Sic. Jaargang 6

[p. 112]

Het eiffeltorentje van valdice
jana beranová

‘De gevangenis raakt je tot diep in het merg,’ zegt Eva en zij kan het weten, want ze bracht ruim een jaar achter de tralies door. Haar onlangs verschenen boek Mijn lotgenoten onthult dat brok leven waarin je machteloos bent en waarin alles tot het uiterste is verhevigd. Met lichte verbazing zegt ze: ‘Gisteren kwam ik de hoofdbewaarster tegen die me destijds enorm had geholpen. Wat een wonder mocht heten. Ik had een goede band met de vrouwen in mijn cel tot er een nieuweling kwam, Věra. Een meisje van zeventien met een engelengezicht waarachter ontembare agressie woedde. Ze nam het niet dat ik als politiek gevangene een zeker respect genoot bij de gewone criminelen en vloog me herhaaldelijk naar de strot. Een keer had het maar een haartje gescheeld...’

Het vreemde schijnsel in haar ogen verraadt dat het hele tafereel zich wederom voor haar geest ontvouwt. Zulke beelden raak je nooit meer kwijt. Ik zie de betreffende passage uit haar boek nog helder voor me en kijk met haar mee. Tot zij de draad weer oppakt.

‘Die hoofdbewaarster heeft Věra toen uit onze cel weggehaald. Toch heeft ze een mateloos schuldgevoel. Ze bleef zich excuseren, terwijl ze juist als een van de weinigen haar macht niet misbruikte. Ze excuseerde zich ook voor dingen die ze niet veroorzaakt kon hebben, omdat ze zich schaamde voor alles wat in de gevangenis gebeurde.’

We zitten onder een schitterende kroonluchter uit voorbije tijden, in een historisch gebouw vlak bij de Praagse Burcht waar het Tsjechische parlement zetelt. Eva is sinds een paar maanden parlementslid; die middag gaat ze een bezoek brengen aan een zware strafinrichting waar onlangs onlusten zijn geweest. De warme septemberzon lokt me tot een wandeling langs de rivier, naar de eeuwig ruisende dam die nog altijd verhaalt over de tedere revolutie vorig jaar. Maar als Eva me uitnodigt om met haar mee te gaan, springt mijn hart als een bokje en schiet mijn bevestigende antwoord er met één stoot uit. Onmiddellijk geneer ik me voor dit op pure nieuwsgierigheid gebaseerde enthousiasme in het bijzijn van een vrouw, die de ontberingen van het gevang aan den lijve heeft ondervonden. Om mijn verlegenheid te verbergen richt ik mijn ogen ten hemel. Dat doe ik al van jongs af aan als ik me geen raad weet. Mijn gezichtsveld wordt gevuld door de luchter. De geslepen pegels waarin ik kijk breken het licht en weerkaatsen honderden zonnen. Thuis hing er net

[p. 113]

zo'n lamp aan het plafond, herinner ik me, alleen een stukje bescheidener. Was niemand in de buurt, dan klauterde ik op de eettafel en gaf de pegels een mep met mijn kinderhandje, zodat ze rinkelden als jinglebells van paard en slee in de sneeuw.

Even later verruilen we ons plekje onder de kroonluchter voor een zitplaats in de bus naar Oost-Tsjechië.

Valdice was in de vorige eeuw nog een kartuizerklooster. De strenge orde der kartuizers maakte later plaats voor het keurslijf van een strafgevangenis, waarin het absurde communistische regime de laatste decennia ook degenen opborg die verdacht waren van het voorbereiden van strafbare activiteiten. Wie in een winkel een flink keukenmes kocht, kon ervan worden verdacht een moord voor te bereiden. Wie zich bij Charta 77 had aangesloten, kon er voor elke kleinigheid van worden beschuldigd ondermijnende activiteiten tegen de staat voor te bereiden. Beide verdachten belandden zonder onderscheid achter hetzelfde slot en dezelfde grendel.

Als we uit de bus stappen, blijken we een groep te zijn. Bij wijze van experiment wordt vanmiddag in deze gevangenis een manifestatie gehouden met beeldende kunstenaars en een priester/zanger. Ook enkele persmensen zijn van de partij.

Ik raak in gesprek met František Weiss, die als politiek gevangene tien jaar in dit gat heeft gezeten, met inbegrip van drie maanden in ‘de nor’ van de derde afdeling waar je de dag niet van de nacht kon onderscheiden en waar een fikse aframmeling tot de orde van de week behoorde - voor zover je enig besef van tijd had weten te behouden. Hij laat me de getraliede vensters zien die aan de buitenkant bepantserd zijn met roestige oudijzeren platen om geen zweem van licht door te laten. Zodra hij merkt dat ik in gezelschap ben van Eva Kantůrková, raakt hij zeer geëmotioneerd.

