Sic. Jaargang 4

[p. 86]

Schrijven in een vreemde cultuur:
Gesprekken met drie prominente
Zuidafrikaanse schrijvers in ballingschap
jan kees van de werk

In Afrika is er waarschijnlijk geen land waar een door wetten geïnstitutionaliseerde gekte de creativiteit zo aan censuur-banden legt en waarvan zoveel schrijvers in ballingschap leven en sterven als Zuidafrika. In de loop der jaren sprak ik met Zuidafrikaanse schrijvers, die werkend buiten hun eigen omgeving, een steeds sterker beroep moeten doen op het geheugen om de realiteit van het leven in Zuidafrika te kunnen verbeelden. Hoe is het om zonder het directe contact met de alledaagse werkelijkheid en de zich daarin ontwikkelende taal, te schrijven, was veelal het onderwerp van de gesprekken die ik met hen voerde. Literatuur door ballingen geschreven is er een van schizofrene kracht: geschreven buiten de grenzen van het beschrevene voor hen die het recht op lezen ontnomen is. In dit stuk komen drie Zuidafrikaanse schrijvers aan het woord wier oeuvre voor het grootste gedeelte in ballingschap ontstaan is: Lewis Nkosi, Alex La Guma en Bessie Head. Van deze drie leeft Lewis Nkosi al sinds 1960 buiten Zuidafrika en bouwde een reputatie als literatuurcriticus op. Zijn roman verscheen in het Nederlands onder de titel Paringsvlucht (Novib-Ambo). Alex La Guma verliet Zuidafrika in 1967. Van zijn romans verschenen in Nederlandse vertaling Land van steen, Uur van afrekening (Novib-Wereldvenster) en Dwalen in het donker (Hema). Alex La Guma beschrijft met gevoel voor humor en understatement de levensontwrichtende waanzin van de apartheid en de angst die in de straten hangt. Hij stierf in 1985 in Cuba.

Bessie Head vluchtte in 1964 naar Botswana. Van haar hand verschenen in Nederlandse vertaling de romans Als er regen komt (Novib-Wereldvenster), Een kwestie van macht, Maru en de verhalenbundel De hemel is niet gesloten (Meulenhoff). Uniek in het schrijverschap van Bessie Head is dat zij haar ervaring als balling buiten de direct plaatsbare politieke situatie beschrijft. Met uitzondering van haar

[p. 87]

eerste boek sublimeert zij die ervaring in fascinerende psychologische en hoogst persoonlijke beschrijvingen van het eenzame gevecht tot overleven, tot behoud van een eigen identiteit. Ze stierf in 1986 in Botswana.

Wat betekent het als balling de situatie in eigen land te moeten beschrijven vanuit een ander land, vanuit een andere cultuur? Vormt de afstand geen barrière in die zin dat men de voeling met de dagelijkse gang van zaken al te zeer mist? Toen ik deze vraag aan Lewis Nkosi voorlegde antwoordde hij: ‘Het is jammer dat men steeds weer onderscheid maakt tussen hen die nog in Zuidafrika wonen en werken en zij die in ballingschap leven: er is geen scheiding tussen zwarte schrijvers in en buiten Zuidafrika. Er is alleen verschil tussen blanke en zwarte schrijvers.

De blanke schrijver in Zuidafrika, of hij nu liberaal is of niet, behoort tot een afbrokkelende heersende klasse. De blanke Zuidafrikaanse schrijver zou zich moeten beperken tot het beschrijven van het karakter van dat Zuidafrikaanse verval. Ik waardeer blanke schrijvers die de conditie van de blanke maatschappij en haar paniek over de naderende ondergang onder woorden brengen. Vanuit hun blanke positie zijn zij ook als geen ander in staat, dat verval en die angst te observeren en te analyseren. Dat werk geeft een noodzakelijk inzicht in een essentieel onderdeel van de Zuidafrikaanse situatie.

