Sic. Jaargang 6

[p. 117]

Van het tijdelitke naar het eeuwige
hans renders

Oud-directeur van Het Weekblad De Tijd, Nic. Schrama, schrijft in opdracht van de VNU een geschiedenis van het in 1845 door Judocus Smits opgericht nieuwsblad De Tijd. Dat zal nog niet meevallen want de stichter heeft het hem wel erg moeilijk gemaakt door kort voor zijn dood zijn archief te verbranden, onder het argument: ‘Niemand behoeft zijn neus te steken in hetgeen ik uitsluitend ter eere Gods en voor het recht der Roomsch-Katholieke kerk gedaan en geschreven heb.’

Katholieken houden er niet van om de onderste steen boven te halen, want wat is ‘boven’ tenslotte in dit ondermaanse. Daarom hebben de vader van de katholieke pers in Nederland, J.G. Le Sage ten Broek en de redacteur/staatsman die na Smits een belangrijke rol in De Tijd zou gaan spelen, Herman Schaepman, hun archieven ook tot stof doen vergaan.

Toch promoveerde J.W.M. Peynenburg op een biografische studie over Smits door zo'n vijfhonderd uitgaande brieven te traceren en ruim 4000 ongesigneerde artikelen alsnog aan Smits toe te schrijven. Uit dit proefschrift leren we dat Josse Antoin Smits op 7 maart 1813 werd geboren. Tijdens zijn studie aan het seminarium was Judocus een enthousiast consument van wat daar een verboden vrucht was: de krant. In 1839 werd hij assistent zielzorger in Zevenbergen. Zijn daaropvolgende functie als kapelaan in Waalwijk moest hij gauw opgeven vanwege een hevige bloedspuwing. Hij werd echter gezond genoeg geacht om in 1842 hoofdredacteur van De Noord-Brabander te worden. Smits kreeg er snel ruzie omdat hij een te onafhankelijke koers voer. Onder druk van de kerkelijke overheid diende hij te vertrekken.

Met eigen geld bracht hij op 17 juni 1845 het eerste nummer van De Tijd op de markt. Uit het beginselprogramma in het eerste nummer blijkt dat Smits zichzelf zag als een onafhankelijke katholiek. Net als bij De Noord-Brabander stelde hij zich onomwonden als journalist op: ‘Wij zijn onafhankelijk; wij vertegenwoordigen niemand. Noch de geestelijkheid, hetzij hooge

[p. 118]

of lagere, noch de katholieken, niemand is aansprakelijk voor onze opiniën dan wij alleen, omdat wij in het verdedigen der algemeene en katholieke belangen het orgaan zijn van niemand dan van ons eigen zelven.’

Al snel moest de hoofdredacteur in zijn eigen blad de geruchten weerspreken dat De Tijd het niet redde. Het was waar dat de financiële basis uiterst wankel was maar daarover kwam de lezer niets te weten. In plaats daarvan kon een vlammend artikel gelezen worden waarin de regering wordt aangevallen omdat die de aardappelprijs zou laten bepalen door speculanten, terwijl er al een grote schaarste was.

In hetzelfde jaar dat De Tijd in Den Bosch begon te verschijnen, kwam in Amsterdam een aantal notabelen bijeen dat een katholieke krant wilde oprichten. Het was aan Le Sage ten Broek te danken dat er vanaf 1822 een katholieke journalistiek bestond omdat hij toen met zijn Roomsch Catholyke Courant begon maar er was nog geen nationaal medium dat de Heilige Geest uitdroeg. De Amsterdamse bankier P. van Cranenburgh wilde een dergelijk orgaan wel financieren. Dit plan én de ‘geruchten’ over de moeilijkheden bij De Tijd kwamen bij elkaar, met als gevolg dat Smits met zijn krant naar de hoofdstad verhuisde. Het Brabantse jaar van De Tijd heeft in de nummering lang een stiefvaderlijke behandeling ondergaan. Pas op 1 augustus 1919 kon iemand de hoofdredacteur ervan overtuigen dat in het colofon een jaar ontbrak. Onmiddellijk werd de zetterij opgebeld om dit euvel goed te maken. Toen De Tijd in 1945 honderd jaar bestond was er niet zoveel te vieren, vooral omdat de krant een verschijningsverbod opgelegd had gekregen. Daarom werd het eeuwfeest een jaar later gehouden, alsof het Brabantse jaar er toch weer afgesmokkeld was.

