal aan de arbeid gewijd.

Het aantal personen dat een bijdrage aan de produktie levert, is, als percentage van de Nederlandse bevolking, gestaag gedaald. De ontwikkeling 1955-1974 is in tabel 4.1 weergegeven.

Tabel 4.1	Beroepsbevolking (werkenden en geregistreerde werklozen) als percentage van de totale bevolking 1955-1974.
	1955	1960	1965	1970	1972	1974
a. beroepsbevolking (duizenden manjaren)	4 070	4 232	4 538	4 752	4 809	4 818
b. totale bevolking (in miljoenen)	10,7	11,4	12,2	13,0	13,3	13,5
c. a. in procenten van b.	38,0	37,1	37,2	36,6	36,2	35,7
	Bron: C.P.B. Centraal Economisch Plan 1974, p. 232. C.B.S. 70-jaren statistiek in tijdreeksen, p. 14. C.B.S. Maandstatistiek van bevolking en volksgezondheid, juli 1974, p. 218.

Oorzaken van de relatieve afname van de beroepsbevolking zijn de vergrijzing van de bevolking, de verlenging van de leerplicht en de toeneming van het aantal arbeidsongeschikten. Noch de toename van het aantal vrouwen in het arbeidsproces, noch de trendmatige afname van het aantal personen jonger dan 20 en ouder dan 64,

1 L.S.S. 1974.

2 Gemeenten met minder dan 5000 inwoners.

[p. 41]

ten opzichte van het aantal 20-64 jarigen³ heeft deze tendens kunnen tegenhouden. Wellicht heeft ook de werkloosheid de laatste jaren een druk op de omvang van de beroepsbevolking gelegd in die zin dat een aantal mensen zich niet op de arbeidsmarkt meldt omdat er toch weinig kans is werk te krijgen. Er zijn anderzijds ook groepen werknemers die zich meer dan voorheen laten inschrijven (schoolverlaters, hoger geschoolden, gehuwde vrouwen).

Het systeem van ondernemingsgewijze produktie, en daar buiten het bestaan van hiërarchisch gestructureerde instellingen als departementen en andere diensten leidt ertoe dat relatief weinigen over de ontwikkeling van de produktie en het produktiesysteem beslissen. Met betrekking tot de overheidsinstellingen is er uiteindelijk een algemeen besturingsmechanisme dat democratisch gekozen wordt (het parlement). Ondernemingen worden bestuurd door de eigenaars/managers.

Hoewel in ons land de mogelijkheden om, gezien vanuit de samenleving, of vanuit de werknemers ongewenste beslissingen te nemen, sterk gebreideld is (door ondernemingsraden, fusie-regels, een zeker evenwicht in de machtsverhoudingen tussen werknemers- en werkgeversorganisaties) blijkt het systeem toch niet te verhinderen dat het personeel van bedrijven (of instellingen) van de ene dag op de andere ontdekt dat de werkgever heeft moeten besluiten zijn bedrijf op te heffen, met een ander samen te voegen, of naar een ander deel van het land te verplaatsen. De groei en mondigheid van de werknemers heeft in de afgelopen paar jaar tot nieuwe vormen van verzet tegen een dergelijke gang van zaken geleid, namelijk in de vorm van bedrijfsbezettingen. Deze bezettingen hebben in enkele gevallen de voornemens van de werkgevers kunnen ombuigen. Het overgaan tot verschillende vormen van verzet ziet men ook bij zelfstandigen. In 1974 werd geprotesteerd tegen overheidsmaatregelen, waarin een aantal mensen zich niet kon vinden: pomphouders (negeren van de benzinedistributieregeling), en agrariërs, die in de zomer van 1974 verkeerswegen versperden. De agrariërs kwamen tot hun verzet door de sterk stijgende grondstofprijzen en de te gering geachte vergoedingen voor landbouwprodukten. Bij particuliere instellingen (merkwaardigerwijs vaak bij intramurale instellingen van de geestelijke gezondheidszorg) komen steeds meer botsingen voor tussen besturen en uitvoerende krachten.

