Sic. Jaargang 4

[p. 71]

Astrid Roemer bewierookt
Of haat & liefde in het circuit
astrid roemer

Het was in 1983 dat de stichting Amazône te Amsterdam mij op voorstel van H. Stamperius benaderde om een workshop-schrijven te leiden vorm te geven; het betrof in dit geval een groep van vijftien dames die per advertentie waren geworven - de kursus zou drie maanden duren en was niet gratis -. Over de gekte van een vrouw mijn tweede in Nederland uitgegeven roman was een jaar eerder verschenen en de reakties waren verrassend en tegenstrijdig vooral wat de pers betreft.

Ik liet die allemaal over mij heen komen en werkte met geestdrift aan het bedenken van methodieken voor workshops schrijvende vrouwen. Het bleek dat de deelneemsters mij kozen op grond van dat ene boek dat zij intrigerend vonden: over de gekte van een vrouw begon haast een beweging te worden. Gelukkig bleef ik de komplimenten gelaten aanhoren - tot Hannah van Buuren haar mening samenvatte in een groot artikel ‘Ruimte van Leven: romankunst van Nederlandse feministen’: (...) Over de gekte van een vrouw wordt in Nederland hoog aangeslagen, maar mijns inziens nog lang niet hoog genoeg. Want Astrid Roemer experimenteert hier met de romanvorm zoals wij Nederlanders zelden doen (...). Voor mij echter is ‘de gekte van een vrouw’ een absoluut hoogtepunt in onze korte feministische literaire traditie (...) -. Het boek was al genoemd bij de beste boeken van vrouwen in dat jaar, maar om in een beschouwend artikel aldus te verschijnen doet een onbekend schrijfster en een afstandelijke persoon behoorlijk wat.

In 1982 schreef ik ook een muziektheaterstuk voor drie vrouwen. Voor het eerst herkenden zwarte vrouwen zich in een rol zonder zich stereotiep te voelen. Maar wat ik vooral beoogde was begrippen toevoegen aan het jargon waarmee zwarte mensen over zichzelf spraken. Paramaribo! Paramaribo! ging dan ook over: zwarte-migrantenvrouwen. Het was een politieke keus om dat te doen

[p. 72]

hoewel de termen niet politiek geladen waren.

Ik wilde personen met een min of meer zogenoemde negroïde achtergrond dwingen om naar zichzelf te kijken als exponenten van het zwarte ras. En de term ‘migrant’ wilde ruimte laten voor alles wat zich uit het buitenland in Nederland heeft gevestigd met Judith de Kom, Gerda Havertong en Gerda Zaandam werd het stuk een daverend succes. Voor het eerst werd het racisme jegens zwarte vrouwen op een expliciete wijze in het theater aan de kaak gesteld.

Ik was tevreden: mijn roman was begrepen en mijn muziektheaterstuk had het binnenste van migrantenvrouwen beroerd en: ik had taal en tekens aangereikt om ongelijkheid zichtbaar en kenbaar te maken. Vanaf 1983 hebben ‘migrantenvrouwen’ zich steeds duidelijke gemanifesteerd - wij zijn niet meer weg te denken uit diverse Nederlandse emancipatiebewegingen.

Intussen is ‘zwart’ een politieke term geworden voor wie dat willen; het begrip ‘migrant’ is zelfs officiële overheidstaal geworden.

In de jaren 83 en 84 was het nog duidelijk wie de inspirator was: ik werd tot voorbeeld geslagen - eindelijk werd ik door zich creolen-noemende landgenoten en Hollanders niet meer afgeraden mij ‘zwart’ te noemen -.

Maar er moest nog veel overwonnen worden. Vanaf 1982 ben ik een zwart persoon van het vrouwelijk geslacht, die boeken schrijft op een vrouwelijke en femistische manier.

Ik dacht alleen zwart te zijn en dat hoe dan ook literair te willen leven maar het publiek heeft mij duidelijk gemaakt dat ik nog meer ‘verantwoordelijkheden’ moest dragen.

Tijdens de vele tientalle voordrachten, themalezingen en schrijfworkshops die ik op dringend verzoek overal in het land hield, kwam overduidelijk aan het licht dat vooral vrouwen behoefte hadden aan theorie-vorming: wat is zwart en wie is wit; en, zijn al de boeken die door vrouwen zijn geschreven natuurlijk vrouwenboeken en uiteraard vrouwelijk?! Intern en publiekelijk werd er gevallen over begrippen die eigenlijk slechts bedoelden de plaats van de vrouw in de literatuur prominent op te eisen; een revolutie in letterenland.

