Sic. Jaargang 4

[p. 19]

Kistje met as
jana beranová

Zodra ik aanbel, vliegt de deur open. Ik ben tien minuten te vroeg, want laatkomers duldt hij niet, dat heb ik inmiddels wel geleerd. Bovendien zou ik het zeker niet over het hart kunnen verkrijgen hem ook maar voor vijf minuten in de steek te laten. Liever iets te vroeg dan een minuut te laat. Toch staat hij me al op te wachten - de kleine, stevige man die voor de tweede maal in vier weken zijn begrafenispak draagt. Een antraciet kostuum met lichte strepen dat ik samen met hem heb uitgezocht voor de crematie van mijn moeder. Askleur bij as, en het staat hem opvallend goed. Voor zijn 79 jaar ziet hij er zelfs aantrekkelijk uit, vind ik. Mijn rouwende vader.

Alleen die grote, geruite reistas onder de kapstok verbaast me. Zou die tas soms mee moeten?

Hij leest mijn gedachten en voor ik iets kan vragen dirigeert hij me al naar de keuken, waar in een sierlijk recht vaasje een boeketje seringen prijkt. Niet van die lange takken, zoals je meestal ziet, die zouden waarschijnlijk niet naast de urn kunnen. Dit lijkt meer op een sneeuwwit kapje, een hoedje schuim op een bierglas. Het vaasje van lichtbruin glas doet inderdaad aan een bierglas denken. Bij wijze van een merkteken heeft hij daar een etiket opgeplakt waarop staat: Anna, 20 februari 1978.

Ik zoek naar een stuk pakpapier en vind het maar onzin om voor zo'n bloemstukje die grote reistas mee te sjouwen. Of heeft hij er soms andere bedoelingen mee? Hij voert iets vreemds in zijn schild, daar ben ik van overtuigd. Als ik een voorzichtige vraag in die richting wil stellen, heeft hij zijn jas al aan en zijn hoed op. ‘Dat bloemetje kun je zo in een plastic tas meenemen,’ gebaart hij, terwijl hij snel de lege, geruite reistas meepakt.

Ik zwijg, louter en alleen om onze gebruikelijke malle ruzies en kwade humeuren te vermijden, en ik loop langzaam de deur uit. Ook hij zegt geen woord, terwijl hij de sleutel in het slot omdraait. Wij zwijgen en verzwijgen.

Met een onbestemd gevoel over de dingen die komen gaan, klem ik me vast aan de witte seringen. Zolang ik me herinneren kan, stond op oudejaarsavond die maagdelijke pracht bij ons op tafel (behalve toen we in vluchtelingenkampen verbleven in West-Duitsland). Hij schijnt dit 47 jaar lang te hebben volgehouden. Koste wat het kost, want in december staan ook in Tsjechoslowakije de seringebomen nog niet in bloei.

[p. 20]

Er ligt een dik pak sneeuw in het stadje in West-Tsjechië. Het is 1 januari 1931. Mijn ouders trouwen en de Sint-Bartolomeuskerk is tot de nok toe gevuld op deze bijzondere bruiloftsmis op nieuwjaarsdag. Zij is heel jong, hij tien jaar ouder. Beide families zijn tamelijk bekend, vandaar die drukte.

De krakende kou buiten staat in schril contrast met de warmte van zo veel mensen in de katholieke kerk die op deze winterse middag, waarop de zwakke januarizon door de glas-in-lood ramen amper binnen kan dringen, verlicht is met kroonluchters en honderden kaarsen. De mis nadert het einde en de priester vraagt de bruid en de bruidegom te knielen.

Wie het eerste knielt komt onder de plak te zitten, luidt een aloud gezegde.

Geen van beiden verroert zich.

De priester nodigt de bruid en bruidegom opnieuw uit te knielen.

Geen van beiden verroert zich, terwijl de spanning in de kerk stijgt tot in de toren.

De priester gebiedt voor de derde keer de bruid en de bruidegom te knielen.

Roodwangig staan ze voor het altaar. Met benen van gewapend beton.

Een twijgje moet je buigen, zolang het jong is, zei mijn oma altijd, waarmee ze wilde zeggen dat je kinderen van jongs af met strenge hand moet opvoeden. Maar deze kinderen zijn stijfkoppen gebleven en willen hun zin krijgen. Twee bomen, verankerd in hun wortels, trotseren stokstijf het opgewonden ruisen en ritselen van de kerkgangers.