3 Zie tabel 5 in hoofdstuk 3.

§2 Het geproduceerde

Het resultaat van de produktie bestaat uit materiële goederen en diensten. Van dit produktie-resultaat is een groot deel dienstig aan de doeleinden van het sociaal en cultureel welzijnsbeleid: gezondheidszorg, woningbouw, onderwijsvoorziening, recreatie-terreinen, maatschappelijke dienstverlening, arbeidsbemiddelingsdiensten, om er een paar te noemen. Het nationaal produkt vindt zijn uitdrukking in het nationaal inkomen. Dit inkomen vloeit in eerste instantie toe aan de dragers van de produktie-factoren die gezamenlijk het nationaal produkt tot stand brengen. Deze staan een belangrijk deel af aan de overheid (belastingen) en aan de sociale verzekeringsinstellingen (sociale verzekeringspremies). Tabel 4.2 geeft hiervan - voor de jaren 1955-1974 - een overzicht.

De welvaart in de zin van de mogelijkheden tot het doen van bestedingen door particulieren en ondernemingen uit het primaire inkomen is, op deze wijze berekend, vanaf 1955 met 63% toegenomen. In steeds toenemende mate is het nationale inkomen herverdeeld via overheid of sociale verzekeringen.

Men kan de toeneming van de welvaart ook uitdrukken in het nationaal inkomen per gewerkt uur van de beroepsbevolking. Houdt men rekening met het aantal mensen dat door hun arbeid het nationaal inkomen tot stand brengt, en het aantal uren, dat zij aan de produktie besteden, dan is de welvaartsgroei, nu in de zin van een arbeidsproduktiviteitstoename, 161%. De berekening hiervan is geschetst in tabel 4.3

[p. 42]

Tabel 4.2	Nationaal inkomen 1955-1970, en de primaire verdeling over particulieren, overheid en sociale verzekeringsinstellingen.
	1955	1960	1965	1970	1972	1974
nationaal inkomen (netto marktprijzen) in miljoenen guldens	27,5	38,4	62,5	105,3	135,4	171,3
reëel nationaal inkomen (1955 = 100)	100	120	155	204	222	238
belastingdruk (in % van nationaal inkomen)	24,8	25,2	26,5	28,4	30,2	31,0
premiedruk (in % van nationaal inkomen)	5,1	9,0	12,4	16,0	16,8	19,5
belasting- en premiedruk gezamenlijk	29,9	34,2	38,9	44,4	47,0	50,5
reëel primair inkomen, dat niet aan overheid of sociale verzekering wordt afgedragen (1955 = 100)	100	113	135	162	166	163
	Bron: C.B.S. 70-jaren statistiek in tijdreeksen, p. 119. Miljoenennota 1975, p. 74, 127. C.P.B. Centraal Economisch Plan 1974, p. 121, 230-233. C.P.B. Macro Economische Verkenningen, 1975, p 19,26.

Hierin is de verhouding berekend tussen het nationale inkomen en het aantal beschikbare arbeidsuren van de afhankelijke beroepsbevolking. Dit cijfer geeft alleen een indruk van de algemene arbeidsproduktiviteitstoename als de arbeidstijd-ontwikkeling van zelfstandigen en overheidspersoneel zich langs dezelfde lijnen heeft ontwikkeld. Er is dus slechts sprake van een globale schets.

§3 De welvaartsverdeling

De welvaartsverdeling - de verdeling van de beschikkingsmacht over goederen en diensten - wordt vooral bepaald door de verdeling van het (beschikbare) inkomen over de gezinshuishoudingen of individuen. Daarnaast wordt de welvaart bepaald door de mate waarin men van overheidsvoorzieningen gebruik kan maken. Omdat op dit laatste terrein slechts zeer fragmentarische gegevens aanwezig zijn, zal slechts de verdeling van het (besteedbare) inkomen aan de orde kunnen komen. Met betrekking tot het voorzieningengebruik is in deel IV een schets gegeven van de verschillen in gebruik tussen de laagst geklasseerden en de gehele bevolking.