‘Zij heeft via Charta ervoor gezorgd dat ik uiteindelijk in een kliniek werd opgenomen, anders was ik er volledig onderdoorgegaan,’ zegt hij en zijn ogen schieten vol tranen. Eva wil er niets meer van horen en is al aan het regelen geslagen. Iedereen moet zijn identiteitskaart of paspoort afgeven en als groep worden we in een gevangenisbusje naar binnen gereden. Achter ons vallen de poorten weer dicht.

Gedetineerden met lichtere straffen lopen vrijelijk rond in de ruime hal die bol staat van grote schilderstukken en sculpturen. De houten reuzenkat van Valdice biologeert me en ik vraag me af of er nakomelingen zijn van de vroegere kloosterkatten. Een deel van de kunstwerken is vervaardigd door de zware jongens zelf, die op dit moment graag gehoord willen worden en met hun bajeskrantje zwaaien.

Een van hun grieven betreft enkele bewakers van de oude stempel, en die grief wordt door František bevestigd. Meteen bij het binnenkomen herkende hij er één die hem had geschopt en geslagen alleen maar omdat František Charta had ondertekend. In de petitie, waarmee de gevangenen op verwijdering van een

[p. 114]

aantal bewaarders aandringen, wordt zijn naam ook vermeld. Na de vrije verkiezingen in juni is er nog niet genoeg tijd geweest om iedereen door te lichten, maar de gevangenen zijn het beu om naar de pijpen van de beulen van het oude regime te dansen.

Ik schaar me bij een groepje jongens die duidelijk bij het etablissement horen en bied hen Camel-sigaretten aan die ik op Schiphol heb gekocht. František wordt door een van hen herkend en spontaan omhelsd. Ik zie dat hij even trilt van ontroering. Elke samenleving heeft zijn wetten en sentimenten. De maats met wie je een tijdlang in dezelfde cel hebt gezeten, als haringen in een ton zodat je alleen over eikaars bed je eigen plekje kon bereiken, vergeet je nu eenmaal niet, al waren er moordenaars bij. De omstandigheden zijn intussen wel gewijzigd: onder het communisme zaten hier 2.500 gevangenen, nu zijn het er 420.

De vrijheidsliederen die de evangelische priester zingt galmen door de hal. Eva fluistert me toe dat hij elke zondagmiddag op het Sint-Maartenspleintje in Praag een bijzondere preek houdt in een brede scheur in de muur. Hij is een volgeling van de kerkhervormer Jan Hus, in 1415 in Constanz tot de brandstapel veroordeeld, omdat hij de waarheid weigerde te verloochenen. Een van de markantste figuren van de Tsjechische geschiedenis die door zijn vernieuwende kijk op de wereld van grote invloed is geweest; ook op het leven van de student Jan Palach die zich in januari 1969 in brand stak als protest tegen de censuur en het heulen met de vijand.

En de lieverdjes met wie ik sta te praten? Die hebben niet geheuld met de vijand, die stonden aan de zelfkant van de maatschappij, om welke reden dan ook.

‘Waarvoor zit je hier?’ vraag ik aan een van hen.

‘Een licht delict.’

‘En jij?’

‘Ook een licht delict.’

‘Jij zeker ook,’ zeg ik tegen de derde. ‘Maar vertel me nou gewoon wat je hebt uitgespookt.’

‘Ik werd verliefd op een wijf en pikte wat poen. Ik doe alles voor een wijf. Het geld heb ik teruggegeven maar kreeg toch 6 jaar.’

‘Schiet het al op?’ vraag ik belangstellend.

‘Ik heb er nog 4 voor de boeg. De cipier zat me steeds te zieken. Dus trapte ik hem een keer tegen z'n kloten en kreeg er nog 3 jaar bij.’

De vrouw heeft hij trouwens ook niet gekregen. De tongen komen nu los, iedereen praat over een klein aantal diefstallen van een paar duizend kronen (een paar honderd gulden). Dat zijn absurde straffen, maar Orde muss sein in totalitaire regimes waar in principe en in de kern geen werkloosheid, geen crimineel gedrag en geen gehandicapte mens bestaat. Binnenkort zal een commissie worden opgericht om sommige straffen te herzien. Mede om die reden is Eva hier. Intussen ben ik erachter gekomen dat de ongevaarlijke bajesklanten overdag in een fabriek in de buurt kristallen kroonluchters slijpen.

