Sic. Jaargang 6

[p. 6]

Schakersdromen
* Jan Timman

Aan het begin van Borges verhaal, ‘Het geheime wonder’, heeft de hoofdpersoon, Jaromir Hladik, een droom over een lange schaakpartij die als volgt wordt beschreven;

‘De spelers waren niet twee personen, maar twee vooraanstaande geslachten. De partij was al eeuwen aan de gang. Niemand kon zich herinneren wat de inzet was, maar het gerucht ging, dat die enorm, misschien oneindig was; de schaakstukken en het bord bevonden zich in een geheime toren. Jaromir was (in zijn droom) de eerstgeborene van een van de strijdende families. De klok sloeg de tijd voor het begin van de partij die niet kon worden

[p. 7]

uitgesteld.. De dromer rent over het zand van een regenachtige woestijn, en kan zich noch de stukken, noch de regels van het schaakspel herinneren. Op dat moment wordt hij wakker.’

Het schaakspel leent zich goed voor zo'n metaforische droom. Borges hield van het schaken; misschien had hij zelf iets soortgelijks gedroomd.

Dromen schakers?

In Canetti's ‘Martyrium’ droomt de dwerg Fischerle dat hij later wereldkampioen zal worden en zich Fischer zal noemen. Maar hier heb ik weer mijn toevlucht tot de literatuur genomen. In biografieën van wereldkampioenen en topspelers komen nauwelijks dromen voor. Blijkbaar kennen zij een bepaalde schroom om innerlijke roerselen aan de oppervlakte te laten komen. Onder grootmeesters is Hans Ree een van de weinigen die er geen last van heeft. Met genoegen beschrijft hij dromen waarin Petrosjan en Donner hem het leven moeilijk maken.

Mijn ervaring met dromen - daar hoef je trouwens geen schaker voor te zijn -, is dat ze je kunnen leiden. Eind mei dit jaar maakte ik mij zorgen over mijn match tegen Korchnoi. Totdat ik een droom had waarin mijn komende match nog gemakkelijker verliep dan de eerste match tegen Hübner. Ik zou opnieuw ongeslagen blijven. En zo geschiedde.

Zulk soort dromen hoeven geen positieve boodschap te bevatten. In 1988 speelde ik na een veelbelovend begin, twee slechte toernooien achter elkaar. Daarop droomde ik dat het leed nog niet geleden was en dat er nog een slecht toernooi op stapel stond. Ook dat gebeurde. In het Franse Belfort werd ik gedeeld laatste.

Eerder dan voorspellende dromen zijn dit uitingen van een gevoel dat je onbewust hebt. Met zo'n droom als over een machtoverwinning moet je overigens zorgvuldig omspringen. Pas na afloop mag je hem aan de openbaarheid prijs geven, bij voorkeur als hij uitgekomen is.

Niet iedereen heeft dromen die zich als een verhaal ontvouwen en in het geheugen gegrift blijven. De volgende voorvallen werden eind april door mij gedroomd en opgetekend in een oud Belgisch kasteel hotel.

‘Het was tijdens een toernooi, Robert Hübner zat aan een belendende tafel met wat mensen te praten, ik zat een boek van Borges te lezen. De droom speelde zich af in de eetzaal; het boek had een kaft die op die van “Dream-tigers” leek, maar het had ook “Labyrinths”, met diezelfde kaft kunnen zijn. In ieder geval stond Borges cryptische krabbel die op een soort runenschrift leek, erin. Bij nadere beschouwing bleek dat de tijger uitgeknipt op de kaft zat, als een echte papieren tijger. Aan de andere kant van de eetzaal ont-

[p. 8]

waarde ik een beer in gezelschap van een man. Omdat ik gehoord had dat je tegenover een gevaarlijk dier nooit angst moest tonen, leek het mij aangenaam om steeds een andere kant op te kijken en het dier te negeren. Toen de beer naderbij kwam, bleek het een jongen te zijn die er alleen van achteren als beer uitzag. “I thought you were a bear” zei ik, “In that case I could have used this book as a shield” voegde ik er aan toe. Hübner moest hier hard om lachen. “You should phrase this slightly differently” zei hij en vervolgde: “Perhaps I should use this book as a shield”.

Pas toen ik dit had opgeschreven besefte ik dat Hübner in de bergen rond Sarajevo de sporen van een beer had gezien en dit aan Ilse had verteld. Later kwam Ljubejevic langs onze tafels. Hij had een gunstig staande afgebroken partij bij een score van plus één in het toernooi. Hij betoogde dat hij het toernooi zou winnen als hij het in de laatste ronde goed zou doen in onze onderlinge partij. Ik repliceerde dat hij dan blijkbaar het punt in de afgebroken partij er al bij had geteld en hij beaamde dit. Zijn uitlating leek me voorbarig. Ik vond het dan ook een passende straf dat hij kort daarop beroofd werd.’