Aanvankelijk zou in Amsterdam begonnen worden onder de naam De Avondpost, maar omdat in Utrecht al een blad onder die naam verscheen, werd ‘De Tijd’ gehandhaafd. Om zich te onderscheiden van het Haagsche Maandblad De Tijd werd, dwars tegen de landelijke pretentie in, de ondertitel ‘Noordhollandsche Courant’ toegevoegd.

Het avontuur slaagde want in een paar weken tijd verdubbelde het aantal abonnees naar 500 en enkele belangrijke medewerkers zoals Dr. J.W. Cramer en Josef Alberdingk Thijm werden aangetrokken.

1847 en 1848 waren gloriejaren. Er werd met succes druk uitgeoefend om de grondwetherziening tot stand te brengen. De Tijd stond nog op het liberale standpunt dat godsdienst en politiek gescheiden moesten blijven. Onder de druk van het vele nieuws dat de revolutie van 1848 in Frankrijk met zich mee bracht, ging De Tijd ertoe over niet drie maar zes keer per week te verschijnen. Intussen was Smits behalve hoofdredacteur ook rector geworden van het St. Piusgesticht in de Amsterdamse Kerkstraat. Hij bleef echter fanatiek voor de krant werken. In 1854 werd hij zelfs als

[p. 119]

hoofdredacteur door de paus onderscheiden (omdat hij voor de in 1853 tot stand gekomen bisschoppelijke hiërarchie had gestreden?), in 1868 trouwens nog een keer. Dat hij sinds de onderwijswet van 1857 steeds meer afstand nam van de liberalen, had volgens Smits niets te maken met een koerswijziging maar met het feit dat de liberale politici hun oude idealen hadden verlaten. In 1864 vaardigde de paus de encycliek Quanta Cura uit waarin het liberalisme officieel veroordeeld werd.

Veel berichten die uit buitenlandse kranten (vooral L'Univers) overgenomen waren of met de postduif kwamen overgewaaid, waren in gebrekkig Nederlands gesteld, met andere woorden: de vertaling was slecht. Dat overnemen leidde een enkele keer tot een canard, zoals toen op 4 september 1870 een buitengewoon nummer verscheen om het einde van de Frans-Duitse oorlog bekend te maken, ruim een half jaar te vroeg!

Vanaf 1868 begon De Maasbode te verschijnen, aanvankelijk als weekblad en later als krant werd vanuit Rotterdam journalistiek bedreven op dezelfde grondslag als bij De Tijd. Maar voorlopig kon Amsterdam de strijd aan. Het eerste jaar in Den Bosch bad een negatief saldo opgeleverd. Het geld van Van Cranenburgh was als een godsgeschenk gekomen. Toch hoefde Smits geen enkele concessie te doen, hij bleef eigenaar/hoofdredacteur. Bovendien wist hij te bewerkstelligen dat bij zijn aftreden of bij zijn overlijden het episcopaat invloed op de opvolging zou mogen uitoefenen. Vanaf 1857 was De Tijd winst gaan maken en trok Van Cranenburgh zich terug. In 1868 werd het eigendomsrecht voor ƒ 18000,- verkocht aan Martinus Wilhelmus van der Aa, een van de redacteuren.

Op 2 augustus 1872 overleed Smits. Hij was altijd trouw gebleven aan wat hij in het eerste nummer van zijn blad geschreven had: ‘Wij wenschen ieder de regten, die wij voor ons begeeren, omdat wij vrijzinnig zijn in den waren zin van het woord.’

De redactionele leiding kwam in handen van Van der Aa, Bernardus Klönne en Herman Schaepman. Er brak een diadochenstrijd uit.

