Sic. Jaargang 4

[p. 46]

Midden-Amerika
cees zoon

In Midden-Amerika wordt niet alleen gevochten en gemoord, er wordt ook geschreven en gelezen. Maar vraag niet met hoeveel problemen dat gepaard gaat. De gewelddadige levensloop van het gebied heeft altijd borg gestaan voor een systematische onderdrukking van de cultuur. Met uitzondering van enkele korte perioden in de geschiedenis zijn de landen op de brug tussen Noord- en Zuid-Amerika altijd dictatoriaal geregeerd en voor elke dictatuur is cultuur per defenitie subversief. Zij duidt immers op zelfstandig en creatief denken bij de beoefenaars van de verschillende kunsten en daaraan hebben heersers weinig behoefte.

Toch heeft Midden-Amerika de nodige literatuur voortgebracht. Decennia lang teerde het gebied literair op de roem van één man: de Guatamalteek Miguel Angel Asturias. Hij was de enige die met zijn - omvangrijke - werk internationaal wist door te stoten, zozeer zelfs dat hij in 1967 bekroond werd met de Nobelprijs. In het begin van de eeuw was die rol weggelegd voor Ruben Dario, de nationale dichter van Nicaragua. Hij trad buiten de anonimiteit waarin Midden-Amerika toen vrijwel geheel gehuld ging. Dario's faam bleef niettemin grotendeels beperkt tot het Spaanse taalgebied, dat hem nog altijd beschouwt als een van de belangrijkste vernieuwers van de poëzie in Latijns Amerika. En poëzie, daar gaat het voornamelijk over als we spreken over literatuur in Midden-Amerika.

De grote vlucht die de Latijnsamerikaanse literatuur in de jaren zestig en zeventig nam, heeft nogal eens geleid tot een vertekend beeld van de werkelijke situatie op dat continent. Uiteraard bloeide de literatuur het meest in de sterker ontwikkelde landen als Argentinië, Chili, Uruguay en Mexico. Schrijvers als García Marquez, Vargas Llosa, Roa Bastos en tal van anderen maakten daarentegen naam met boeken die zij ver van hun eigen Colombia, Peru of Paraguay schreven. In zelfgekozen of

[p. 47]

gedwongen ballingschap in Europa. Literatuur is voor het grootste deel van Latijns Amerika altijd een elite-zaak gebleven: analfabetisme en hoge boekprijzen maakten de literatuur onbereikbaar voor de grote massa. In die situatie is overigens de laatste jaren nauwelijks iets veranderd. Deze problemen spelen extra sterk in Midden-Amerika, een hoofdzakelijk agrarisch en in veel opzichten achterlijk gebied. Het analfabetisme heerst nog onbelemmerd. In het grootste land van de regio, Guatamala, kan nog altijd vijftig procent van de bevolking lezen noch schrijven, terwijl bovendien een hoog percentage een andere taal spreekt dan het officiële Spaans. Voor Honduras, El Salvador, Panama en in mindere mate Costa Rica geldt in hoofdlijnen hetzelfde. In Nicaragua heeft de enorme alfabetiseringscampagne, die de Sandinistische regering enkele jaren geleden op gang bracht, zijn vruchten afgeworpen, maar om nu te zeggen dat iedereen daar in staat is boeken te lezen, gaat wel erg ver. Midden-Amerika is de hele geschiedenis door geteisterd door alle mogelijke vormen van staatsterrorisme en dat heeft verstrekkende gevolgen gehad voor de culturele infrastructuur, die nagenoeg niet bestaat. Misschien kan een uitzondering gemaakt worden voor Costa Rica. Daar is het altijd redelijk beschaafd toegegaan, wat de voornaamste reden is dat het land als enige over fatsoenlijke uitgeverijen beschikt: Educa, de uitgeverij van de Universiteit van San José, en DEI, die is opgezet en wordt gefinancierd door de verschillende kerken. De financiële situatie van Costa Rica is echter de afgelopen jaren zo verslechterd dat ook deze uitgeverijen nauwelijks middelen hebben om aan de weg te timmeren. Niettemin is het gros van de werken van Middenamerikaanse schrijvers in Costa Rica uitgegeven.

