Sic. Jaargang 4

[p. 55]

‘Mijn monoloog, die niemand hoort...’
koos van zomeren

Ik heb eens een tijdlang overwogen een verhaal te situeren in het jaar 2015. Dat is vreemd, want over het algemeen voel ik me niet aangetrokken tot voor-spellingsliteratuur. Als iemand lijnen begint door te trekken naar de volgende eeuw, vraag ik algauw: ‘En als Jezus morgen terugkeert op aarde, wat dan?’ Ik verwacht dat niet, maar ik verwacht eerlijk gezegd ook niet zo gek veel toekomst.

Van het jaar 2015 stond me maar één ding duidelijk voor de geest: militaire versperringen rond de Betuwe, de glans van maanlicht op prikkeldraad en geweerlopen. Binnen het ontruimde ovaal van rivierdijken woeden de gevolgen van een vermoedelijk nucleaire catastrofe. En dan is er een man die dat gebied binnendringt omdat zijn jeugd daar ligt...

Op den duur werd ik me bewust van de overbodigheid van dit verhaal. Het was al verteld. Herwijnen, juweel aan de Waal, woonplaats van vijf van mijn zeven grootouders, was allang op die manier in zijn werk aanwezig. Geen hoofdpersoon of hij haakt naar het onbereikbare, het dorp van vroeger.

In Haagse Lente doet een zekere Bob Vrolijk verslag over het moderniseren van kernwapens. Hij droomt van zijn dorp en noteert: Verbrijzelde wereld. Waar dachten we eigenlijk atoombommen voor nodig te hebben? Minuut na minuut werd onze wereld vernietigd.

Vrolijk, hij is niet zo, hij heet alleen maar zo, kent in Amsterdam een meisje dat uit dezelfde klei getrokken werd. Als ballingen, zegt hij, trokken we ons elkaars lot aan.

Ik weet dat je niet lichtvaardig over ballingschap mag spreken. Ik weet dat omdat ik eraan geroken heb. Twee herinneringen treden hierbij uit het schimmenrijk naar voren. Ze zijn van eind zestig, begin zeventig, Nijmeegs en van muzikale aard.

In de eerste wordt gedanst: Griekse vluchtelingen vlechten hun armen ineen en de planken vloer huivert van hun gestamp. In de tweede wordt gezongen: dappere, donkere, niet zo heel mooie dochters van een Chileense arts doen een volksliedje-met-gitaar. In beide gevallen is het feest. Vrolijkheid snoert de keel toe.

Deze beelden dragen een geur van armoede, angst, vernedering, machteloosheid en politieke kift.

Destijds stak er weinig overdrachtelijks in gedachten over je eigen balling-

[p. 56]

schap. Je ijverde voor iets links en hield dus rekening met iets rechts, de NAVO gold nog als impressariaat voor kolonelsregiems. Maar pas in uiterste nood, nam ik mij voor, zou ik Nederland verlaten. Ziekte en dood buiten beschouwing gelaten, was ballingschap het allerergste.

Je kunt je afvragen waar, tussen andere ballingen, schrijvers moeten worden gerangschikt.

Schrijvers beschikken over een benijdenswaardige spijsvertering: ze consumeren ellende en produceren schoonheid. Daardoor zijn ze zonder twijfel beter af dan mensen wier ellende alleen maar ellende is. Aan de andere kant staat dat het produceren van schoonheid er niet makkelijker op wordt, wanneer je gescheiden raakt van je moedertaal (en uitgevers, critici, publiek).

Ballingenliteratuur vertoont een patina van wanhoop.

[p. 57]

Van een schitterende triestheid is het werk van Nina Berberova (1901). Zij vluchtte in 1922 uit de Sowjet-Unie en schreef in 1934 in Parijs een kleine roman, De begeleidster. Het vluchtelingenbestaan wordt belichaamd door een pianiste, die een niet oncomfortabel, maar flets, volkomen tweederangs leven leidt in de schaduw van een zangeres. Als ze ontdekt dat deze er een minnaar op nahoudt, ruikt ze de kans zich te wreken, een daad te stellen. Maar nog voordat ze de echtgenoot van de zangeres kan inlichten, heeft hij zich al door het hoofd geschoten. De begeleidster blijft machteloos achter met haar rancune, ze is volstrekt overbodig. Laatste zin: Maar mijn monoloog die niemand hoort is nog niet ten einde.

Berberova's De lakei en de hoer is van latere datum en nog intenser somberheid. Tanja, dochter van een Petersburgse ambtenaar, komt via het Verre Oosten in Parijs terecht en valt daar ten prooi aan armoede en eenzaamheid. Tenslotte treft ze een vermoeide ober, vroeger luitenant van de tsaar, die zijn bestaan met haar wil delen. Ze overweegt zich van kant te maken en hem ervoor te laten opdraaien. Ook overbodig: hij vermoordt haar. Laatste zin: Maar een toekomst was er goddank niet.

Overigens hoedt Nina Berberova zich ervoor deze vrouwen simpelweg slachtoffer te maken van de revolutie. Ze waren toch al flets, respectievelijk verdorven. Ze worden niet door de gebeurtenissen vertrapt, maar opzij gezet. Hun tragiek steekt dieper dan een toevallige zenuwtrekking van de geschiedenis. De toon hoeft niet per se zo donker te zijn.