Eigenaar Van der Aa vond dat zijn mede-redacteuren te veel over sociaal-politieke onderwerpen schreven. Vanaf 1878 proclameerde paus Leo XIII, als voorbereiding op zijn encycliek Rerum Novarum van 1891, een meer open en sociaal katholicisme. Van der Aa c.s. waren er te conservatief voor en deden de encycliek af als nieuwlichterij. Ze lieten de krant vervreemden van hun belangrijkste redacteur, Schaepman. Omdat deze het toch al druk had met zijn Kamerwerk en er bovendien niet goed tegenkon dat hij nooit de enige baas kon zijn, vertrok hij in 1883. De bisschop van Haarlem, altijd weer die bisschop, legde de katholieke staatsman zelfs een spreekverbod op. Nadat Schaepman en enkele anderen opgestapt waren, werden Eygenraam en het Kamerlid P.J.F. Vermeulen aangesteld. De bisschop vond echter dat Van der Aa geen zitting in de

[p. 120]

redactie mocht hebben. Het resultaat van al dit geharrewar was dat Eygenraam hoofdredacteur werd en Vermeulen directeur.

In 1892 bedacht H.M.C. (Hak) Holdert, de drukker van De Tijd, dat er voor betrekkelijk weinig extra kosten een ochtendkrant voor het katholieke voetvolk gemaakt kon worden, in feite een versimpelde Tijd van de vorige dag aangevuld met het meest actuele nieuws dat 's morgens vroeg uit De Telegraaf gepikt werd. De prijs kon door het afschaffen van het dagbladzegel (in 1869) acceptabel gehouden worden. De Tijd had als enige krant indertijd sterk tegen de afschaffing van het zegel geprotesteerd. Als het gewone volk kranten kan kopen, zouden uitgevers verleid worden tot het produceren van ketterijen en rampzalige dwalingen, zo luidde het commentaar. Het nut van de op 1 oktober 1892 verschenen De Morgenpost werd in De Tijd als volgt omschreven: ‘al zou het slechts zijn door verderfelijke, socialistische of in het gunstigste geval volstrekt godsdienstloze, neutrale lectuur uit de woning van den werkman verwijderd te houden.’

Judocus Smits

Op 27 november 1904 trok N.V. Drukkerij De Tijd in het Kasteel van Aemstel aan de Amsterdamse Nieuwe Zijds Voorburgwal, een statig pand van eigen bouw waarin De Tijd tot 1972 heeft gezeteld. Ondanks dit prestigieuze vertoon maakte de directie zich ernstige zorgen omdat de net uitgebroken oorlog tussen Rusland en Japan veel extra

[p. 121]

seinkosten met zich mee zou gaan brengen.

Op 25 januari 1903 liep het hoofdredacteurschap van Mgr. Eygenraam af. Onder zijn bewind sinds 1881 was de krant ingeslapen. Zijn opvolger P.J.M. Geurts luidde de periode van culturele emancipatie in. Onder zijn leiding zou De Tijd zich duidelijk gaan profileren. In de vorig jaar verschenen artikelenbundel De Gezegende Pers wijdt Nic. Schram een bijdrage aan Geurts. Vooral Geurts' aanvaring met De Maasbode komt ter sprake. Vanaf 1907 werd Europa overspoeld door modernistische ideeën ondanks het verbod erop van Paus Pius X in zijn Encycliek Pascendi van datzelfde jaar. Met dit verbod waren de theologische dwalingen in Nederland wel bezworen maar de reactie erop - het integralisme - sloeg hier sterk om zich heen in de persoon van M.A. Thompson, hoofdredacteur van De Maasbode. Bij gebrek aan echte modernisten bond hij de strijd aan met iedereen die zijn rechtlijnig denken niet volledig onderschreef, Geurts bijvoorbeeld. Er verschenen felle artikelen over en weer, niet omdat Geurts zo'n vernieuwer was maar omdat hij weigerde mee te doen aan een rabiate ketterjacht. Geurts moest vanwege zijn polemische houding in 1911 onder druk van bisschop Cahier het veld ruimen. Zijn opvolger C.J. Zwijsen werd al in hetzelfde jaar ‘eervol ontslagen’ om de doodeenvoudige reden dat hij geen overwicht op de redactie kon krijgen.

