Sic. Jaargang 5

[p. 11]

Drempelvrees
robert vernooy

De kalender zegt dat ik nog tien jaartjes moet wachten, maar voor mijn gevoel hebben we het al gehad. Voor mijn gevoel is de 21e eeuw al begonnen, en wel in 1989. Hoe komt men er dan bij om deze jaren te bestempelen als een fin de siècle?

Welke maatstaven gebruiken we om het begin en het eind van een tijdvak te meten? Vadertje Tijd leidt zijn eigen leven. Dat is geen uiting van opstandigheid, dat is geen uiting van onverschilligheid, dat is überhaupt geen uiting, want Vadertje Tijd bestaat niet. De tijd staat stil, alleen onze klokken lopen. Ons bewustzijn van verstrijken bestaat slechts bij gratie van de geleding. Uren, dagen, maanden, jaren vliegen als een schaduw heen. De geschiedenis leent zich niet voor een efficiënte administratie, want de dingen gebeuren nooit op tijd. Waarmee vult men een tijdvak? Met jaren of met gebeurtenissen? Wanneer is een tijdvak vol? Of, met andere woorden: wanneer begint het einde? Dat hangt er van af of een eeuw wordt gemeten naar de willekeur van onze tijdrekening of naar andere, meer inhoudelijke, maatstaven. Volgens de meeste historici wordt het einde van de negentiende eeuw gemarkeerd door de Eerste Wereldoorlog, die zich inderdaad voordoet als een voor de hand liggende scheiding, vergelijkbaar met de manier waarop rivieren en bergketens vaak als een natuurlijke grens fungeren.

Dit valt echter moeilijk te rijmen met de historische situering van een begrip als ‘decadentie’, dat men vaak identificeert met het fin de siècle. Verlaine zei: ‘Je suis l'Empire à la fin de la décadence.’ Maar Verlaine was in 1900 al vier jaar dood. 1914 was zeker niet decadenter dan 1886, toen het tijdschrift Le décadent voor het eerst verscheen. Wie naar de kunsten kijkt, situeert het fin de siècle tussen 1880 en 1890, eventueel 1895 toen met het proces van Oscar Wilde het dandyisme de genadeklap werd toegebracht. (Het woordje ‘gay’ in ‘gay nineties’ slaat dan ook niet zozeer op de androgyne mentaliteit van de dandy, als wel op het vooruitgangsgeloof van de Victoriaanse burgerij.)

[p. 12]

Metro-

Ook nu valt het eind van de eeuw een paar decennia vroeger dan men zou denken op grond van de kalender. Spleen, ennui, Weltschmerz? Als ik dat levensgevoel naar deze eeuw zou moeten extrapoleren, bevindt de Götterdämmerung 2000 zich eerder aan het begin van de jaren tachtig dan aan het eind ervan. Dansen op de vulkaan, het vieren van De Krisis, het escapisme van de disco-cultuur. Het best is dit geformuleerd door de Havenzangers: ‘Wij vieren feest, dus weg met de malaise, want het is weer tijd voor de polonaise.’

Doemdenken, no future, Joy Division en Einstürzende Neubauten, thans is dat allemaal al weer passé. Het gevoel van stagnatie, vergelijkbaar met de paralysis van Dublin in het fin de siècle, zoals die door James Joyce is beschreven in diens Dubliners; dat gevoel heeft plaats gemaakt voor de koortsachtige bedrijvigheid van de yup-cultuur. Het doet er niet toe wat je doet, als je maar bezig bent.

Fin de siècle: met de eeuw loopt ook de wereld ten einde. De suggestie van Jan Romein dat de term ‘fin de siècle’ afkomstig is uit adellijke kringen lijkt niet onaannemelijk. Het is een fraai staaltje van (zwart) gekleurde waarneming wanneer men het verval van de eigen omgeving op de hele wereld projecteert. Heel betrekkelijk, als je bedenkt dat dezelfde periode die men heeft aangeduid als ‘fin de siècle’ ook is aangeduid als ‘la belle époque’. Terwijl sommigen somber uit het raam zaten te staren en zelfmoord

[p. 13]

overwogen, stortten anderen zich volop in het feestgedruis van de ‘gay nineties’. Zij dansten de cancan en lagen dubbel in het café chantant. Er wordt wel beweerd dat men in Frankrijk nooit zoveel heeft gelachen als aan het eind van de negentiende eeuw.

Of de term ‘fin de siècle’ enige geldigheid heeft is dus afhankelijk van de sociale positie van degenen die zich er al dan niet van bedienen. Dat gaat ook op voor een eventueel gebruik van de term als aanduiding voor ons huidige ‘tijdvak’. Voor zwakzinnigen, bejaarden en bijstandsmoeders lijkt het einde der tijden nabij; maar voor Làttasmeerders en andere sociaal-economische Uebermenschen zijn de jaren tachtig de dageraad van een gezond no nonsense-tijdperk. De periodieke beurskrach lijkt geaccepteerd te zijn als een onvermijdelijk bijverschijnsel van de vooruitgang (waar gehakt wordt, vallen spaanders).

polis

Het fin de siècle van de negentiende eeuw was volgens Romein eerder een pose dan een feit, zij het geen toevallige pose. Hetzelfde zou je kunnen zeggen van het huidige fin de siècle. Geen feit maar een geloofswaarheid, mits er maar genoeg mensen in geloven. Dat lijkt haast onontkoombaar, aangezien het eind van deze eeuw samenvalt met het eind van een millennium. Zou men zich kunnen onttrekken aan het gevoel dat de wereld op 1 januari 2000 anders is dan op 31 december 1999 als de hele samenleving daarnaar wordt ingericht? Kan men de term ‘fin de siècle’ in de mond

[p. 14]

nemen zonder zich in te laten met een ‘selffulfilling prophecy’? Een artiest op de televisie zingt ‘Samen over de drempel’ en iedereen zingt met hem mee. Zo schept men een drempel die er zonder al dat gezang helemaal niet zou zijn.

