Sic. Jaargang 7

[p. 12]

Kunst en Vriendschap
* Wim Zaal

Aan verder uitstel hoef ik niet te denken. Mij blijven nog twee wegen open: óf ik begin een lichtkrant óf ik laat mijn been afzetten. Toen ik vanmorgen om tien uur vijftien, staande op een bankje in de tuin van het Stedelijk Museum, riep dat het vernieuwde baanvak Assen-Emmen met een feestelijk versierde trein was geopend, werd ik onverhoeds door zulke zware knuisten vastgegrepen, dat alle weerstand zinloos was voor een oud man als ik. Het spel was uit. Als een betrapte schooljongen liet ik me naar de kamer van de directeur voeren, waar de bekende omgeving me snel mijn zelfvertrouwen teruggaf: het was immers niet de eerste keer dat ik er een gesprek over mijn stuitende gedrag zou hebben.

Ik vond dat de directeur er slecht uitzag, hij kreeg te weinig buitenlucht. ‘Waarom hangt u hier geen vriendelijker schilderijen op,’ begon ik verzoenend, ‘een paar late impressionisten of zo, u hebt er genoeg.’

‘Meneer Bunder.’ Hij wees mij een stoel, deed zijn bril af en verviel in een gelaten zwijgen. Toen zette hij hem maar weer op, ja, zo onderscheidde hij me beter, een nette heer op leeftijd, met ridderorde, dus niet te behandelen

[p. 13]

als uitschot. Wat moest die jammerlijke man met mij aan? Wat viel er nog te zeggen? Wij leken acteurs die hun successtuk zó vaak hebben gespeeld, dat de binding met de tekst verloren is gegaan: een kleine achteloosheid, en zonder het te merken slaan ze een vol bedrijf over.

‘Ja, meneer Bunder. Dat wij elkaar tóch weer ontmoeten. Ik heb u al minstens driemaal de toegang tot het museum moeten ontzeggen wegens het uitschreeuwen van waterstanden, slotkoersen, marktberichten, nu ja, u weet het zelf het beste...’

‘Ik wijs erop dat ik mij ditmaal niet in het museum bevond. Ik stond in de tuin en heb mij beperkt tot de Vogeltjesdans en het baanvak Assen-Emmen. Welk verstandig mens kan daar aanstoot aan nemen?’

Tjonge, wat werd die man oud, je zag het verval toeslaan. Problemen met de stoelgang waarschijnlijk. Hij zette zijn bril ook alweer af, nu nam hij me waar als een vlek. Moest ik dat accepteren, dat ik als een vlek werd beschouwd?

‘Het gaat niet om wát u roept, maar dát u roept. Niemand kan tegenwoordig het museum bezoeken zonder te worden afgeleid door uw getier, of dat nu over koelhuisboter gaat of over de crisis in Cambodja of het baanvak Assen-Emmen...’

De man wist zich volstrekt geen raad met zijn figuur. Bril maar weer op. Hij bood me een directiesigaar aan en vervolgde op de toon van een arts in een gekkenhuis: ‘U kunt me vast wel een verklaring geven voor uw gedrag, kom nou, meneer Bunder, kom nou toch, laten we praten van man tot man.’

Een sigaar van die klasse verdient volledige aandacht en ik gaf derhalve te kennen niet in een discussie te willen treden. Het was waarachtig al genoeg dat dit onvrijwillige bezoek mij een been ging kosten. Welk zou ik nemen, links of rechts?

‘Als er dan volstrekt niet met u te praten valt, meneer, ontzeg ik u bij deze de toegang tot het museum én de tuin. Ik zal de plantsoenendienst erover inlichten. Mocht u hier nog eens worden aangetroffen, met of zonder valse baard, roep ik de politie: houdt u zich dat voor gezegd.’

Ik achtte het onderhoud daarmee beëindigd en vertrok. Het aardige van alles is, dat de directeur van zijn standpunt uit volkomen gelijk heeft: ik erger de bezoekers mateloos. Maar dat standpunt is geheel on-artistiek. Ik kon die man toch niet vertellen wat er gebeurd was? Hij zou in staal zijn geweest, kunstmatige ademhaling toe te passen op het schilderij in kwestie. Het is een zegen dat de directeur geen flauw idee heeft van mijn levenslange vriendschap met Johan. Wij kenden elkaar van de lagere school af; toen

[p. 14]

al kon Johan Vermaat verbluffend goed tekenen, al legde hij zich nog toe op dobberende zwaantjes, wajangpoppen, sprookjesfiguren en dat soort vingeroefeningen. Een paar jaar later maakten de zwanen plaats voor Eva's en ik heb genoeg naakte Eva's gezien om talloze Hoven van Eden te bevolken. Enfin, dat was de leeftijd.