Pas een jaar later werd Alphons Laudy tot hoofdredacteur benoemd. Net vóór dat zijn benoeming een half jaar later geëffectueerd werd, liet De Tijd nog eens duidelijk zien waar zij voor stond: ‘Dat de vrouwen van God zelfs de geschiktheid niet hebben gekregen, wanneer die gave zeker niet in haar natuur is neergelegd, om aan het hoofd van het huisgezin te staan, hoe zou het dan de wil van God kunnen zijn om haar daarbuiten in de groote maatschappij tot het staatsbestuur te roepen?’ Het zal wel toeval zijn dat net ná het vertrek van Laudy in 1937 de eerste vrouwelijke redacteur in dienst werd genomen.

Laudy moet een goede hoofdredacteur zijn geweest want ondanks de vele concurrenten die er tijdens zijn bewind bij kwamen, groeide zijn krant. Vooral de verschijning van het katholieke weekblad De Nieuwe Eeuw in 1917 vanuit het Brabantse Helmond moet Laudy ongerust gemaakt hebben. Concurrent De Maasbode had al vanaf 1909 een ochtend- en een avondeditie. Op 't Kasteel durfde men dat pas in 1929 aan.

Op 28 mei 1931 kwam de NRC met een primeur. ‘Redactie Tijd ontslagen’, zo luidde het bericht, de krant zou worden overgenomen door De Maasbode. Het nieuws klopte wel, maar niet voor lang. Er brak een storm van protest los en een minderheid van de aandeelhouders onder leiding van P.J. Witteman (inderdaad de vader van VARA-Paultje) wist de overname door ‘De Telegraaf in het Roomsch vertaald’ te voorkomen. Het gevolg van de gebeurtenissen was dat N.V.

[p. 122]

Drukkerij De Spaarnestad de onrenderende N.V. Drukkerij De Tijd overnam.

De jaren dertig leverden een reeks van interne conflicten op, zo trachtte De Spaarnestad door beïnvloeding van het redactiebeleid haar belangen in Duitsland en Italië veilig te stellen. Er werd aanvankelijk positief over Hitler bericht. Hij was tenminste slagvaardig in zijn strijd tegen communisten. De parlementaire democratie was niet heilig in Tijd-gelederen. De Spaanse burgeroorlog werd niet eens de moeite van een echt debat waard gevonden. Alleen Anton van Duinkerken had vanaf het begin zijn twijfel over Franco.

De jaren dertig zijn moeilijk in een paar woorden te omschrijven. Er werden redacteuren teruggezet omdat ze te weinig kritisch ten aanzien van het fascisme waren en anderen werden ontslagen omdat ze zich te kritisch opstelden. Zo bijvoorbeeld Max van der Pol. Hij schreef in 1937 twee artikelen over Italië. De toon in zijn artikelen had het staatssecretariaat van de Heilige Stoel ontstemd. Het resultaat was dat hij ontslagen werd en de hoofdredacteur een berisping kreeg. Kortom, voor het Vaticaan en daarom ook voor De Spaarnestad werd het tijd om de hoofdredacteur te vervangen die leiding gaf aan zo'n subversieve redactie.

Mr. L.G.M. Schlichting was al vanaf 1931 correspondent in Rome. Hij werd na enige discussie als de nieuwe man aangewezen. Even rees er een probleem toen hij de fascistfreundliche Jan Derks naast zich wilde aanstellen. Zijn gedram in het fascistische weekblad Vrijdag stuitte op bezwaar. Besloten werd om hem dan maar correspondent in Rome te maken. Zijn fascisme zou daar wel bekoelen, zo redeneerde men.