Een andere vraag is of er overeenkomsten zijn tussen dit (veronderstelde) fin de siècle en dat van de vorige eeuw? Ook dat hangt er helemaal vanaf wie, waar en wanneer zich daarover uitlaat. Wie overeenkomsten wil zien, ziet overeenkomsten; wie verschillen wil zien, zal zeggen dat het eind van deze eeuw weinig tot niets gemeen heeft met het eind van de vorige eeuw. Overeenkomsten? Je zou kunnen wijzen op het hedonisme van de hedendaagse fun-cultuur, op het feit dat zelfmoord weer helemaal ‘in’ is, op de fascinatie voor allerlei vormen van ‘tegennatuurlijke’ sexualiteit. Je zou kunnen zeggen dat de gretigheid waarmee het huidige theaterpubliek zich laat afzeiken door iemand als Freek de Jonge overeenkomt met de manier waarop men zich aan het eind van de vorige eeuw onderwierp aan de beledigingen van Aristide Bruant. Je zou kunnen zeggen dat de vage verlangens van het vorige fin de siècle in de jaren tachtig van deze eeuw hun tegenhanger vinden in de onbestemde hitsigheid van cokegebruikers die zich in trendy discotheken een neusbloeding snuiven, dat je in acid house een pendant kan zien van de cancan van Offenbach. Dat zóu je allemaal kunnen zeggen, maar je zou het net zo goed ook niet kunnen zeggen.

Verschillen? Je zou kunnen zeggen dat de ontwikkelingen op het gebied van de technologie deze tijd fundamenteel onvergelijkbaar maken met welke tijd dan ook. Je zou kunnen zeggen dat door de spreiding van de welvaart en de sociale nivellering die daarvan een gevolg is de destijds nog zo actuele klassenstrijd thans niet meer is dan een kreet uit het verleden. De cultuur aan het eind van de twintigste eeuw is een massacultuur. Misschien gaat het hier slechts om graduele verschillen, maar je zou je kunnen afvragen wanneer een verandering van hoeveelheid omslaat in een verandering van hoedanigheid.

Soms zijn er binnen een bepaald verschijnsel zowel overeenkomsten als verschillen waar te nemen. Nemen we bij voorbeeld de dandy. Volgens Jaap Goedegebuure zijn dandies geen dandies meer zodra ze door de massacultuur worden opgenomen. Hij wijst daarbij op de zorgvuldige geëxploiteerde grensoverschrijdingen van figuren als Johnny Rotten, Prince en David Bowie. Maar deze popularisering van het dandyisme is een ontwikkeling die men reeds bij een ster als Oscar Wilde kan waarnemen, de eerste beroepsdandy. De gimmick, het image, het bespelen van de media, al die zaken waren voor hem even belangrijk als voor de postmoderne poseur die zichzelf wil exploiteren. Wat betreft de intenties is het verschil tussen toen en nu wellicht slechts gradueel (onder het bovengenoemde voorbehoud). Maar wat betreft het effect liggen de zaken

[p. 15]

anders: hoe grensoverschrijdend kan een dandy nog zijn binnen een gelijkgeschakelde samenleving waarin de normen zijn vervaagd? De dandy lijkt een slachtoffer van ‘repressieve tolerantie’. Omdat alles meegeeft, kan hij zich nergens tegen afzetten.

Laat ik eindigen zoals ik ben begonnen. (Op een bepaalde manier lijkt dat heel toepasselijk.) Ik zei dus dat ik het gevoel had dat de 21e eeuw al was begonnen en wel in 1989, met de verbrokkeling van het Oostblok. Over zo'n jaar of vijftig zal vast en zeker blijken dat de twintigste eeuw werd gekenmerkt door de opkomst en ondergang van de grote ideologieën en de totalitaire staten waarin zij gerealiseerd werden. (Historici zijn dol op dergelijke labels.) In Latijns-Amerika is ‘de herfst van de patriarch’ al geruime tijd aangebroken; in Oost-Europa is het communistische incident nagenoeg afgelopen. Naast de ruïnes van de Muur wordt overal waar voorheen ‘dialectisch materialisme’ stond het woordje ‘dialectisch’ weggestreept. Onze kranten staan er vol van: Oost-duitsers laven zich massaal aan de vrijheid om onzin te kopen en te verkopen, eindelijk vrij om de meningen te uiten die ze helemaal niet hebben. Misschien heerst het fin de siècle-gevoel vooral bij de bejaarde partijbonzen die samen met hun agit-prop worden bijgezet in het Museum voor Communistische Folklore.

Al met al lijkt het dus alsof we op de drempel (sic!) van een nieuwe tijd staan, de tijd waarin alles goed komt. De Bom is ontmanteld, de Vijand heeft zichzelf opgeheven, met Ons Milieu gaat het steeds beter, en de paar problemen die nog over zijn, daar wordt hard aan gewerkt, zo wordt ons dag in dag uit verzekerd. O brave new world, that has such people in it!

November 1989