Het primaire inkomen zoals dat voortvloeit uit het produktieproces wordt herverdeeld, enerzijds via de belastingen, anderzijds via de sociale verzekeringen. Het beschikbare inkomen bij de huishoudingen is anders, gelijkmatiger verdeeld dan het in het produktieproces verdiende inkomen; dit spreekt vanzelf omdat een groot deel der huishoudingen geen bijdrage levert aan de produktie (ouden van dagen, zieken) en dus ook geen primair inkomen geniet maar wel een sociale uitkering ontvangt. Mustert berekent⁴ dat tussen 1950 en 1967 de ongelijkheid tussen de belastbare inkomens met 16% is afgenomen.

4 G.R. Mustert in ‘Inkomensnivellering...’ Preadviezen t.b.v. de Vereniging voor de Staathuishoudkunde, Den Haag 1973, p. 1-32. De gebruikte maatstaf voor de inkomensverdeling is die van Theil.

[p. 43]

Tabel 4.3	Ontwikkeling van de verhouding tussen het nationaal inkomen en het aantal gewerkte uren (afhankelijke beroepsbevolking excl. overheidspersoneel) 1955-1974^1.
	1955	1960	1965	1970	1972	1974
reëel nationaal inkomen (1955 = 100)	100	120	155	204	222	238
afhankelijke beroepsbevolking (duizenden manjaren)	2 635	2 856	3 196	3 422	3 466	3 473
idem, in % van totale beroepsbevolking	65	67	70	72	72	72
gemiddeld aantal gewerkte uren per week (arbeiders nijverheid)	49,5	48,6	46,2	44,2	43,4	42,5
feest- en vakantiedagen (in % arbeidstijd)	6,7	8,1	8,1	8,8	9,6	10,0
ziekteverzuim (in % arbeidstijd)	4,7	5,2	6,3	7,7	7,8	9,0
geregistreerde arbeidsreserve (in % afhankelijke beroepsbevolking)	1,7	1,5	1,0	1,0	2,8	3,5
arbeidstijdverminderingen gezamenlijk (in % arbeidstijd)	13,1	14,8	15,4	17,9	20,2	22,5
effectieve werktijd (in % arbeidstijd)	86,9	85,2	84,6	82,1	79,8	77,8
verhouding nationaal inkomen - aantal gewerkte uren (afhankelijke beroepsbevolking) (1955 = 100)	100	119	151	206	232	261

Tabel 4.4	De verdelingen van de besteedbare inkomens van huishoudens en van personen, 1974, naar omvang.
	aantal huishoudens in % van het totaal aantal huishoudens		aantal persoonlijke inkomens in % van het totaal aantal inkomens
besteedbaar jaarinkomen (in duizend gulden)		na eliminering ‘inkomen onbekend’	totaal	mannen	vrouwen
geen inkomen	1	1	27	5	49
< 8	4	5	12	8	17
8-11	9	10	11	11	10
11-15	16	20	15	22	8
15-18	15	18	9	16	3
18-24	18	22	8	14	2
24-35	13	16	5	9	1
> 35	7	8	3	5	0
onbekend	17	-	10	10	10
totaal	100	100	100	100	100
aantal ondervraagden	4 850	3 991	4 806	2 427	2 379
	Bron: L.S.S. 1974.

1 Bron: o.a. C.P.B. Centraal Economisch Plan 1974, Macro Economische Verkenning 1975. C.B.S. 70-jaren statistiek in tijdreeksen. C.B.S. Statistisch zakboek 1973.