Toch schroomde De Tijd niet het Duitse regime in heftige bewoordingen te bekritiseren. Het geloof was de maatstaf om uitingen van racisme en anti-semitisme te veroordelen maar ook was het geloof aanleiding voor anti-joodse sentimenten zoals blijkt uit vaak gebruikte adjectieven als: ‘onthechte’ en ‘verliberaliseerde’ jood, met andere woorden: ontaard. In het jubileumnummer dat op 28 juni 1946 verscheen, lezen we over de oorlog: ‘Al die tijd heeft de humor het Kasteel nooit verlaten. (...) Het ijs waarop wij schaatsten was nog dunner dan wij wisten.’ In werkelijkheid lagen de zaken ingewikkelder. Hitler had al in 1939 verboden om tijdens de duur van de oorlog tegen de katholieke kerk op te treden. Deze maatregel gaf De Tijd niet voldoende bescherming. Seyss-Inquart trad stevig op zoals blijkt uit een kort verschijningsverbod in 1940 en in 1941 weer, gevolgd door een paar geldboetes.

Merkwaardigerwijs is in augustus 1941 De Tijd verboden niet te verschijnen. De hele oorlog is de krant doorverschenen, vanaf november 1943 drie maal per week, vanaf maart 1944 tweemaal en vanaf augustus van datzelfde jaar wekelijks. Hoe hard moet De Tijd veroordeeld worden voor dit doorverschijnen? Dat is moeilijk te zeggen en waarschijnlijk moet de

[p. 123]

vraag ook anders gesteld worden: Hoe hard moet het episcopaat veroordeeld worden? En als je katholiek bent, stel je zo'n vraag niet. Want een bisschop kan alleen door de paus berispt worden.

Het verschijningsverbod van 10 mei 1941 werd na een paar weken opgeheven op voorwaarde dat er een Duitsvriendelijke hoofdredacteur benoemd zou worden. Enkele voor dit doel opgedrongen NSB-kandidaten werden door directie en redactie geweigerd. Dat kon op basis van de in 1868 gesloten overeenkomst dat de bisschop bij opvolging van de hoofdredacteur geconsulteerd diende te worden. Uiteindelijk werd ingestemd met de aanstelling van een ‘diplomatiek’ redacteur in de persoon van Nationaal Fronter M.A. Cageling. Van bisschoppelijke zijde werd eveneens aangedrongen op het laten verschijnen van de krant mits de redactie er in slaagde ‘de druk binnen zekere perken te houden en het fatsoen van de krant als Nederlands katholiek blad op te houden.’ Schlichting en Van Lamsweerde (hoofdredacteur van de negen kopbladen) namen ontslag en vroegen de Pressestelle de drukkerij stil te leggen. Onderduiken had geen zin, zo werd geredeneerd, want dan zouden de Duitsers de zaak gewoon overnemen. De Pressestelle werd dus als het gezag erkend. Maar de bisschop schreef de twee op hun posten terug te keren om de pers niet helemaal aan de wilde horden over te laten. IJlings trokken Schlichting en Van Lamsweerde hun ontslagaanvrage in.

Omdat Schlichting in 1943 wegens een kritische opmerking uit het journalistenregister werd geschrapt, besloot de directie om Derks die in 1940 uit Rome was teruggekeerd als waarnemend hoofdredacteur aan te stellen. Het fascisme had hij ondertussen waarschijnlijk afgeleerd. In ieder geval werd ook hij geschrapt en ging Willem Severin als waarnemend hoofdredacteur door. Als gevolg van een Koninklijk Besluit van 5 september 1944 hadden kranten die na 1 januari 1943 nog uitkwamen een vergunning nodig om te mogen herverschijnen. Op 7 mei 1945 was die vergunning er voor De Tijd nog niet maar daar werd iets op gevonden. Het ‘volksdagblad’ De Nieuwe Dag (oorspronkelijk De Morgenpost, en tussen 1909 en 1932 De Amstelbode geheten) werd onder hoofdredactie van Schlichting gesteld en in het colofon stond duidelijk vermeld dat de krant gedrukt was door N.V. Drukkerij De Tijd. De lezers wisten dus precies hoe laat het was. Bovendien werden in dit eerste nummer van De Nieuwe Dag de twee bisschoppelijke brieven afgedrukt waarin het kerkelijk gezag de verantwoording nam voor het doorverschijnen van De Tijd.