Middenamerikaanse literatuur was en is hoofdzakelijk een literatuur van ballingen. Guatamala, het meest trieste geval in de regio, beschikt over niet een enkele uitgeverij. Ooit was de hoofdstad het centrum van Midden-Amerika, maar schrijvers zijn al jaren gedwongen elders te publiceren. De meesten, en de bekendsten zoals Luis Cardoza y Aragón, Mario Monteforte en Augusto Monterroso, hebben hun toevlucht gezocht in het buurland Mexico, dat traditioneel wel kan bogen op goede uitgeefmogelijkheden.

Honduras, het armste en meest onderontwikkelde land van het gebied, heeft een universitaire uitgeverij, maar noemenswaardige literatuur wordt er niet gepubliceerd. Beter is de situatie in Nicaragua. De Sandinistische leiders hadden allen al een zekere literaire reputatie voor zij de oorlog tegen dictator Somoza winnend afsloten. Sergio Ramirez, de huidige vice-president, heeft een aantal verhalenbundels en romans op zijn naam staan, minister Ernesto Cardenal is een vooraanstaand Latijnsamerikaans dichter, en president Ortega en minister Borge hebben eveneens poëzie afgescheiden. Alfabetisering stond

[p. 48]

hoog in het vaandel van de Sandinisten. Literatuur moest er komen door het volk en voor het volk. Dat betekende twee dingen: het oprichten van poëziewerkplaatsen en het stichten van een nieuwe uitgeverij, Nueva Nicaragua. De laatste heeft ondanks de economische rampsituatie waarin Nicaragua verkeert, voldoende financiën gekregen om voor dit gebied ongekende zaken ten toon te spreiden. Werken uit de wereldliteratuur worden vertaald en uitgegeven, maar Nueva Nicaragua draait er ook de hand niet voor om een poëziebundel in een oplage van 10.000 exemplaren op de markt te brengen.

Ingewikkelder is de toestand in El Salvador, waar de burgeroorlog nauwelijks ruimte laat voor culturele activiteiten. De cultuur wordt vrijwel geheel gedragen door de Katholieke Universiteit, die op alle terreinen een centrale rol speelt en tevens als belangrijkste uitgeverij van het land fungeert. Een particuliere uitgeverij bestaat niet in El Salvador. De Katholieke Universiteit in San Salvador toont voortdurend moed door omstreden werken te publiceren. Dat betreft niet alleen non-fictie zoals sociologische geschriften, maar ook getuigenissen van priesters of boeren in oorlogsgebied. De laatste paar jaar wordt ook veel aandacht besteed aan de literatuur. Zo zijn de romans van de belangrijkste prozaschrijver van het land Manlio Argueta door de universiteit uitgegeven. Lange tijd kon het werk van Argueta, die al sinds 1972 in ballingschap in Costa Rica leeft, niet in zijn eigen land verschijnen, omdat het risico voor de uitgevers, boekhandelaren en zelfs lezers te groot was. Een bom in een boekwinkel of in de universiteit was snel gelegd. Dat bleek in 1980, toen dezelfde Katholieke Universiteit Argueta's Un dia en la vida ( in het Nederlands vertaald als Een dag in El Salvador) met de nationale literatuurprijs bekroonde. De universiteit werd prompt getroffen door een reeks bomaanslagen en kort daarna door een bezetting door de Nationale Garde, die alle exemplaren van de roman vernietigde.

Vroeger speelde de Nationale Universiteit van El Salvador de rol van cultuurbindend instituut. De staatsuniversiteit kon vrij ongehinderd haar gang gaan, ook met het uitgeven van boeken, die in het sterk analfabete land door de machthebbers niet als schadelijk werden gezien. Maar toen de studenten steeds nadrukkelijker begonnen te protesteren en demonstreren, ontmantelde het leger de gehele universiteit. De gebouwen zijn drie jaar geleden zo goed als vernield, inclusief de bibliotheek, die tweehonderd jaar oud was en een groot aantal unica bezat. Heel voorzichtig, maar vrijwel totaal zonder middelen, probeert de universiteit weer een fonds op poten te zetten.