[p. 44]

Tabel 4.5	De verdeling van de besteedbare inkomens der huishoudens binnen enkele groepen, in procenten van het aantal ondervraagden.
	aantal	inkomen in duizenden guldens
groep	onder- vraagden	geen	<8	8-11	11-15	15-18	18-24	24-35	> 35	on- >bekend	samen
alle ondervraagden	4 805	1	4	9	16	15	18	13	7	17	100
gepensioneerden, a.o.w. belangrijkste bron van inkomsten	563	1	19	33	24	5	5	1	1	11	100
gepensioneerden, pensioen belangrijkste bron van inkomsten	238	0	7	9	15	16	20	12	7	14	100
ontvangers van sociale uitkeringen (bel.bron)	255	1	13	20	22	13	15	6	1	9	100
directeuren/beoefenaars van een vrij beroep	265	1	3	4	9	10	15	11	18	29	100
boeren en tuinders	139	0	5	12	13	13	12	10	4	31	100
hogere employés	141	0	1	0	4	4	13	35	36	7	100
middelbare employés	605	0	1	2	7	12	29	30	9	10	100
lagere employés	551	0	2	5	14	17	25	14	6	17	100
arbeiders	1 038	0	3	9	27	19	17	7	4	14	100
ondervraagden naar opleidingsniveau huishouden
hoog	675	0	3	2	4	8	21	27	21	14	100
middelbaar	811	0	4	5	11	13	24	19	10	14	100
uitgebreid	2 138	0	3	7	21	18	19	12	3	17	100
laag	1 181	1	9	18	19	13	11	5	3	21	100
ondervraagden naar politieke voorkeur
D'66, PPR, PSP, PvdA	1 403	0	4	10	18	17	20	13	6	12	100
AR, CHU, KVP	1 053	1	5	9	18	13	19	11	6	18	100
VVD	630	1	1	3	6	10	21	22	18	18	100
overige partijen/geen voorkeur	1 718	0	5	10	19	15	16	11	4	20	100
	Bron: L.S.S. 1974.

Het is vooral de instelling van de volksverzekeringen (A.O.W., Kinderbijslagregelingen) die deze inkomensnivellering tot stand heeft gebracht.⁴ De structuur van deze verzekering: een vast premiepercentage en daartegenover uitkering in vaste bedragen lijkt ook bij te dragen tot de inkomensnivellering; dit is echter in mindere mate het geval dan men zou denken.⁵

De belastingheffing heeft een duidelijke herverdelende werking; deze herverdelende werking is echter, althans tussen 1950 en 1967, niet toegenomen.⁴ De belastingstructuur heeft in de genoemde periode dus geen verdere bijdrage geleverd aan de inkomensnivellering. Een kenmerkend aspect van de huidige welvaartsverdeling is het bestaan van een sociaal minimum inkomen, een inkomen dat minimaal noodzakelijk is voor een leefbaar bestaan. Het sociale minimum inkomen, zoals dat door de overheid wordt bepaald, speelt een rol bij de

4 G.R. Mustert in ‘Inkomensnivellering...’ Preadviezen t.b.v. de Vereniging voor de Staathuishoudkunde, Den Haag 1973, p. 1-32. De gebruikte maatstaf voor de inkomensverdeling is die van Theil.

5 Nota over de inkomensverdeling; bijlage 15 van de miljoenennota 1970, p. 66.

4 G.R. Mustert in ‘Inkomensnivellering...’ Preadviezen t.b.v. de Vereniging voor de Staathuishoudkunde, Den Haag 1973, p. 1-32. De gebruikte maatstaf voor de inkomensverdeling is die van Theil.

[p. 45]

bepaling van de uitkeringsbedragen van A.O.W., A.W.W., de W.A.O., de Werkloosheidswetten en de Bijstandwet.

De hoogte van dit sociale minimum is in belangrijke mate afhankelijk gesteld van de hoogte van het minimumloon. Het minimumloon is per 1 juli 1974 vastgesteld op ƒ 1 190,80 per maand bruto. Het netto minimum inkomen is per dezelfde datum op het niveau gebracht van het netto minimumloon.