Piet Kerstens werd op 16 mei 1946 hoofdredacteur. Aanvankelijk had hij in de oorlog als minister in ballingschap een zo'n gunstige indruk op de koningin gemaakt dat zij hem als de toekomstige minister-president beschouwde. Later veranderde de houding van de koningin en noemde zij hem Piet de Leugenaar. De in 1944 ontslagen

[p. 124]

Kerstens zou als iemand met een enigszins ‘rode’ reputatie het zwarte blazoen dat De Spaarnestad tijdens de oorlog had opgelopen wat kunnen witten.

Schreef waarnemend hoofdredacteur Derks voorjaar 1946 nog over Indië: ‘zoolang daar de Soekarno-terreur blijft overheersen, die er op het moment elke vrije meningsuiting onmogelijk maakt,’ Kerstens publiceerde tot juni 1947 zeventig hoofdredactionele commentaren waarin hij de Indonesische kwestie heel anders benaderde, zo schrijft Ruud Rottier in De Gezegende Pers. Hij zat op de lijn Van Mook, de luitenant-gouverneur-generaal wiens beleid gericht was op onderhandelen met de republiek, inclusief Soekarno. Kerstens had het streven naar onafhankelijkheid tijdens de oorlog bepaald niet gesteund maar nu ontpopte hij zich als een verlicht denker en vond de onafhankelijkheidsstrijd legitiem. De lezers van De Tijd waren nog niet zo ver want over de ‘verkwanseling’ van Indië kwamen veel en vooral boze reacties binnen. De Nieuwe Eeuw schreef over de Tijd'elijke hoofdredacteur, en jawel, toen Kerstens om salarisverhoging vroeg, werd hem die geweigerd. De raad van commissarissen hield hem voor dat de krant te eenzijdig over Indonesië berichtte. Ten gevolge daarvan zouden talloze abonnees weggelopen zijn. De kosten waren te hoog opgelopen en bovendien werd Kerstens beschuldigd meer tijd aan zijn Kamerlidmaatschap voor de KVP te besteden dan aan de krant.

Op 1 juli 1947 was het tijdperk Kerstens afgelopen. Drie maanden later werd Derks eindelijk echt hoofdredacteur. Onder zijn bewind werden pogingen gedaan een fusie met de Volkskrant, en even later, met De Maasbode aan te gaan. Het lukte niet maar De Spaarnestad besloot De Tijd toch aan te houden vanuit een katholiek-cultureel plichtsbesef. Derks genoot exclusieve steun van Spaarnestadtopman J.W. Lucas. Toen die stierf was het met het hoofdredacteurschap van Derks dan ook gauw gedaan.

In 1952 trad W.A.M. van der Kallen aan als directeur en hoofdredacteur. Hij werd bijgestaan door H. Baron van Lamsweerde die eveneens de functie van hoofdredacteur kreeg. Onder dit tweetal kwam dan in 1959 eindelijk de fusie met De Maasbode tot stand, door Le Monde terecht als volgt gerapporteerd: ‘De Maasbode sera absorbé par De Tijd.’ (Hans Vermeulen, ‘Ik blijf De Maasbode trouw tot in de dood! De mythe van een fusie’) Na de samenvoeging kwamen de verhoudingen duidelijk tot uiting in het logo. ‘De Tijd’ stond boven ‘De Maasbode’ en ook nog in een grotere letter. Dat de bisschop van Rotterdam zich tegen de fusie verzette, verhinderde deze keer geenszins de doorgang. Ook uit de commerciële en redactionele leiding bleek niets van een fusie en des te meer van een overname. De twee hoofdredacteuren van De Tijd konden hun positie behouden. De Tijd was vier keer bijna door De Maasbode overgenomen maar nu was het andersom en dat zouden de

[p. 125]