Maar ik word doodziek als blanke schrijvers een spreekbuis proberen te zijn van de zwarte onderdrukten. Als ze, zoals Nadine Gordimer, Alan Paton en Athold Fugard, de omstandigheden van het zwarte ghetto gaan beschrijven. De zwarte situatie in Zuidafrika is dermate specifiek dat het onmogelijk is voor een blanke zich werkelijk te identificeren met een zwart karakter. Voordat het mogelijk is dat een blanke de zwarte realiteit werkelijk beschrijven kan, zouden eerste de behagelijke sociale voorwaarden waaronder nu blanke literatuur gecreëerd wordt, in de as gelegd moeten worden. Blanken kunnen en moeten, gezien de sociale situatie, alleen schrijven over de verveelde geblankette dames, het blanke Zuidafrikaanse verval, over hoe het is onderdrukker te zijn. Zwarten kunnen en moeten alleen schrijven over hoe het is om onderdrukt te zijn.

Als men al de zwarte Zuidafrikaanse literatuur zou willen verdelen, is er alleen het verschil tussen hen die oppositie-literatuur en hen die zijn blijven steken in protest-literatuur waarin geen revolutionaire toekomst-visie tot uiting wordt gebracht. Helaas is het zo, en ik vind het verschrikkelijk om te zeggen, dat het werk van de ballingen beter is en dieper gaat dan het werk dat vanuit het hart van het lijden geschreven is.’

Alex La Guma vroeg ik ook naar die door het apartheidssysteem opgeworpen identificatie-barrières en of hij zich door de getrokken kleurlijnen beperkt voelde in het beschrijven van zijn blanke

[p. 88]

personages.

Alex la Guma: ‘Ja, maar dat geldt voor iedereen. Ik geloof niet dat het onmogelijk is om door de ghettogrenzen heen te breken. Mijn romans gaan over blanken en zwarten. De psychologische relaties, de gespletenheid van de blanken en de woede van de zwarten. Het is erg moeilijk maar niet onmogelijk. Als het onmogelijk zou zijn bleven we voor altijd opgesloten in onze vakjes. Ik kan u bij voorbeeld nooit helemaal als persoon begrijpen, maar dat betekent niet dat ik u niet kan proberen te beschrijven. Een schrijver hoeft ook niet precies een specifiek individu te beschrijven. Zijn karakters vertegenwoordigen een synthese van veel aspecten van een situatie, een drama...

De Zuidafrikaanse gemeenschap heeft enorme moeilijkheden gecreëerd die we moeten oplossen om tot een gemeenschappelijke samenleving, identiteit, een gemeenschappelijk karakter te komen. De verbeelding van de schrijver zal hem moeten helpen om de nog bestaande (identificatie) barrières te overwinnen.’

Lewis Nkosi vroeg ik naar ideeën over de literaire ontwikkelingen in Zuidafrika zelf.

Lewis Nkosi: ‘In de Zuidafrikaanse literatuur zijn weinig nieuwe thema's, nieuwe stijlen en tactieken ontwikkeld om de Zuidafrikaanse omstandigheden zo optimaal mogelijk uit te drukken. Een van de weinige veranderingen is het mentale perspectief van waaruit de jongere generatie schrijft. Zij beschrijven hun trots zwart te zijn en werken graag vanuit lokale thema's. Wij waren in de jaren vijftig meer geïnteresseerd de veelheid van etnische culturen te integreren in de blanke cultuur. Dat is eigenlijk de enige verandering die ik zie. Het zijn misschien meer de voorwaarden waaronder literatuur gecreëerd wordt die de laatste jaren sterk veranderd zijn. Er worden schrijversgroepen gevormd waarin men samenwerkt. Men publiceert ook als groep, terwijl mijn generatie meer individueel schreef.