Zover is het helaas niet gekomen want en plein publique distantieerde menig belangrijke c.q. ervaren auteur van het vrouwelijk geslacht zich van deze kwestie; mannen werden aangemoedigd de diskussie in het belachelijke te trekken. Ik schrok: dezelfde hysterie bij vrouwen die iets betekenen zodra expliciet wordt gemaakt dat ze vrouw zijn en hoezeer! Bij zwarten van Suriname had het mij een solo-strijd van tien jaar gekost om hen duidelijk te maken dat ze echt tot het zwarte ras behoren en dat ze dat ongestraft konden zeggen ook.

Wellicht aangespoord door haar eigen zoektocht als dichteres organiseerde Elly de Waard het eerste dichteressen-festival in samenwerking met de stichting

[p. 73]

Amazone, bij wie ik het genoegen had haar te introduceren als workshop-docent. De themadiskussie van het evenement was onverbloemd: Het Vrouwelijk Schrijven. Het prestigieuze forum bleek onwillig, tamelijk ongevoelig en één lid uitte zelfs angst voor een zogenoemde nieuwe terreur die onder het mom van het vrouwelijk schrijven de inspiratie zou kunnen aborteren, ergo: onwettige literatuur zou kunnen voortbrengen.

Dat schreef ik in een vrij ludiek artikel in Opzij waarin ik een poging heb gedaan om door middel van een modernisme met name ‘het holisme’, een paradigma te konstrueren die het mogelijk maakt ‘vrouwlijk’ en ‘manlijk’ in de literatuur van elkaar te onderscheiden.

Met veel verbeeldingskracht en gebruikmakend van universele stereotypen is het mij gelukt een herkenbaar en bruikbaar denkkader te ontwikkelen: vrouwlijk: integrerend, synthetiserend etc. manlijk: desintegrerend, analyserend etc. Om uitwassen te voorkomen werd iedereen in datzelfde artikel aangemaand om vooral niet aan materiële of biologische entiteiten te denken. Het ging om de wijze waarop geestkracht in de literatuur wordt vormgegeven.

De diskussie ‘vrouwlijk schrijven’ lijkt anno 1989 verstormd.

Elly de Waard trekt met dichters van het vrouwlijk geslacht door het land - een opvallende beweging. Ik heb mij al jaren toegelegd op het maken van boeken die geen man kan schrijven. Mijn roman Levenslang Gedicht is daar het overtuigende bewijs van. De lovende recensies ook.

Toch bracht een heer-recensent het op de stijl of de taal van het boek als idiosyncratiserend te bestempelen omdat er bij voorbeeld zo'n zin stond: Ik hield zoveel van de gedachten in mijn hoofd, alsof er een zacht vuur in mijn borstkast brandde, troostend als zonlicht.

Begrijpt u waarom er altijd een konflikt zal bestaan tussen God als schepper en de Mens als konsument? Omdat wij arme stervelingen niet willen toegeven dat als wij iets niet begrijpen, wij zelf te kort schieten in kennis en ervaring en: zo blijven wij onze eigen onmacht op het Onbegrepene projekteren.

Bovendien is deze heer-resencent vreselijk overgevoelig voor het succes van een zwarte-migranten-feministen-vrouw. Als u niet slaapt weet u dat H. Stamperius in het januarinummer van Opzij 1988 zacht uithaalde toen zij het had over Lidy van Marrissing en de techniek van de écriture feminine: (...) ondanks het woord van Hella Haasse op de achterflap [betreft de roman ‘de vrouw die een rookspoor achterliet A.R.] dat in verband met Marrissings werk de term vrouwen-literatuur irrelevant is, zij, Stamperius het toch een vrouwenboek zou willen noemen; wat zou er in Haasses ogen mis zijn met de literatuur van vrouwen, dat wij geacht worden een dergelijke mededeling als compliment op te vatten. Tot zover H. Stamperius. Voor mij is het gelukkig een compliment èn een stimulans

[p. 74]

geweest om in datzelfde artikel ‘beste vrouwenboeken 1987’ genoemd te worden als een auteur die in haar roman Levenslang Gedicht ‘(...) van alle Nederlandse schrijfsters meer dan ooit de principes van de écriture féminine benadert (...).’