Rotterdammers weten. Vanaf 1965 werd de kop ‘De Maasbode’ geschrapt en zeven jaar later gebeurde dat zelfs in de Rotterdamse editie, toen het daar gevestigde bijkantoor werd gesloten. Intussen had de VNU de krant overgenomen. Van Lamsweerde was in 1965 gestorven en werd opgevolgd door A.J. Cuppen. Van der Kallen moest zich een jaar later terugtrekken als hoofdredacteur om plaats te maken voor Joop Lücker. Als formele reden werd opgegeven dat het directeurschap al zijn aandacht vergde. De dubbele hoofdredactie bleef dus gehandhaafd.

In 1970 was er een korte periode van redactionele samenwerking met NRC Handelsblad. De onafhankelijkheid van beide kranten was door de uitgevers gegarandeerd. Het leverde niet zoveel op. Op sportgebied waren er wel tevreden geluiden te horen en ook was het mogelijk om gezamenlijk dure correspondentieplaatsen te betalen. In 1971 kondigde de VNU aan dat de krant moest verdwijnen. Evenals veertig jaar daarvoor werd een overleggroep Vrienden van De Tijd gesticht. Het resultaat was verbluffend. Het aantal abonnees steeg van 87.000 naar 112.000, een unieke gebeurtenis in de persgeschiedenis. Cuppen werkte een nieuw programma uit dat er op neer kwam dat de krant van nieuwsblad naar opiniekrant moest veranderen. Bovendien was in de filosofie verwerkt dat De Tijd als ‘tweede krant’ voor de meeste abonnees zou gaan fungeren. Maar in 1973 liep het abonnementenbestand

terug tot onder de noodzakelijke 60.000. Vooral de conservatieve lezers, die de schuld van de polarisatie binnen de kerk op conto van hun krant schreven, liepen weg. Ook veel van de 25000 nieuwgeworven lezers, hielden het maar kort vol. Hun abonnement was meer een uiting van solidariteit geweest dan dat ze werkelijk in De Tijd geïnteresseerd waren.

Het dagblad De Tijd met als ondertitel Dieu et mon droit verdween op 31 augustus 1974. De VNU zou er alleen al de laatste tien jaar meer dan 25 miljoen gulden op verloren hebben en achtte het verder niet haar taak ‘een maatschappelijke instelling in stand te houden’. De laatste hoofdredacteur was H. van Run. Fugit irreparabile tempus (Onherstelbaar vliedt de tijd) stond er in het in 1972 verkochte Kasteel op een muur geschilderd. ‘De Tijd gaat ongecorrigeerd de deur uit,’ zo werd dat vaak vertaald. Anderen maakten ervan: De Tijd gaat onherroepelijk verdwijnen. Zij hebben gelijk gekregen. Aanvankelijk omdat de krant verdween en zestien jaar later omdat het weekblad De Tijd werd opgeheven.

De Tijd zeulde 145 jaar met het katholicisme. Schaepman liep weg omdat de krant te conservatief bleef. Op de kunstredactie in de jaren dertig deden Anton van Duinkerken en Jan Engelman er van alles aan om van een gesloten dogmatische katholieke krant een fris ‘met de ramen open’ blad te maken. Of het gelukt is en zo ja, of dat iets uitgehaald heeft? Daarover spreken de bronnen elkaar tegen. Waarom De

[p. 126]

Tijd het nu niet gered heeft? Dat weet alleen God. Misschien komt er nog wel eens iemand tot de nuchtere conclusie dat de krant haar doel had bereikt, namelijk de emancipatie van de katholieken.

In Arie Kuipers afscheidsrede van Het Weekblad, waarvan hij de belangrijkste hoofdredacteur was, luidde de laatste zin: ‘We moesten roeien tegen de stroom in en het is ons niet gelukt.’ Met praktisch dezelfde zin eindigde hij ook zijn artikel in het laatste nummer van de krant, zestien jaar eerder. De geschiedenis herhaalt zich. Maar niet eeuwig.

Dr. Herman Schaepman