Ploseling hakt een onzichtbare bijl van gêne in de knieholte van mijn vader en zijn benen buigen omlaag. Mijn moeder volgt, zij legt haar bruidsboeket van witte seringen als teken van verzoening tussen hen in. De liefdesstrijd ligt op de loer en de witte seringen zullen jaar in jaar uit als nieuwjaarswens een wapenstilstand bezegelen.

Met bevend hart, omdat ik vrees dat ik de bedoeling van de geruite reistas begrijp, betreed ik met mijn vader het lage gebouw van het crematorium. Bij de rechtbank hebben we aangevraagd de urn met de as van mijn moeder in het familiegraf te mogen bijzetten in ons vaderland. Sinds enige jaren is het niet toegestaan de as mee naar huis te nemen. Het schijnt dat men vroeger wel eens bij een hoog oplaaiende ruzie de urnen van de schoorsteen pakte en naar elkaars hoofd smeet. Zo van: Donder op, jij en je schoonmoeder!

Het antwoord van de rechtbank liet lang op zich wachten. Mijn vader trappelde als een eenzame hengst vol ongeduld om naar zijn vrouw te gaan. Het is niet gebruikelijk bezoekers toe te laten in de kelder waar de urnen op hun bestemming wachten. Onder het mom van een rondleiding mag het in ons geval gelukkig wel.

We dalen af naar de catacomben in de voetsporen van een aardige man die de weg leidt. Mijn vader kijkt met arendsogen om zich heen en zwaait vervaarlijk met de reistas. In het Tsjechisch zegt hij opeens: ‘Blijf jij maar bij hem in de buurt en vraag hem de oren van zijn kop! Ik moet uitvissen waar ze staat en als die vent niet kijkt, stop ik haar in de tas.’

[p. 21]

Bloed stijgt me naar het hoofd en mijn maag begint vreemde capriolen te maken. Alsof ik het niet wist. Alsof ik niet wist dat hij iets krankzinnigs ging doen, even een urn wegmoffelen...

Op dat moment spreidt zich voor ons uit een enorme ruimte met wel honderden lijkbussen. De aardige man brengt ons meteen naar het vakje waar mijn moeder wordt bewaard.

U kunt alvast het bloemetje erbij zetten, en hij wenkt ons naar de plek. De vakken zijn niet erg ruim, maar na enig gewurm staat het vaasje met witte seringen bij de urn, waarin mijn moeders naam en haar geboorte- en sterfdatum zijn gegraveerd.

Even later begint de man ons van alles te vertellen. Hij laat ons in een urn kijken die nog niet hermetisch is gesloten. Ik vind de as veel grover van structuur dan ik dacht. Hij legt uit dat de botten niet verassen en daarom in een automatische vijzel worden fijngestampt. Dat kan natuurlijk nooit tot poeder, vandaar het grintachtige uiterlijk. Verder lopend vertelt hij van de drie beëdigde ambtenaren, die er zorg voor dragen dat de juiste as in de juiste urn komt. De een zet zijn handtekening bij de identificatie van het stoffelijk overschot, de ander bij het in de oven rijden van de kist en de derde bij het verplaatsen van de as naar de daarvoor bestemde urn.

Ik weet niet of het door de boeiende persoonlijkheid van de man komt, maar ik raak dermate geïnteresseerd in de gang van zaken dat ik bijna vergeet waarvoor we hier zijn. Tot ik wakker schrik door scherfgerinkel.

Mijn vader lijkt wel een kop kleiner, zoals hij bedremmeld staat te kijken naar het in diggelen gevallen vaasje op de vloer van het crematorium. Met de urn in zijn hand die hij moeizaam weer op haar plaats zet.

Gisteren kwam eindelijk de toestemming van de officier van justitie om de as van mijn moeder mee te nemen naar ons familiegraf.

Maar moet mijn vader dan vanaf nu tot aan zijn eigen dood gescheiden leven van haar? Hij is politiek vluchteling en kan niet (wil ook niet) terug naar zijn vaderland. Dat betekent dat hij nooit meer naar haar toe zou kunnen: ze zou achterblijven, door hem in de steek gelaten, van God en iedereen verlaten, daar bij het familiegraf in hun beider geboortegrond.