Vrouwelijk schrijven of écriture féminine; het gaat om de relatie tussen vrouwen die schrijven en de literatuur die in vorm en inhoud de gevestigde macht legitimeert.

Een historische anekdote: begin jaren zeventig hebben dames in Frankrijk literaire teksten gemaakt die door onder andere het dagblad Le Monde werden geweigerd met de volgende reden: ‘(...) deze teksten zijn absoluut niet te begrijpen, ze zijn absurd en onzinnig. Het onderwerp is niet duidelijk: waar gaat het eigenlijk over? Wat heeft het lichaam met literatuur te maken.

De tekst van Kristeva is onleesbaar. Wanneer ik de stelling van Gauthier goed begrijp, dan zullen vrouwen gaan schrijven door middel van het slaken van hysterische kreten die geen enkel betekenis hebben. Dat is dan kennelijk wat Duras doet. Ik begrijp niet wat dat voorstellen moet. Het is in elk geval geen literatuur (...).’

Het zijn fragmentjes uit een brief die in 1972 is geschreven, maar wie de recensie leest van mijn eigen Levenslang Gedicht notabene in Surplus, een jong literair blad van vrouwen die pretenderen op een eigenzinnige en eigentijdse manier naar teksten van vrouwen te kijken, komt dezelfde hysterie uit de brief tegen. Een voorbeeld: ‘(...) de roman staat bol van woorden en zinnen. Te veel. Soms neigt Roemer naar het bombastische. Ik begin mij te ergeren bij zinnen als (...) ik heb hem met grondwater verschoond. Nadien heb ik de poort opengezet zodat hij zijn kruiser in mijn binnenmeer kan havenen.’

En de dame-recensent trekt niet haar eigen onmacht in twijfel maar stelt afdoend, zelfingenomen en melig dat, Roemer maar eens boeken moet gaan schrijven waarvoor niemand op de tenen hoef te lopen. Maar Roemer gaat natuurlijk door met het bedenken van zinnen en woorden die hol en bombastisch overkomen bij personen wier referentie niet verder reikt dan de afsluitdijk. Noot: het bedanken van een recensent voor een intelligente bespreking loopt meestal uit op een genadeslag de eerst volgende keer; toch-toch. Ellin Ribles en Surplus numero vijf negentienhonderdnegenentachtig danke-danke!

Voor de goede orde: de frikties die wij vrouwen met elkaar hebben en de kommotie zodra er een behoorlijk boek verschijnt, maken in ieder geval duidelijk dat vrouwen nooit dezelfde belangen dienen. Maar dat weten wij allang: ook vrouwen zijn niet gelijkwaardig begaafd, hebben zich niet gelijksoortig ontwikkeld, hebben niet dezelfde kulturele achtergrond, slepen geen identieke persoonlijke geschiedenissen met zich mee, etcetera.

Om niet weer venijn op te roepen wil ik mij aansluiten bij de mening dat vrouwenboeken gewoon boeken

[p. 75]

zijn die door vrouwen worden geschreven. Maar mijn kreativiteit weigert het daarbij te laten, dus: dat wat vrouwlijk is in de literatuur zijn fragmenten die op inhoudelijjk nivo meteen verwijzen naar de specifieke ervaring van de vrouw als biologische soort. Bij voorbeeld: het rijpen van het lichaam, menstruatie, zwangerschap, barings, borstvoeding etcetera. Zo is er ook manlijke literatuur denkbaar.

Omdat het fiktie-schrijven niet speciaal gebaseerd is op persoonlijke ervaring van de auteur zelf kan zowel man als vrouw literatuur produceren die min of meer manlijk en/of vrouwlijk is.

Uiteraard gaat deze codering uit van inhoudelijke zaken: feiten; vorm, taalgebruik en stijl vallen hier absoluut buiten omdat ze relatief zijn; deze elementen zouden met mijn Opzij-paradigma bekeken kunnen worden, ook al blijft het diskutabel omdat dat denkkader uitgaat van min of meer verouderde en hiërarchische stereotypen.

Wat de biologische code betreft: zonder veel moeite en niet gestoord door ressentiment kan iedereen in elke literatuur naar vrouwlijk en manlijk speuren.

En het heeft zin want bij zorgvuldige toepassing zal blijken dat auteurs die direkter over sexuele ervaringen en relaties schrijven hoog scoren in het integreren van specifiek manlijke en/of vrouwlijke elementen in hun werk.