Op ons zeventiende lieten wij ons inschrijven bij de tekenakademie. Van mijn kant was dat een vergissing; misschien was ik door Johans vuur aangestoken, misschien had ik mijn begaafdheid overschat - in elk geval haakte ik na een jaar af en ging in het assurantiebedrijf. Wij bleven vrienden, en terwijl ik in mijn vak een naam verwierf (zo'n lintje krijg je niet voor niets) ontwikkelde Johan Vermaat zich tot een kunstenaar van groot formaat. Niemand heeft hem in die groei van zo nabij gevolgd als ik, want ik bezocht hem haast iedere avond om de krant of een ontspanningsroman voor te lezen: daar genoot hij van. Als het maar gezellig kabbelde.

Op een van die voorleesavonden is het begonnen, het is meer dan dertig jaar geleden waar ik nu over spreek. Mij heeft Johan als eerste en enige in vertrouwen genomen, en zijn plan was ook te fantastisch om het aan meer dan één vriend toe te vertrouwen. Hij wilde het schilderij maken, het absolute schilderij, waar hij alles in zou leggen wat natuur en ondervinding hem hadden geschonken. Ik wist direkt wat hij bedoelde. Iedere schilder droomt van het schilderij, een werk waarin hij zich zo volledig uitdrukt dat verder ploeteren onnodig wordt: hij gooit het penseel op de grond en alle twijfels en misères die hem jarenlang hebben gekweld zijn voorbij. Alleen - het lukt niemand. Het blijft een fata morgana, net als de assurantie van je leven, die sluit je ook nooit af.

Ik ging er aanvankelijk dus niet op in, omdat ik Johan moeilijk kon aanzetten tot iets wat in een teleurstelling moest eindigen. Hij kwam er echter steeds op terug, en tenslotte beraamden wij getweeën het onderwerp: een zelfportret. En nogmaals leg ik er de nadruk op dat ik de enige ben die de geschiedenis van dit beroemde schilderij kent, de enige ook, die weet dat Johan Vermaat, volgens de handboeken al vijfentwintig jaar dood, niet overleden is.

Op een dag in juni zette hij de wolkenhemel en het landschap van de achtergrond op. Hij concentreerde zich volledig op dit ene doek van bijna twee meter hoog: uitgaan was er niet meer bij, de enige ontspanning die hij zich gunde was het luisteren naar mijn krantje. Nooit het grote nieuws, maar het vervolgverhaal, de gemengde berichten en bovenal de rubriekjes die bewezen dat alles nog z'n gangetje ging.

[p. 15]

Ik zei dat Johan het huis niet meer verliet. Dat is maar de halve waarheid. Hij kón niet meer uitgaan. Hoe moet ik dat nu uitleggen? Het begon toen ik hem op een gure avond voor zijn schildersezel aantrof in zijn stoel, met een paars-geel geblokte reisdeken om zich heen.

‘Hé,’ riep ik verrast, ‘je bent aan je been begonnen, het komt er dus toch van!’

‘Mijn rechterbeen, jongen, mijn rechterbeen. En of het ervan komt weet ik nog niet.’ Hij sloeg de reisdeken open om de plek te tonen waar zijn rechterbeen had gezeten.

‘Ik schilderde mijn voet en opeens had ik geen voet meer. Daarna mijn onderbeen... eigenlijk zou het je niet mogen verwonderen. Het is de prijs die een artiest moet betalen voor het kunstwerk, en tegelijk de garantie.’ Hij glimlachte mat.

Eerst kon ik geen woord uitbrengen en moest ik voelen of zijn rechterbeen werkelijk weg was, maar toen schreeuwde ik: ‘Krab de verf van het doek, idioot!’

Johan grinnikte boosaardig. ‘Je hebt er destijds verstandig aan gedaan om van de akademie te vertrekken, jongen, je weet niet wat kunst is. Dit is de triomf! Dit heeft waarschijnlijk niemand voor mij klaargespeeld: schilderen met zo'n overtuiging dat de natuur ervoor capituleert. Het voorbeeld kan verdwijnen nu het échte zijn vorm heeft. Ik schilder mijn voet en het geschilderde ís mijn voet, er kan geen andere meer bestaan... als ik dat weghaalde zou ik als kunstenaar geen knip voor de neus waard zijn!

‘En morgen, en overmorgen? Wie weet wat er gebeurt?’

‘Rustig maar, morgen en overmorgen schilder ik niet. Ik heb vanmiddag mijn pak naar de stomerij laten brengen, zodat ik straks netjes gekleed op het doek kom, en het is donderdag pas klaar. Bovendien bestaat er geen enkele zekerheid dat de rest even goed lukt: denk je eens in dat ik als losse buik door het leven moet!’