Wat de literaire vorm betreft is men nu te gauw tevreden met alleen het vastleggen van de woede, met het fotografisch reconstrueren van de sociale realiteit. In het algemeen zijn het juist de schrijvers in ballingschap die dieper ingaan op de relatie tussen politiek en literatuur, die deze relatie vanuit een ideologisch revolutionair perspectief onderzoeken. Deze schrijvers proberen het specifieke karakter van de Zuidafrikaanse situatie te beschrijven en toch deel uit te maken van de internationale literatuur. Zij blijven zich bewust van de literaire tactieken van Latijns-Amerika, Oost en West-Europa, waar revolutionaire schrijvers thema's en technieken hebben ontwikkeld om het lijden en het onderdrukt zijn zo krachtig mogelijk onder woorden te brengen.’

Is dat de tol van het isolement die de in Zuidafrika achtergebleven schrijvers betalen? Hebben zij door de censuur geen toegang tot dergelijke literatuur?

Lewis Nkosi: ‘Precies zij zijn afgesneden van de literaire

[p. 89]

ontwikkelingen in de rest van de wereld. Bovendien is er altijd de grote verleiding om jouw eigen “lijden” als uniek te beschouwen. Zo uniek, dat jij er alleen stem aan zou kunnen geven. Maar het moet toch ook mogelijk zijn andere ervaringen in jouw werk te betrekken, om Chinese vormen van literatuur te gebruiken om de Zuidafrikaanse situatie te definiëren. De zwakte van de huidige Zuidafrikaanse literatuur is dat zij in het protest-stadium is blijven steken. De onderdrukking en de censuur snijdt de Zuidafrikaanse schrijver af van andermans ervaringen waar ze recht op hebben. De boeken van schrijvers in ballingschap van mijn generatie of de boeken van schrijvers uit Latijns-Amerika en Europa zouden hen voorbeelden kunnen geven hoe revolutionaire literatuur zich elders in de wereld ontwikkelt.’

foto: Jan Stegeman
Lewis Nkosi

Hoe heeft Alex La Guma het ervaren dat zijn boeken in Zuidafrika verboden zijn en hij niet in nauw contact stond met diegenen waarvoor hij schreef? Hoe onderging hij in zijn literaire creativiteit het contactverlies met de directe omgeving?

Alex La Guma: ‘Het feit dat je boeken verboden zijn en dat je gedwongen wordt ver van je eigen gemeenschap te schrijven is een typisch ballingenprobleem. Zuidafrika is nog steeds mijn inspiratiebron. De apartheid continueert zich, dus is mijn materiaal en inspiratie altijd aanwezig. Maar het eigenlijke probleem voor de auteur is natuurlijk het contactverlies met de actualiteiten van de situatie.

Zelf vind ik dat schrijvers schrijvers zijn bij de gratie van hun verbeelding, zodat, als het niet meer

[p. 90]

mogelijk is om wat je wilt zeggen op een verantwoorde manier binnen een Zuidafrikaanse context weer te geven, de verbeelding een nieuwe context moet bedenken waarbinnen dezelfde ideeën net zo effectief naar voren gebracht kunnen worden. Je kan het natuurlijk alleen maar betreuren dat je niet dichter op de huid van de gebeurtenissen zit. Maar stel dat ik moeilijkheden zou ondervinden in de beschrijving van een bepaalde situatie omdat ik niet over de actuele ervaring beschik, dan zal ik er ook niet over schrijven. Schrijvers hebben inderdaad tot op zekere hoogte te maken met wat zij weten. Zij maken gebruik van de eigen ervaring. En als ik merk dat ik niet meer op adekwate wijze over de Zuidafrikaanse situatie kan schrijven, dan zal ik er ook niet meer over schrijven.’

Alex La Guma hanteert, met name in de dialogen, de typerende straat-taal. Ondervond hij geen moeilijkheden met de actualiteit van het taalgebruik. Is de taal, de emotionele lading van het idioom niet erg veranderd in de jaren van zijn ballingschap?

Alex La Guma: ‘Taal wordt onvermijdelijk voor een groot deel bepaald door toevoegende invloeden van buiten de maatschappij. Zo geïsoleerd is Zuidafrika nu ook weer niet. En luisterend naar de mensen die net uit het land komen, ontdek je dat een deel van het vocabulaire gebaseerd is op uitdrukkingen die opgevangen zijn uit films en buitenlandse boeken. Dus ondervind ik wat betreft het gebruik van het Engels weinig moeilijkheden.’