Ik wil voorzichtig stellen dat wij van vrouwen weten dat die geneigd zijn [waren?!] meer de erotiek te beschrijven dan de sexualiteit, dat wij de daad ondergeschikt maken aan het gevoel. Schrijven zonder scrupules over puur genitaal genot is niet iets wat gevestigde romanauteurs van het vrouwlijk geslacht uitbundig doen.

Geen vrouw zal een boek kunnen schrijven als Zilver van Adriaan van Dis.

Wie heeft vrouwen die schrijven de opdracht gegeven personages en situaties te scheppen die herkenbaar zijn?

Van Buuren merkte in Ons Erfdeel op: ‘(...) de auteur die haar personages minder herkenbaar neerzet, betaalt wèl een prijs: zij morrelt aan vanzelfsprekendheden waar duizenden lezeressen aan gewend zijn (...)’.

Maar hoe motiveert een auteur vrouwen om uit hun dichtgetimmerde huishoudens en rollen te komen? Alleen maar door te laten zien dat geen vrouw hoeft te geloven in de willekeur van het los, dus door herkenbaarheid te produceren.

Mannen zitten niet met een dergelijke opdracht; zij nemen juist de vrijheid om excentriekelingen op te voeren: de moderne blanke auteur wil geen mens tot het veranderen van de gevestigde orde aanzetten; en, waarom zou hij?!

Die verantwoordelijkheid hebben vrouwen zelf en noodgedwongen op zich genomen met de bedoeling deze samenleving beter te maken.

Maar lopen wij vrouwen die fiktie schrijven door ons verantwoord engagement niet het risiko nooit het nivo van de wereldliteratuur te

[p. 76]

bereiken en aldus onze zogenoemde achterban geen zicht te bieden op een gezond en gelukkig leven. Auteurs die erin slagen om de diepste waarden van het leven op een expliciete en toch persoonlijke wijze literair te verbeelden, maken wereldliteratuur. Maar het evenwicht vinden blijft een paradox: hoe dieppersoonlijker het karakter is hoe universeler het personage wordt. Maar: wij zijn in wezen toch gelijk aan elkaar, ook in het streven naar zelfverwerkelijking. Sociaalmaatschappelijke omstandigheden veranderen met ons uiterliik mee, maar de potenties die wij als boorling bezitten blijven door de eeuwen heen vrij ongewijzigd. Lust en onlustgevoelens blijven ons leven richting en vorm geven. En onze verstandelijke ontwikkeling past zich aan. Deze zekerheid heeft de wereldliteratuur mij opgeleverd. De barrikade-emancipatie van de vrouw heeft gestimuleerd tot zelfontplooiing vooral in geestelijke zin. Honger naar herkenning is veranderd in dorst naar erkenning. Ook zwarte- en migrantenvrouwen hebben hun voorbeelden nodig (gehad) om zich aan op te trekken. Alleen moeten wij zorgvuldiger met de geschiedenis die we zelf maken omgaan, geschiedvervalsing heeft ons veel leed berokkend.

Wij hebben de tijdgeest mee: vrouwen hebben zich opgedrongen aan de kuituur en literatuur is een uitermate belangrijk facet daarvan. Literatuur is bezig een zaak te worden waar de hele mensheid zich weerspiegeld weet. Ik lees Chinezen, Jappen, Noren, Ieren, Afrikanen etcetera.

En er is genoeg reden voor hoop: het zijn vooral jongeren die bewust kiezen voor boeken die hun wereldbeeld verruimen. Gelukkig zijn zelfs succesvolle auteurs niet te beroerd om voor weinig geld veel tijd te investeren in het houden van lezingen, het geven van cursussen en gewoon: het voeren van gesprekken en diskussies over diverse facetten van de literatuur.

Er is nog genoeg om onder woorden te brengen en wij (zwarte en migranten) vrouwen moeten een behoorlijke achterstand inlopen. Ik ben al bezig met Op Scherven Lopen, ongedeerd.

Noten

H. van Buuren; Romankunst van Nederlandse Feministen; Ons Erfdeel. 29^e jaargang - nummer 1. Januari - februari 1986.

H. Stamperius; De beste boeken van 1986. Opzij - januari 1987.

R. Weber; Alles stroomt. Ecriture féminine in een literaire en culturele context tijdschrift voor vrouwenstudies maart 1986.

A. Roemer; Het Vrouwelijk Schrijven; een zaak van levensbelang. Opzij - mei 1985.

C. Melig; Surplus maart/april 1988.

E. Robler; Surplus sept/oktober 1988.