Vladimir Nabokov (1899-1977) beweegt zich hoog boven de boomgrens van de verbittering. In zijn autobiografie, Geheugen, spreek, vertelt hij opgewekt en nauwgezet over zijn ‘volmaakte’ Petersburgse jeugd, de kleur van de lampekappen, de zang van de wielewaal, de handen van de gouvernante, de naar thee geurende autobenzine. Hij voelt zich verwijderd uit een ‘onvergetelijk landschap’ en droomt tijdens de lange jaren van zijn ballingschap steeds weer over een ‘grootse thuiskomst’. Hij kijkt echter met dezelfde nostalgie terug op Cambridge en noteert ergens, hoewel gespeend van elke sympathie voor de Russische Revolutie: De breuk in mijn eigen lot levert mij achteraf een syncopische prikkel op, die ik voor niets ter wereld had willen missen.

Bijna hilarisch is Nabokov in Pnin - Timofej Pnin, docent Russisch aan het Waindell College, een gelukkige, aan voetnoten verslaafde maniak, die van tijd tot tijd zijn bril afzet om het verleden toe te lachen terwijl hij de glazen van het heden masseerde. Natuurlijk zijn de lotgevallen van deze zonderling alleen naar de vorm komisch. Pnin begrijpt niets van de wereld, de wereld bekommert zich niet om Pnin; het is één en al hunkering en misverstand.

Ook Lolita is humoristisch, zij het koeler, grimmiger. Humbert Humbert, de hoofdpersoon, is immigrant, geen balling; in de hele roman zijn ballingen slechts in twee, drie bijzinnen aanwezig. Dan belet de schrijver uiteraard niet het verhaal tot in het merg te nabokoviseren. Een 40-jarige man, die naar 12-jarige meisjes hunkert... Ballingschap is dan een levenshouding, geen staatkundige positie.

[p. 58]

Nabokov stamt uit een geslacht van mensen, die gewend zijn de dingen naar hun hand te zetten: generaals, ministers, wetenschappers, kunstenaars. Vandaar misschien zijn kracht, zijn zelfvertrouwen, zijn oeuvre. Maar dit soort families, schrijft hij zelf, is nu uitgestorven. Vandaar dan zijn visie. Het blijft een wonderlijke tegenstrijdigheid: triomfantelijke literatuur over fysieke en morele ondergang.

De schrijver hoeft niet per se zijn land te verlaten.

Konstantin Paustovskij (1892-1968), wiens weergaloze zesdelige autobiografie is verschenen in de reeks Privé Domein, bleef tot zijn dood in de Sowjet-Unie. Hij beschrijft de jaren van opstand, oorlog en revolutie, ziekte, honger en geweld. Hij geeft uiting aan een onzegbaar verdriet: al die narigheid is onvermijdelijk, wel te betreuren, nauwelijks te verwonderen. Het is bij Paustovskij altijd net alsof het zachtjes sneeuwt. En langzaam verschuift zijn aandacht van het vergankelijke mensengedoe naar de eeuwige aarde. Zo volbrengt hij zijn huzarenstukje: hij laat de Russische Revolutie verdwijnen in het Russische landschap. Liefde voor landschap is echter een hachelijke zaak, zij blijft per definitie onbeantwoord. Je voelt bij Paustovskij in elke vezel het ware object van zijn verlangen: een betere wereld. Hij bleef in zijn land, maar ontvluchtte de illusies.

De schrijver hoeft niet per se van vóór de revolutie te zijn.

Viktor Astafjev (1924) behoort tot de grote hedendaagse Russische literatuur. Zijn onderwerp is Siberië. In De Keizervis beschrijft hij de ondergang van de natuur, in De beschermengel de ondergang van een cultuur: dorp en dorpelingen. Ook zijn blik is die van een man die over zijn schouder kijkt en ziet wat hij verloren heeft.

De schrijver hoeft niet per se een Rus te zijn.

V.S. Naipaul (1932), minder Russisch kan het haast niet, schreef in Londen over zijn jeugd in Port of Spain: Miguel Street, zowel komisch als droefgeestig. Ik herkende daarin Herwijnen op Trinidad, zoals ik bij Astafjev Herwijnen in Siberië ontdekt had, dezelfde mensen, dezelfde dood, hetzelfde heimwee.

Ballingschap is hét thema van de twintigste eeuw. In alle mogelijke toonaarden geven schrijvers blijk van hun gevoel van buitengesloten-zijn. Verloren vaderland, verloren jeugd, verloren liefde, verloren idealen, er is geen serieus boek te bedenken waarin hunkering en falen geen rol spelen. En als een dreigend gebergte op de horizon, doemt het laatste verlies op: dat van de literatuur zelf, de ondergang van de hegemonie van het boek.

Wat ik wil zeggen is nu in twee zinnen samen te vatten, namelijk ten eerste dat ballingschap grote literatuur kan opleveren, en ten tweede dat schrijvers heel goed in staat zijn hun eigen ballingschap te creëren.

Voor de literatuur zijn revoluties, staatsgrepen, junta's, executies en al die andere vormen van terreur niet per se nodig.