Alex La Guma leefde als balling in Engeland en Cuba. Lewis Nkosi leefde in Engeland, Zambia en Polen. Bessie Head leefde in Botswana waar zij 22 jaar na haar vlucht uit Zuidafrika stierf.

Bessie Head vroeg ik wat Botswana, haar ballingsoord, voor haar als schrijver betekende.

Bessie Head: ‘Ik heb zo'n chaotische mengeling van positieve en negatieve ervaringen achter de rug dat mijn voortdurende strijd om aan het werk te blijven en te overleven, mij bijna versleten heeft. Botswana is een afschuwelijk land voor een vluchteling. Voor mensen met weinig geld of hulp om verder te reizen, betekent het verblijf in Botswana vaak een dodelijke val. Een valstrik van harde officiële wreedheid waarin je afgemat wordt. Jarenlang moet je je als vluchteling elke week bij de politie melden. Er is niemand op wie je een beroep kunt doen: “Het spijt me dat ik naar uw land gekomen ben. Ik zou graag weg willen, maar ik kan nergens heen. Ik zit vast. Ik word krankzinnig van jullie bureaucratische marteling.” Als schrijver bood het land me echter enorme voordelen. Langzaam kreeg ik greep op de geschiedenis van een volk dat geleidelijk van voorouderlijke tijden naar nieuwe omstandigheden groeit. In mijn werk begon het ritme van het plattelandsleven in Botswana te overheersen. Ik onderzocht alle mogelijke aspecten van het leven in het gebied waar ik woonde. Zonder het traditionele gemeenschappelijke

[p. 91]

landbezit aan te tasten zijn er veel mogelijkheden gevonden tot verbetering van de landbouw en het introduceren van nieuwe activiteiten aan de jonge mannen en vrouwen die zich tot dan toe voornamelijk met de veeteelt en de landbouw bezighielden.

Gelukkig woonde ik in een stimulerend vitaal deel van het land waar de mensen veel pionierswerk verrichtten. Op mijn beurt noteerde ik deze vernieuwingen en versloeg ik de ontwikkelingen in romanvorm. Maar ik vertegenwoordig een groter gebied dan het platteland van Botswana. Ik vertegenwoordig ook Zuidafrika, mijn geboorteland en ik hoop dat mijn werk de realistische roman weer op een eervolle plaats in de Zuidafrikaanse literatuur zet.’

Bessie Head beschouwde zichzelf de laatste jaren niet meer als een Zuidafrikaans schrijver in ballingschap, maar als iemand die wortel geschoten heeft. Toch worden haar thema's voornamelijk gevormd door haar Zuidafrikaanse ervaring.

Bessie Head: ‘Het grote verschil tussen Zuidafrika en Botswana is dat in Zuidafrika de zwarte geschiedenis en het algemene gevoel van een gecontinueerd en samenhangend bestaan vernietigd is, terwijl in Botswana het besef leeft van een eigen onvervreemdbare en doorlopende geschiedenis. De twee landen verschillen radicaal door wat er tijdens de koloniale periode met hen gebeurd is.

In de kolonies ontnam men de mensen vaak hun land. Zuidafrika was door zijn minerale rijkdommen en onuitputtelijke voorraden goud en diamant aantrekkelijk voor blanke kolonisatie. Als een vreemde macht je het land ontnomen heeft, je niet meer zelf kan verbouwen en oogsten, moet je je arbeid en jezelf wel aan je herover verkopen. Dat is de tragedie van Zuidafrika. Eén blanke boer bezit bij voorbeeld 23000 acres grond waarvoor hij vijftig zwarte families nodig heeft om er winst uit te slaan. Elke keer als wij aan onszelf als Zuidafrikaanse zwarten denken, associëren wij ons met een berooid en afhankelijk volk. De geschiedenis van Zuidafrika is er een van hebzuchtig getier om het land en zijn rijkdom aan delfstoffen. Maar er bestaat geen officiële geschiedenis over wat de zwarten in die tijd deden, behalve dat er hier en daar in minachtende bewoordingen aan hen gerefereerd wordt. De echte zwarte geschiedenis bestaat niet. De verschillende blanke versies bevestigen allemaal het recht van de blanke kolonist om het land in bezit te nemen. Wat geminimaliseerd is in de Zuidafrikaanse geschiedenisverhalen is de intensiteit waarmee de zwarten hun land verdedigd hebben. Zij verloren door de ongelijke krachten der wapens: een speer richt weinig uit tegen een geweer.