(maandag 29 april)

De droom zegt iets over een nabij verleden en een nabije toekomst. In werkelijkheid werd Ljubojevic niet beroofd, maar vlak daarop eindigde hij als laatste in het V.S.B. toernooi, na een gestroomlijnde startoverwinning. Misschien zei het indirekt iets over mijn eigen toernooi, want het feit dat ik in competitie was met Ljubojevic, beloofde niet veel goeds.

Het eerste deel van de droom is veel interessanter. Ik bezit twee boeken van Borges die door hem gesigneerd zijn, ‘Labyrinths’ en ‘Dreamtigers’. Op de omslag van ‘Dreamtigers’ zijn de contouren van een tijger geschetst, tegen de achtergrond van een ruitjesschrift. Voor zover ik weet, is het de enige engelstalige bundel die het gedicht ‘The Game of Chess’ uit 1930 bevat. De laatste strofe luidt:

God moves the player and he, the piece.

What God behind God originates the scheme

Of dust and time and dream and agony?

Door het woord ‘scheme’ heen begint Borges' handtekening die uit vier onleesbare tekens bestaat.

Hübner en ik hadden eind januari een kandidatenmatch tegen elkaar gespeeld in Sarajevo. Na mijn ontwaken herinnerde ik mij dat Hübner verteld had over de voetsporen van een beer die hij tijdens een wandeling in de bergen rond Sarajevo had gezien.

[p. 9]

Nog wordt niet duidelijk wat de betekenis van de droom is. Zag ik onze match als een strijd van tijger tegen beer? En waarom spraken we Engels met elkaar? Sinds mensenheugenis voeren wij onze gesprekken in het Nederlands.

Op de laatste vraag vond ik een antwoord. Dertien jaar geleden speelden Hübner en ik een toernooi in het Bosnische stadje Bugojno. Op een vrije dag reisden we met z'n tweeën naar Sarajevo. Hij was kennelijk niet tevreden over zijn Nederlands en ik over mijn Duits, zodat Engels een goed compromis was.

Fascinerend zijn dromen, waarin personen ineens een dier blijken te zijn. Bij de loting van de kwartfinales in Linares kon ik uit twee enveloppen kiezen. Ik nam resoluut de rechter, waarin een briefje met Korchnois naam zat. Op het andere briefje stond Anand. Had ik die niet liever gehad? Een droom gaf antwoord op deze vraag. Ik vloog over een bos, op zoek naar Anand van wie ik dacht dat hij mijn tegenstander was. Ik vond hem op een open plek in de gedaante van een briesende stier, die wild in het rond sprong. Nu had ik in Linares op de televisie een stieregevecht gezien dat me met afschuw had vervuld. In de droom had ik een soort rubberen lans, waarmee ik de stier niet kon verwonden, maar hem slechts tot bedaren kon brengen. Bij het ontwaken besefte ik de juiste enveloppe gepakt te hebben. Een paar dagen na de droom van de tijger en de beer - het V.S.B. toernooi was al begonnen - droomde ik over een toernooipartij tegen Kasparov. Het ging goed. Ik had een volle kwaliteit gewonnen en daarbij een solide pionnenstruktuur behouden. Kasparov was merkbaar ontevreden over de perspektieven van zijn stelling. De partij werd afgebroken en mijn twee sekondanten, die ik niet nader kon identificeren, gingen aan het werk. Zelf was ik optimistisch gestemd over de afloop. De volgende dag hadden de sekondanten mij het volgende te vertellen: ‘Over de schaaktechnische merites van de stelling willen wij ons niet uitlaten; zelf kun je daar waarschijnlijk het beste over oordelen. Maar we heben alle gegevens in de computer gestopt. Het resultaat ziet er zo uit.’ Op het scherm zag ik een landschap in kleur waar ik doorheen liep. Zoals gebruikelijk op computerschermen waren er geen rondingen te zien, alle vormen waren met rechte stukjes afgebakend. De wandeling verliep comfortabel, maar aan de linkerkant van het scherm was hoog in de lucht een adelaarsnest te zien. Daar bevond zich Kasparov. Het pad er naar toe was smal en uiterst grillig. Hier was het ‘smalle pad’ zoals de titel van mijn boek luidt, eerder ‘het steile pad’ geworden. Wat een weg naar het wereldkampioenschap! Ik besefte in

[p. 10]

optimale conditie te moeten zijn om het pad te vervolgen.

Een week later speelde ik, evenals in mijn droom met zwart, tegen Kasparov. Hij kwam in moeilijkheden, maar door een verbluffend kwaliteitsoffer wist hij zich eruit te redden.

Binnenkort speel ik in het vijftiende Interpolistoernooi weer twee keer tegen hem. De gedachte aan het adelaarsnest zal me bij blijven.