Sic. Jaargang 4

[p. 11]

Het scharlaken lied
mariama bâ

‘U.N. Talli’ schudde de nachtelijke loomheid van zich af onder de warmer wordende zon. De laatste duisternis loste zich op en gaf de dingen hun eigen vorm en kleur terug.

Om deze tijd van de dag sliep Ousmane niet meer. Heerlijk doezelig, de ogen half gesloten, bracht hij in gedachten de geluiden en de erbij behorende handelingen met elkaar in overeenstemming.

Trass! trass! trass! De voetstappen van Yaye Khady!

Trass! trass! trass! kordate stappen, in de richting van zijn venster...

Een tik, nog een tik, een reeks tikken en telkens weer de afkorting van zijn naam, ‘Oussou’, herhaald als een bevel.

‘Oussou! Oussou!’ Het getik hield aan en ontlokte hem met tussenpozen steeds duidelijker klinkende ‘hms’, die hem hielpen het laatste restje verzet tegen zijn passiviteit te overwinnen.

Uiteindelijk schudde hij dan ook de losgewoelde deken van zich af, gaapte, rekte zich uit, gaapte nog eens, raapte zijn sandalen op en ontgrendelde de deur. Hij liep naar de ‘douchière’ van de woning, een plek afgeschermd door geroeste zinken platen, met een vloer van zwarte stenen.

Het door zijn moeder verwarmde water maakte het hem makkelijk zich 's morgens te wassen, aangezien anders de ijskoude wind die tegen de zinken platen sloeg, zijn vingers deed verstijven. Terwijl hij zich afdroogde voelde hij zijn hart iets sneller kloppen: een nieuw schooljaar begon.

Voor de inwijding hiervan koos hij zijn Afrikaans pak van geborduurd lagos, dat hem geluk had gebracht tijdens het eindexamen, en verwisselde hij zijn sandalen voor dichte schoenen.

Zoals altijd op dit tijdstip was zijn vader afwezig: hij was samen met de anderen aan het bidden in de moskee.

Op de binnenplaats verdeelde Yaye Khady het brood voor het ontbijt in porties. Met een steelse blik keek ze even naar de haardos van haar oudste zoon: ‘Ontbijt je niet? De quinqueliba is warm.’

Ousmane sloeg het aanbod af. ‘Je weet toch Yaye, dat ik op schooldagen 's morgens niets eet?’

Yaye Khady haalde de schouders op. ‘Je verandert van school, dan kun je ook je gewoontes wel veranderen!’

Korte woordenwisseling tussen een zorgzame moeder en haar zoon die haast

[p. 12]

heeft. Snel ging Ousmane de straat op.

De straat! Ritmen! Kleuren! Reeds wemelde het van de mensen op de beide hoofdwegen van de wijk.

Om de transportkosten, die een extra last voor de zijnen waren, uit te sparen had Ousmane geaccepteerd nooit met de bus te gaan.

Hij maakte een schatting van de lengte van zijn nieuwe route. Dan zal ik mijn tempo wel aanpassen, het vertragen of versnellen, afhankelijk van de beschikbare tijd, dacht hij.

De af te leggen weg was langer dit jaar. Nou, dan zal ik eerder dan gewoonlijk opstaan, op het ogenblik dat de deksel van de gebedsketel van vader gaat rinkelen, in plaats van te wachten op het gesnuif van mijn broer of de ‘trass, trass’ van Yaye Khady 's slippers.

Hij was gewend om te lopen. Hij had in de meer dan tien jaar dat hij naar school ging, het geheim om afstanden te overbruggen leren kennen. Hij vergat de kilometers als hij met de straat aan 't ‘flirten’ was.

De straat! Leven en licht! Wat volgde Ousmane hem als een echte vriend! Gevoelig voor zijn behoeften somde hij zijn bijzonderheden op. Oog hebbend voor zijn ellende was hij altijd op de hoogte van zijn stemming, even veranderlijk als de uren en de seizoenen.

De straat draagt met dezelfde onverstoorbaarheid krotten en luxe woningen. Wat verborgen de kronkelingen van de straat en die bouwvallige muren niet allemaal? Deze door de jaren heen vaal geworden gevels, wat hadden zij niet allemaal te vertellen? Zowel de nederige woning als het hoogmoedige huis kon huiselijke harmonie herbergen of onenigheid en verbittering bevatten.

De intimiteit van gesloten luiken! Rieten daken! Roodachtige dakpannen! Gebarsten stenen! Omheiningen vol bloemen! Gietijzeren hekken! Scheve krotten! Kleistenen muren! Gevels van rode baksteen! Geritsel van gebladerte geteisterd door de wind! Ousmane liep maar door.

Onder altijd dezelfde lantaarn de krankzinnige die elke ochtend met zijn uitgestoken hand zijn aalmoes eiste. De helderheid van zijn ogen in zijn gekweld gelaat bracht Ousmane in verwarring. Hij vermeed naar die schrikwekkende verschijning te kijken door vol bewondering de lucht te aanschouwen.

De lucht! Een onmetelijke ruimte waarin purperen en goudachtig gekleurde bolle wolken onophoudelijk achter elkaar aan joegen.

Waar trok de vlucht vogels naar toe die hoog in de lucht de plaats innam van die van de vorige dag? Zouden ze in gevangenschap sterven of omkomen als slachtoffers van het wisselvallige weer?