Maar Botswana is altijd een land van de zwarte bevolking geweest.

Botswana was een Brits protectoraat, geen kolonie. In het politieke spel werden protectoraten alleen voor doeleinden van internationaal prestige in het leven geroepen. De protegerende macht bemoeide zich nauwelijks met het land als zodanig.

[p. 92]

Bovendien trok het droge, onvruchtbare semi-woestijnlandschap van Botswana weinig kolonisten.

Wat voor mij als zwart mens in Botswana erg belangrijk was, was dat ik in een situatie terechtkwam waarin de mensen niet van hun land beroofd waren. Ik werd mateloos geboeid door de geschiedenis van Botswana die me door de mensen zelf verteld werd. In Botswana praten de mensen eigenlijk voortdurend over hun historische omstandigheden. Zinnen als “Sinds onheugelijke tijden doen we dit of dat...” komen veel voor in de conversatie. Wat mij nu zo fascineerde was dat de mensen het traditionele landbezit-systeem, waarin het land gemeenschappelijk bezit is, gehandhaafd hebben. Je gebruikt net zoveel land als je nodig hebt, maar je kan het niet kopen. Ik heb lange tijd op het platteland gewoond waar dit systeem nog steeds bestaat. Men heeft drie stukken grond: het erf van je huis, het land dat je bebouwt en het land waar je vee fokt. Dit alles had een ongelofelijke invloed op me. Ik heb in mijn romans nog niet duidelijk tot uitdrukking gebracht hoe bevrijdend deze ervaring is voor een vernederd mens.’

Waarom schrijft Bessie Head in het Engels en bereikt zij met die taal wel in voldoende mate de Afrikaanse lezers?

Bessie Head: ‘Ik heb een internationaal publiek, maar de taalkwestie is inderdaad een probleem. Afrika werd “opengelegd” door de handelaar en de missionaris. De missie heeft de bijbel nu zo langzamerhand in elke Afrikaanse taal vertaald. Waarom zouden de schrijvers dat niet doen met de literatuur? Dan komt ons werk ook meer onder het volk. Gelukkig zijn er wel schrijvers die wel zo sterk gemotiveerd zijn, dat ze weer in hun eigen talen gaan schrijven.

Zelf ben ik echter zo vergroeid met het Engels, dat ik er alles mee kan doen wat ik wil. Mijn Engels is vol ritme, gevoel, poëzie en Afrikaans karakter. Ik schrijf in een taal die zowel de koloniserende cultuur als die van Afrika omvat. Mijn taalgebruik sluit de culturele confrontatie in. De Engelse uitgever corrigeerde eens een zogenaamde grammaticaal onjuiste passage en ik schreef terug: “Het blijft zoals ik het wil, het is muziek en geen grammatica!”

De Engelse taal is mijn gereedschap, mijn instrument en ik speel ermee.’

In dit artikel is geen aandacht besteed aan zwarte Zuidafrikaanse schrijvers die in Zuidafrika zelf leven en werken. Wie geïnteresseerd is in de ideeën (en het werk) van schrijvers als Sipho Sepamla en Miriam Tlali zij verwezen naar interviews met Jan Kees van de Werk die als Nawoorden in de Nederlandse vertaling van hun werk opgenomen zijn.

Sipho Sepamla: De ondergang van Johnstown; Miriam Tlali: Muriel en Amandla (Afrikaanse Bibliotheek, In de Knipscheer).