Natuurlijk zou het een daad van barbaarsheid zijn, ook maar één streek van het volmaakte schilderij uit te wissen, maar wij beseften beiden wat er kon gebeuren, en nu Johan twee dagen respijt had, beloofde hij er nog eens over na te denken. Ik zal de krantenberichten van die avond nooit vergeten, de film Rififi werd geprolongeerd en koningin Juliana droeg een toque.

Het duurde een volle week voor Johan ertoe overging zijn linkerbeen op het doek te zetten. Van toen af kwam ik ook 's morgens langs en droeg hem naar zijn schildersezel: ik heb dus het hele ontstaan van het meesterwerk meegemaakt en buiten mij werd niemand toegelaten, zelfs zijn huishoudster

[p. 16]

[p. 17]

niet. In het najaar, toen al geruchten de ronde deden over een geheimzinnige ziekte, bij voorkeur krankzinnigheid, bereikte Johan zijn middenrif. We maakten er een gezellig avondje van en hij zei de ziekteverzekering op, waarvoor ik hem overigens altijd het voordeeltarief had berekend. De volgende dag bespraken we zijn laatste schikkingen.

‘Weet je waar ik achteraf spijt van heb? Van het asbakje van Sluijters.’ Jan Sluijters was zijn leermeester geweest en Johan bezat een onooglijk tinnen cilindertje dat hem had toebehoord en nu als asbak diende. ‘Ik had het in mijn zak moeten steken, dat was een passende hulde aan mijn leraar geweest, want het doek komt natuurlijk vroeg of laat in een museum. En inhaleren kan ik toch niet meer, mijn longen smelten weg. Als het zo ver is, dan moet jij het asbakje nemen; jij hebt toch ook een blauwe maandag les van Sluijters gehad?’

We raakten over hem aan de praat, met als gevolg dat de andere wilsbeschikkingen in het vage bleven. Zelfs de bestemming van het schilderij is toen niet vastgelegd.

In november nam ik een weekje vrij om Johans snor te punten en hem in zijn laatste ogenblikken bij te staan. Op de achttiende las ik hem dat gedicht van Willem Kloos voor, ‘Ik zal mooi doodgaan’, en nóg zie ik voor me hoe zijn ontroerde losse gezicht op zijn losse rechterhand balanceerde.

Toen ik de volgende morgen op mijn vaste tijd de voordeur opende, was de huishoudster in alle staten: ‘Wat ben ik blij dat u er bent, er moet meneer Vermaat iets zijn overkomen! Ik vraag hem zoals altijd door de dichte deur wat hij vanavond wil eten, en krijg geen antwoord; dat is nog nooit gebeurd!’

Ik vloog de trap op naar zijn kamer. In het zachte najaarslicht stond daar in volle glorie het schilderij: Johannes Vermaat was de onsterfelijkheid binnengetreden, hij zou nimmer meer verdwijnen uit het geheugen van de mensheid. Op zijn palet, dat voor het doek op de grond lag, had hij een uitroepteken gepenseeld.

De rest van de week was één heksenketel. Onbeschofte mannen van de recherche haalden het huis overhoop, namen vingerafdrukken, ondervroegen mij alsof ik Johan had gegijzeld en zeiden ‘wat een griezel’ als ze het schilderij zagen, of ‘die gast lijkt je wel met zijn ogen te volgen’. Toen zij het zoeken eindelijk hadden gestaakt begon het volgende bedrijf, de herdenkingstentoonstelling in het gebouw van Kunst en Vriendschap. Het zelfportret van de meester hing als zijn laatste, grootste schepping in het midden:

[p. 18]

ze hadden er een mottig kransje immortellen bij gehangen, dat ze bij nader inzien weer weghaalden, want stel je voor dat hij terugkwam.

Na de tentoonstelling kocht het Stedelijk Museum het portret en kwam het in de eregalerij. Ik verbaasde mij erover hoe kalm ik onder alles bleef: vermoedelijk was ik, na duizenden schadeclaims met doden, branden en faillissementen, niet langer vatbaar voor sensaties. Ik zou op deze plek een boekje open kunnen doen over mijn assurantie-ervaringen (ik ben herhaaldelijk door de minister geraadpleegd), maar het is misschien gepaster dat voor een andere gelegenheid te bewaren.

Tweemaal in de week kwam ik een kwartiertje naar het museum om mijn onsterfelijke vriend gezelschap te houden. In het begin keek hij heel trots en monter uit de lijst, vooral wanneer ik hem kon vertellen dat er weer vijfhonderd prentbriefkaarten van zijn portret waren verkocht of dat een tijdschrift het ‘een alleszins pregnante schepping’ had genoemd. Maar gaandeweg begon Johans gezicht te betrekken. Hij verveelde zich stierlijk. 's Morgens zag hij lange stoeten lamgeslagen buitenlanders langskomen, die zijn naam op de afschuwelijkste manier radbraakten, en 's middags de juffrouw van de educatieve dienst met een schoolklas; zij sliste en gaf opzettelijk een foutief jaartal bij het zelfportret omdat zij moeite had met de uitspraak. De suppoost rook naar knoflook en pulkte de godsganse dag in zijn neus... het lag voor de hand dat Johan er weleens genoeg van had.