De hoogte van het sociale minimum wordt gekoppeld aan het minimumloon, en wordt niet ontleend aan een ‘minimum budget’ ofwel de som gelds die groot genoeg is om dat pakket goederen en diensten te kopen, waarvan men vindt dat het een sociaal minimum levensniveau waarborgt. Omdat ‘welvaart’ en ‘sociaal minimum’ relatieve begrippen zijn en alleen inhoud krijgen t.o.v. de welvaart en inkomenspositie van de anderen in de samenleving, verdient een koppeling van het sociale minimum inkomen aan het minimumloon, dat in ieder geval met de gemiddelde regelingslonen meestijgt, de voorkeur. Een eenmaal vastgesteld pakket ‘minimum’ goederen en diensten zou

[p. 46]

Tabel 4.6	Bezit van duurzame consumptiegoederen met een welzijnskarakter, naar hoogte van het inkomen der huishoudens^1.
aantal duurzame consumptiegoederen	aantal huishoudens in % van totaal aantal	waarvan in inkomenscategorie in duizenden guldens
per huishouden	huishoudens	< 11	11-18	18-24	> 24	onbekend	totaal
5 of minder	17	43	26	8	6	17	100
6-10	71	8	35	21	20	16	100
11 of meer	12	2	15	17	43	23	100
gezamenlijk	100	14	31	18	20	17	100
	Bron: L.S.S. 1974.

bij toeneming van de welvaart, althans van de bestedingsmogelijkheden van de leden van de samenleving, snel verouderd blijken te zijn.

Het is heel moeilijk actuele informatie te verwerven over de inkomensverdeling in ons land. Het meest volledig zijn de gegevens van de belastingdienst, die 6 tot 7 jaar oud zijn. De in tabel 4.4 geschetste verdeling geldt voor 1974. Het gaat om het inkomen - het besteedbare inkomen - dat de mensen volgens eigen zeggen hebben.

Opvallend is dat 17%, respectievelijk 10% van de ondervraagden in de enquête geen antwoord heeft gegeven, terwijl het toch een anonieme enquête betrof. Dit percentage ‘onbekend’ is niet voor alle bevolkingsgroepen gelijk. In tabel 4.5 is de inkomensverdeling binnen een aantal groepen weergegeven.

Het huishoudinkomen bestaat vaak uit bijdragen van meerdere personen. Uit het L.S.S. kwam naar voren dat het aantal gezinsleden dat een bijdrage levert aan het huishoudelijk inkomen, in 62% der huishoudens slechts één per huishouden is, in 26% der huishoudens twee, in 5% der huishoudens drie, en in 3% der huishoudens 4 of 5.

Tabel 4.7	Mate van tevredenheid met de maatschappelijke en financiële positie, in procenten van de beschouwde groep.
	aantal		buiten- gewoon	zeer		tamelijk	niet zo
	onder- vraagden	totaal	te- vreden	te- vreden	te- vreden	te- vreden	te- vreden
alle Nederlanders	4 615	100	8,4	23,6	41,1	17,4	9,5
Nederlanders met een huishoudinkomen van minder dan ƒ 11 000	627	100	5,6	14,4	35,2	22,8	22,0
idem met een inkomen boven de ƒ 24 000	942	100	13,6	35,1	36,7	10,3	4,3
gepensioneerden	765	100	7,3	23,0	43,7	17,5	8,5
gepensioneerden met inkomen onder ƒ 11 000	325	100	6,2	18,2	41,8	21,8	12,0
ontvangers van bijstandsuitkeringen, sociale uitkeringen en studiebeurzen	396	100	2,5	12,4	32,6	22,5	30,0
	Bron: L.S.S. 1974.

1 Te denken valt aan een koelkast, wasmachine, elektrische naaimachine, (kleuren-)televisie, bandrecorder, piano/orgel, filmapparaat, bromfiets, caravan, boot.

[p. 47]

Tabel 4.8	Uitgaven van de rijksoverheid aan enige onderwerpen van overheidszorg, in procenten van het overheidsbudget.
	in procenten
					in miljoenen guldens
onderwerpen van staatszorg	1965	1969	1973	1974	1974
justitie-politie	5,2	4,7	4,5	4,9	2 628
onderwijs/wetenschappen	24,0	25,8	26,9	27,2	14 650
cultuur en recreatie	1,9	2,3	2,2	2,2	1 176
sociale voorzieningen	9,3	11,2	15,8	16,7	9 017
volksgezondheid/milieu	1,0	0,9	0,9	1,0	527
volkshuisvesting	9,8	9,0	9,1	9,2	4 948
gezamenlijk	51,2	53,9	59,4	61,2	32 946
overige onderwerpen	48,8	46,1	40,6	38,8	20 860
totaal	100,0	100,0	100,0	100,0	53 806
	Bron: Miljoenennota 1974, p. 96 en idem 1975, p. 104.