Een uitwijkmogelijkheid voor veel, vooral jonge schrijvers, zijn de literaire bijlagen van de kranten. De meeste belangrijke dagbladen in Midden-Amerika brengen een keer per week een dergelijk supplement, waarin vooral dichters de ruimte

[p. 49]

krijgen. Maar ook aan die mogelijkheid kleven bezwaren. Tot de officiële kranten in Nicaragua, de partijkrant Barricada en de regeringskrant El Nuevo Diario wordt alleen toegang verleend aan schrijvers die zich niet verzetten tegen de politiek van de Sandinisten. Het oppositieblad La Prensa heeft voortdurend de hete adem van de censuur in de nek gehad. Het literaire bijvoegsel La Prensa Literaria werd door de fameuze dichter Antonio Cuadra gebruikt om politieke oppositie te voeren, wat door de autoriteiten werd aangegrepen om op te treden.

In El Salvador biedt de krant El Mundo wekelijks ruimte aan dichters om zich te manifesteren. Hoe groot de risico's zijn om welgevallige teksten te publiceren blijkt uit het feit dat El Mundo geregeld een week overslaat, om vooral niet teveel aandacht op zichzelf te vestigen. Het is het enige medium in El Salvador waaruit op te maken valt waar de jonge dichters mee bezig zijn. De meeste Salvadoraanse literatuur moet echter onverminderd in het buitenland worden uitgegeven. Dat gebeurt doorgaans in de vorm van antologieën, en niet eens in de oorspronkelijke taal, maar direct in vertaling. Zo zijn er in de Verenigde Staten op dit moment een stuk of vier antologieën in de handel. Uitwijken naar Costa Rica is nauwelijks haalbaar vanwege de financiële problemen bij de uitgevers daar.

De belangrijkste literaire genres die in Midden-Amerika worden beoefend, zijn het korte verhaal en vooral de poëzie. Voor het werk van de langere adem, de roman, ontbreekt in de gewelddadige en opgefokte sfeer kennelijk de rust. De literaire produkten zijn in overgrote meerderheid van een totaal ander karakter dan wij in het westen gewend zijn geraakt. De politieke en sociale kontekst is onherroepelijk aanwezig in alle poëzie, of die nu uit El Salvador, Nicaragua of Guatamala komt. Het pamflettisme druipt er vaak vanaf. Het is een manier van schrijven die in Europa dikwijls a priori wordt afgewezen, maar in een gebied als Midden-Amerika heeft de poëzie een duidelijk andere functie dan bij ons. Dat geldt ook voor het korte verhaal, waarin doorgaans een duidelijke en concrete politieke of sociale achtergrond te herkennen valt. Het aantal schrijvers dat boven het niveau van de directe gebruiksliteratuur uitstijgt, valt tegen. Goede voorbeelden daarvan zijn de Nicaraguaan Sergio Ramirez, die in zijn romans en verhalen wel degelijk grote esthetische kwaliteiten aan de dag legt, en de Guatamalteek Augusto Monterroso.

De Salvadoraan Manlio Argueta, die onlangs even in Nederland was, laat geen gelegenheid voorbijgaan om duidelijk te maken wat het karakter is - en in zijn ogen moét zijn - van literatuur in een gebied als Midden-Amerika. ‘De literatuur is een middel om jezelf overeind te houden temidden van het geweld,’ zegt Argueta. ‘De cultuur bij ons is een overlevingscultuur geworden. Een boek kan iemands dood betekenen, niet alleen als je het in handen hebt, maar ook als je het uitgeeft of het

[p. 50]

produceert. Door een boek te schrijven of het te distribueren zet je je leven op het spel. Dat is van een andere orde dan in Europa, hè?’ ‘De verklaring daarvan is dat we, als we dat soort overlevingscultuur niet hadden, met onze armen over elkaar zouden moeten gaan zitten wachten tot ze ons komen vermoorden. Dan zouden we volledig verpletterd worden. Het interessante van El Salvador is dat ondanks ongelijke machtsverhoudingen, met veel economische en militaire macht geconcentreerd bij een kleine groep, de mensen niet ophouden aan te klagen en dat ze weigeren zich erbij neer te leggen. Ik denk dat El Salvador het enige land is waar een dichter kan zeggen: dit gedicht kan mij het leven kosten. In ieder ander land, hoe dictatoriaal ook, krijg je geen kans te publiceren of last met de censuur of je komt in de gevangenis, maar dood nooit. In El Salvador lopen schrijvers dat risico wel, maar desalniettemin blijven ze schrijven.’