Maar het kon erger. Het museum ging moderniseren: het moest een ‘discussieplatform’ met een ‘werkplaatsfunctie’ worden. Het werk van meesters als Vermaat en Sluijters verdween naar de kelder (‘waar is dat zelfportret gebleven?’ vroeg ik de suppoost; ‘achterhaald, meneer’), een plek waar Johan ellendige jaren moet hebben doorgebracht.

Na de benoeming van een nieuwe directeur, omdat de toeloop was gedaald, mocht hij opnieuw naar boven, maar was hij de oude niet meer. Ik zag hem mismoedig door de glazen galerij naar buiten staren, naar het groen van de museumtuin, en begreep dat hij schoon genoeg had van zijn onsterfelijkheid. Nu ben ik een praktisch mens, dus in mijn behoefte om hem op te beuren vroeg ik: ‘Zal ik je van tijd tot tijd weer eens de krant voorlezen?’ En voor de blijdschap die toen over zijn gezicht gleed had ik wel mijn leven willen geven.

Misschien moet ik dat nu werkelijk doen.

Wanneer om tien uur het museum openging en het nog niet druk was, liep ik met mijn krantje naar de galerij waar Johannes Vermaat, Zelfportret van de Kunstenaar, het weer inspecteerde: hij hield van een betrokken lucht,

[p. 19]

veel zon was slecht voor zijn teint. Ik nam mijn plekje op de bank in en las luidop alles wat hem kon interesseren. De ogen van het schilderij kregen met de dag meer glans. Ook gelukte het mij het asbakje van Sluijters, dat ik in de roerige dagen na de achttiende november had achtergelaten, van Johans zuster af te troggelen, zodat ik het hem op zijn zeventigste verjaardag kon tonen.

Kort daarna begonnen de problemen. Vijf of zes keer verbood de suppoost mij de bezoekers met mijn hardop lezen te storen. Meer dan eens werd ik het museum uitgezet. Ik kwam op steeds andere tijden, bij andere suppoosten, ik nam een andere krant, maar het had geen enkele uitwerking. Ik kocht een pruik opdat ze mij niet zouden herkennen, ik las door mijn neus, ik kwam vermomd met snorren en brillen, zonder erin te slagen de suppoosten milder te stemmen. Eén keer verscheen ik als oud vrouwtje, maar ter hoogte van Grave beneden de sluis werd ik gesnapt.

Tenslotte was ik gedwongen, in de museumtuin op een bankje te klimmen om van daaruit het nieuws naar binnen te schreeuwen. Tot ook daar, hedenmorgen om tien uur vijftien, een eind aan is gemaakt.

Toch meen ik mijn post niet te mogen verlaten. Daar komt bij, het is op mijn leeftijd mijn enige verzetje. Ik kan een lichtkrant beginnen aan de gevel waar de galerij op uitziet, ik heb er al offertes voor gevraagd, maar het is haast niet te bekostigen. Ik kan het schilderij in brand steken en zou dat zeker doen als ik wist dat Johan geen helse pijnen zou lijden, maar wie geeft mij die garantie? Nee, het idee van het been is nog het beste. Wanneer ik een been mis zullen ze medelijden met me hebben, hoe weinig ze ook vermoeden dat het een daad van solidariteit met Johan is, het bewijs dat ik zijn vriendschap waardig ben. Ze zullen denken: laat die halvegare maar zitten, je kunt iemand met een prothese niet de trap afgooien. En als één been niet genoeg mocht zijn... ik ben bereid elk offer te brengen. Daar zal de directeur van opkijken als hij zijn bril op heeft.

Je moet rekenen op vier weken ziekenhuis. Als ze het doen. Het komt goed uit: tegen die tijd begint net een nieuw vervolgverhaal met moorden in een landhuis. Ik kan op mijn strippenkaart nog net naar de Lidwina-kliniek. In het uiterste geval, ik bedoel als de dokter mij niet wil helpen, leg ik me voor de tram die er vlak langs rijdt: dat geeft wel overlast, maar de gemeente heeft al genoeg aan mij verdiend. Ook geloof ik dat Johan érg aangedaan zal zijn als ik een paars-geel geblokte deken op de kop kan tikken. Desnoods laat ik er speciaal een weven, ik ben royaal verzekerd voor dat been.