Het bezit van goederen met een welzijnskarakter Duurzame consumptiegoederen die de arbeid in het huishouden veraangenamen en versnellen en zodoende vrije tijd creëren, of goederen waarmee men zich binnenshuis of buitenshuis kan ontplooien of recreëren⁶ zijn, naar verwachting, niet gelijkelijk over de bevolking verdeeld. Van de huishoudens die het met 5 of minder duurzame consumptiegoederen moeten doen, behoort niet minder dan 43% tot de categorie met een inkomen beneden de ƒ 11 000 netto per jaar. Aan de andere kant bevinden de huishoudens met meer dan 11 duurzame consumptiegoederen zich vooral (voor 43%) in de inkomenscategorie boven de ƒ 24 000 netto per jaar. Tabel 4.6 geeft hiervan een beeld. Wél valt op dat de huishoudens met 6 tot en met 10 duurzame

6 Te denken valt aan een koelkast, wasmachine, elektrische naaimachine, (kleuren-) t.v., bandrecorder, piano/orgel, filmapparaat, bromfiets, auto, caravan, boot.

[p. 48]

welzijnsgoederen zeer groot is (71% van alle huishoudens).

De beoordeling van de Nederlander van zijn inkomen is, en dit hoeft niet te verbazen, afhankelijk van de hoogte van het inkomen. In tabel 4.7 zijn hierover enige indicaties verzameld. Onduidelijk is of men uitsluitend over de omvang van het eigen besteedbaar inkomen een mening gaf, of ook over de inkomensverdeling als zodanig. Het is tevens onbekend in welke mate de mening wordt bepaald door de maatschappelijke dan wel de financiële situatie van de ondervraagde.

Het lijkt niet te boud te veronderstellen dat de meningen over deze twee aspecten van de persoonlijke situatie wel sterk met elkaar samenhangen.

Tabel 4.9	Samenstelling van de consumptieve bestedingen van gezinshuishoudingen, in procenten van de totale gezinsconsumptie, en de hoeveelheidstoename per bestedingscategorie, per hoofd van de bevolking^1.
	1965		1969		1973
		index		index		index
bestedingscategorie	%	hoeveelheid	%	hoeveelheid	%	hoeveelheid
voedingsmiddelen	26,2	100	22,9	104	19,9	110
genotmiddelen	6,8	100	6,0	95	4,9	105
textiel, kleding, schoeisel	13,6	100	12,2	102	11,9	111
huishoudelijke artikelen, woninginrichting	9,4	100	8,3	104	9,5	137
personenauto's	2,0	100	2,3	127	2,3	148
overige duurzame consumptiegoe-deren	2,8	100	3,1	133	3,0	162
brandstoffen, elektriciteit, gas, water	5,5	100	5,9	138	6,5	183
woningdiensten (huren)	6,1	100	6,6	118	7,4	151
horeca	3,2	100	3,2	118	2,7	123
vermakelijkheden	0,8	100	0,8	114	0,8	133
verkeersdiensten	2,2	100	2,4	127	2,5	155
boeken en drukwerk	1,8	100	1,9	119	2,1	158
diensten van metaalverwerkende ambachten (o.a. garages)	1,4	100	2,1	174	2,8	265
ziekenhuizen, ziekteverzorging	5,6	100	7,6	119	8,9	132
diensten van overheid en sociale instellingen	0,8	100	1,5	231	1,7	287
overige goederen en diensten	9,2	100	9,7	121	9,4	135
bestedingen in het buitenland	2,6	100	3,5	158	3,7	191
totale consumptie	100,0		100,0		100,0
(in miljoenen guldens)^2	41 234	100	60 217	120	95 340	135
(hiervan besteed door buitenlanders in Nederland)	1 513		1 544		3 300

1 Bron: C.B.S. Nationale Rekeningen 1973, p. 110, 112, 121.
C.B.S. Prijsindexcijfers van de gezinsconsumptie (werknemers-gezinnen).