Tsjechoslowakije is een land waar de doden opgenomen zijn in het huishouden van alledag. Waar familieleden en vrienden van overledenen geregeld op het kerkhof komen. Waar graven met borstels worden geschrobd en geboend tot de steen glanst als een waterspiegel bij windstilte. Waar je viooltjes en asters plant en waar je kaarsjes aansteekt om met je doden gezellig samen te zijn. Niet uit overdreven piëteit. De Tsjechische dodenakkers zijn lieflijke parken vol zoete, nooit aflatende herinneringen. Tuinen waarin vertrouwelijke gesprekken met gene zijde bloeien en je hart verlichten. Plekjes om de absolute dood uit te stellen.

Kortom: zolang onze doden bij ons zijn en wij met hen kunnen praten, zijn ze niet werkelijk dood. Is de pijn draaglijk.

[p. 22]

We komen voor de tweede keer terug in het crematorium. Uit de grote geruite reistas haal ik het omvangrijke pakketje en zet het voorzichtig op tafel. De reistas schuif ik naar de hoek van de woonkamer.

Al kon mijn vader haar fysiek niet meer terugkrijgen, wilde ook hij haar absolute dood nog even uitstellen. De hevigheid van zijn verdriet vult nu de hele kamer en beklemt me. Ik weet niet zo goed wat ik moet doen.

‘Natuurlijk gaat ze naar Tsjechoslowakije, maar zolang ik leef blijft ze hier!’ Hij zegt dit met hetzelfde piepstemmetje als toen we weken geleden achter de lange lijkwagen naar het crematorium reden en hij de vingers van mijn hand bijna vermorzelde van vertwijfeling, steeds herhalend: Waarom heeft ze het gedaan. Hoe sterker het verdriet hem de keel dichtkneep, hoe harder drukte hij mijn hand. Dat verdriet snijdt hem ook nu de adem af en verraadt zijn zwakte, een zwakte die hij zijn leven lang heeft verscholen in stoerheid en een parate aanvalshouding. De eerste klap is een daalder waard, dat geldt in alle landen.

Ik knik als teken dat ik hem begrijp en haal het pakpapier van het pakket. Wat is dat ding stevig verpakt, zeker al met het oog op de lange reis - malen mijn gedachten. Als het papier er eindelijk af is, komt er een houten kistje te voorschijn in plaats van de urn. Aan het kistje hangt een zegel, nagenoeg op dezelfde wijze als in Nederland gas- en elektriciteitsmeters worden verzegeld. Een lichte schok gaat door me heen. Dit ziet er vreselijk uit, maar hopelijk ziet hij het niet.

‘Daar is ze’, zeg ik zo teder ik kan.

Mijn vader zit roerloos in zijn fauteuil en staart naar het vreemde lijkkistje.

‘Dat is ze niet’, zegt hij en hij schraapt onzeker zijn keel.

Zo mogelijk nog pieperiger dan daarvoor voegt hij er aan toe: ‘Daar kan ik niet tegen aankijken, en als ik niet tegen haar kan praten, hoeft het niet meer.’

Ik kijk hem onderzoekend aan en merk tot mijn grote verbazing zijn schroom. Hij was wel bereid de urn te jatten uit het crematorium in de hoop dat niemand het zou merken, maar hij zit zo vast in het harnas van de wet en de orde dat hij het ambtelijke zegel niet durft te verbreken.

Dan kan de urn niet meer officieel naar het familiegraf in Tsjechoslowakije worden gestuurd - hoor ik hem denken.

Dan zien we wel weer - zeg ik bij mezelf en ik loop naar de bergruimte van de flat. Daar haal ik uit de gereedschapskist een hamer en een flinke schroevedraaier.

Zonder een woord te zeggen zet ik de schroevedraaier onder de rand van het deksel en sloop het kistje. De mooie, matdonkere urn laat ik op tafel staan en ga naar de keuken om de zaak met koffie te beklinken en hem even alleen te laten. Hij begroet haar met fluisterzachte liefkozingen, schrijf ik later in een gedicht. Toen mijn moeder stierf/verloor mijn vader zijn armen.

Als ik zie dat de beklemming is bezweken, breng ik opgelucht de koffie. Hij werpt me een jongensachtige blik toe en vraagt traag: ‘Stel dat ik doodga en zij is nog hier. Dan heb je geen bewijs voor de officier dat ze al daar is.’ Hij pau-

[p. 23]

zeert even, alsof hij bang is het hoge woord uit te spreken. Opeens gooit hij het eruit: ‘Hoe moet 't dan met mijn urn?’

‘Ik neem gewoon die grote, geruite reistas mee naar het crematorium en als die vent niet kijkt...’ Er flikkert een glinstering in zijn ogen.

Nu delen we een geheim dat ons samenbindt als een schoof korenhalmen.