[p. 115]

Van een afstandje staat één man me al die tijd aan te kijken met een intens droeve blik. Ik ken dat soort ogen, ze zoeken medeleven, ik noem ze traanverwekkend. Meestal ga ik voor de bijl. Ik stap op hem af en laat een heel pakje sigaretten in de zak van zijn overal glijden.

‘U ziet er zo goed uit, als ik hier uitkom, zou ik u graag willen ontmoeten,’ zegt hij timide. De man ziet eruit als een hond. Hij heeft echt een hondekop, zijn wangen hangen als die van een sint-bernard.

‘Zoudt u iets voor me willen doen?’ vraagt hij. ‘Mijn vader was bewaarder in de gevangenis in Praag. In 1945 werd hij opgehangen, omdat hij collaboreerde met de Duitsers. Ik was toen vijf jaar. Maar nu staat alles op zijn kop, misschien was het helemaal niet waar.’

Ik vraag zijn naam en een paar persoonlijke gegevens om aan Eva door te geven. Zou hij vanuit dit psychisch trauma op het verkeerde pad zijn beland? Zijn woorden gingen door merg en been. Of is hij gewoon een achterlijke boef met zijn gedrongen, gezette lijf?

Peinzend loop ik in de richting van ‘de nor’, de derde afdeling waar je de dag niet van de nacht kon onderscheiden en die sinds de omwenteling niet meer wordt gebruikt. Met hulp van een aantal gedetineerden heeft de beeldhouwer Jiří Sozanský daar een bijzonder project gemaakt: Incidenten. Sint-bernard loopt ongevraagd een stukje met me mee. Na een poosje vraagt hij of ik mijn tasje open wil doen en hij deponeert erin een zwaar, enigzins puntig voorwerp. ‘De Eiffeltoren,’ meldt hij kortaf.

Op de binnenplaats worden we ingehaald door een opvoeder die een mooie kartuizerkat wakker schrikt uit haar gesluimer in de zon. Het beest, dat duidelijk model heeft gestaan voor haar houten, iets bonter uitgevallen zusje in de hal, schiet de hoek om. Ondanks lokgeroep van sint-bernard, die door de opvoeder terstond terug wordt gedirigeerd. Als ik me na een paar meter omdraai, zie ik hoe hij log een keitje wegtrapt.

In de verschillende cellen van de derde afdeling hangen zware betonnen platen waardoor menselijke figuren worden platgedrukt. Elk beeld draagt de naam van een overleden gevangene en vult de hele cel. Ik zie František, die stokstil staat te kijken, als een levende statue. Het lijkt of alle lucht is weggezogen, wij hijgen naar adem.

Onthutst lopen we terug over de binnenplaats. De vervallen kapel uit de tijd van de kartuizers staart ons recht in de ogen. Voor haar deuren wacht het busje om ons door de gevangenispoorten weer in vrijheid te rijden.

‘Ik heb een Eiffeltoren in mijn tas,’ mompel ik tegen František en streel haast roerloos over het voorwerp dat ik nog maar op de tast ken.

‘Zo hoort het ook,’ antwoordt hij joviaal. ‘Dat was onze enige vorm van vermaak. Ik heb ook jaren in die fabriek gewerkt. En als er een driekantige glazen staaf afbrak, maakten we inkepingen in een van de afgeplatte randen waar twee kanten bij elkaar kwamen. De bewerkte staaf lijmden we op een voetje. Op een afstand ontstond door optische werking het beeld van de Eiffeltoren.’

[p. 116]

Het ding brandt in mijn schoudertas, met mijn duim probeer ik de insnijdingen te voelen.

‘Op den duur krijg je daar enorme vaardigheid in,’ voegt František eraan toe, ‘en plezier om een leuk cadeautje. Dus brak er vaak iets af. Daar zorgden we wel voor.’

Een stukje kroonluchter, die me als kind de wijde sneeuwvlakten in rinkelde, omgetoverd tot Eiffeltoren. Geslepen eenvoud.

Het is weer lente. De oranjetransparante pegel staat op mijn vensterbank. Hoe meer licht op het voorste vlak valt, hoe duidelijker zich het Eiffeltorentje aftekent. En hoe verder je staat, hoe groter de toren lijkt. Knijp ik mijn ogen dicht, dan zie ik een stel droeve boevenogen.