2 Hoeveelheidsindex uit tabel 4.1 van de Nationale Rekeningen 1973.

[p. 49]

§4 De uitgaven op het gebied van het sociaal en cultureel welzijn

De overheid voert beleid op het gebied van het maatschappelijk en cultureel welzijn o.a. door het financieren van voorzieningen en activiteiten. Het is niet mogelijk om uit het rijksbudget precies de welzijnsuitgaven te isoleren. Neemt men aan dat de onderwerpen van staatszorg, behartigd door de ministers die samen de Welzijnsraad vormen, relevant zijn, dan zijn de volgende bedragen en percentages te noemen (zie tabel 4.8).

In tien jaar tijds zijn de uitgaven voor sociale en culturele voorzieningen dus gestegen van 51% tot 61% van het rijksbudget. Uit de eigen gemeentelijke en provinciale budgetten wordt ten behoeve van sociale en culturele doeleinden belangrijk minder dan 60% besteed; de belangrijkste uitgavencategorie is hier openbare werken.

Behalve het zelf voeren van een budget heeft de overheid ook deelname verplicht gesteld aan een toenemend aantal sociale verzekeringen. De verzekerden zullen in 1974 aan de sociale verzekeringsinstellingen 19,5% van het nationaal inkomen bijdragen (zie tabel 4.2).

De totale bemoeienis van de overheid met het sociaal en cultureel welzijn is dan, als men de uitgaven van de overheid op de genoemde terreinen⁷ en de inkomsten van de sociale verzekeringsinstellingen - maar nu zonder de overheidsbijdragen - bijeentelt, globaal te ramen op een kleine 40% van het nationaal inkomen.

Hoeveel de Nederlanders zelf besteden aan hun sociaal en cultureel welzijn, is niet bij benadering te ramen. De gehanteerde definitie voor wat betreft de overheidsbemoeienis - welzijn is dat wat de ministers van de Welzijnsraad nastreven - is niet hanteerbaar voor de particuliere bestedingen. Er wordt geld besteed aan goederen en diensten die in meerdere of mindere mate als sociale of culturele goederen kunnen worden aangemerkt: cursussen, medicijnen of doktershulp, verzekeringen tegen onverwachte gebeurtenissen (levensverzekeringen, brand, diefstal, wettelijke aansprakelijkheid), wonen, televisieapparaten, recreatie en vakanties.

Om toch ook een indruk te krijgen van de bestedingen van de Nederlandse huishouding is in tabel 4.9 een beeld geschetst van de bestedingen der gezinshuishoudingen naar een aantal bestedingscategorieën, voor een aantal jaren. Algemeen kan gesproken worden van een afname van de uitgaven aan wat wel de eerste levensbehoeften heet, en derhalve van een toename van het ‘vrij’ besteedbare inkomen.

De tabel geeft naast de verdeling der consumptieve gezinsuitgaven, in procenten van de totale uitgaven, de groei van de omvang van bestedingen in de verschillende categorieën consumptiegoederen, in constante prijzen gemeten: deze groei kan worden veroorzaakt doordat meer goederen of diensten worden aangeschaft, of doordat een betere kwaliteit van de goederen en diensten wordt gekozen.

7 De uitgaven van de gehele overheid zullen in 1974 35,2% van het nationaal inkomen bedragen (Macro Economische Verkenningen van het C.P.B., p. 75). Voor sociale en culturele doeleinden zal hiervan een 55% - minder dan de genoemde 61%, omdat de overige publiekrechtelijke lichamen relatief minder aan sociale en culturele doeleinden spenderen - besteed worden; of wel 19,4% van het nationaal inkomen.