Ousmane liep maar door. Wat een aangrijpende lelijkheid op straat, de kinderen, in groepjes of alleen, gehuld in lompen. Rillend in de novemberkou, met wanhopige ogen en van honger uitgeholde kindergezichtjes, raakten zij de harten van de voorbijgangers. Blinden verlevendigden hun duisternis met hartverscheurend klaaggezang. Eenarmigen, gebochelden, eenbenigen, alle gehandicapten zochten hun toevlucht in de vrijgevigheid van de straat. Het tonen van gebreken wekt medelijden, het medelijden ontlokt liefdadigheid die

[p. 13]

de ellende verzacht. Ousmane liep door. En de straat ontrolde zich, nu eens glad, dan weer verzakt. Waardig of vulgair, proper of stoffig, levendig of rustig strekte ze zich uit, kronkelde ze, nu eens breed en dan weer smal.

Ousmane dacht aan vroeger - verdiepte zich in zijn herinneringen. De schoolklassen uit zijn jeugd! De leraren die elkaar opvolgend, hem tot bachelor hadden gevormd zodat hij zijn eindexamen had gehaald!

Zich met liefde inspannen, dat hadden zij hem bijgebracht. Ze hadden hem getoond hoe geduld en vlijt leiden tot succes.

Djibril Guèye, zijn vader, had tot zijn schoolsucces bijgedragen door liefde voor hard werken in hem op te wekken en bescheidenheid die ambitie niet uitsluit.

‘Alleen door te werken kom je vooruit!’ placht hij herhaaldelijk te zeggen, zijn filosofie puttend uit zijn harde jeugd doorgebracht op een koranschool, onder het meedogenloze toezicht van een tirannieke maraboe.

‘De dagelijkse verhandelingen over de goddelijke wetten hadden in onze leermeester, de dorst naar aardse goederen niet gestild.’

Djibril Guèye vertrouwde hem teleurgesteld toe: ‘In zijn benadering stond niet de religieuze vorming op de voorgrond, eerder werden de talibees onderricht in de bedelarij.’

De laatste oorlog had Djibril Guèye verrast in deze dhara terwijl hij, in plaats van de meester leien aan het volschrijven was. Toen zijn zoon de koranschool had voltooid, had Ousmanes grootvader geëist dat Djibril daar zijn hele leven zou blijven.

In die tijd woog het woord van de vader bij het bepalen van de richting van iemands toekomst zwaarder dan tegenwoordig. Zelfs volwassen kinderen plooiden zich naar familie-eisen die wel eens tegen hun eigen belangen ingingen.

De oorlog, met de massale recrutering van Senegalese schutters, had Djibril Guèye bevrijd van het juk van de maraboes. Doordat hij ontheven werd van de vaderlijke eis, verbreedde hij zijn horizon door niet alleen meer avond aan avond te lezen bij het houtvuur. Djibril Guèye ontdekte dat ook andere stemmen op aarde God bezongen.

Hij was uit de oorlog teruggekeerd met één been korter dan het andere en een aantal onderscheidingen. Als oud-strijder was hij, wat zijn betrekkingen met de blanken betreft, bevoorrecht: zo hadden zijn invaliditeit en de ‘dankbaarheid’ van het koloniale bestuur hem in staat gesteld een half perceel grond in Grand Dakar te bemachtigen.

Zonder beroep zat hij het merendeel van zijn tijd over ‘zijn’ oorlog te vertellen en te vitten op de ‘Duitsers’, die blanken die uit haat tegen de zwarten het op de Fransen hadden gemunt.

Voor zijn buren was hij ‘degene die Parijs had gezien’. Dit ‘geluk’ bezorgde hem veel sympathie.

Door de bewondering en vrijgevigheid van een geloofsgenoot had hij een jonge mooie vrouw gekregen, Yaye Khady Diop.

[p. 14]

Ousmane liep maar door en de nog af te leggen afstand werd korter. Hij tastte zijn deze ochtend ‘bruisend’ geheugen af om de reden te achterhalen voor de grenzeloze bewondering die hij voor zijn vader koesterde. Was het zijn goedheid? Zijn medemenselijkheid? Zijn diepe betrokkenheid bij de Islam? Misschien wat banaler, in zijn kinderlijke ogen, het glimmen van de vele medailles die Yaye Khady trots op de witte gesteven boubou speldde waarmee zijn vader paradeerde wanneer hij om de drie maanden zijn oud-strijderspensioen ging innen.

Naarmate hij ouder werd, vergelijkingen trok, werd deze bewondering versterkt, bevestigd door het gedrag van zijn vader:

‘Kinderen onderscheiden, als ze volwassen worden, eerlijkheid van bedrog, het verantwoordelijkheidsgevoel onder de lawine van verwijten, de allesomvattende genegenheid in de strenge blik. Kinderen vellen, als ze volwassen worden, een oordeel over hun ouders en hun uitspraak ligt soms onherroepelijk vast...’

Ousmane was zijn vader vooral dankbaar omdat hij de verleiding had kunnen weerstaan om meer vrouwen te nemen. Djibril Guèye was zich bewust van zijn geringe middelen van bestaan, beperkt tot de maandelijkse inkomsten van zijn pensioen. Maar zoals vele anderen had hij zich met gemak drie vrouwen kunnen veroorloven en zijn half perceel grond te veel kunnen belasten.

Door deze houding was hij gevrijwaard gebleven van de innerlijke strijd die zijn buurman Pathe Ngom verscheurde, na het aanhoren van de Imam, tijdens het Vrijdaggebed:

‘Even recht zijn als de hefboom van een balans tussen haar twee schalen! Complimenten en berispingen doseren! Zichzelf eerlijk geven! Gebaren en gedragingen afwegen! En alles rechtvaardig verdelen!’

‘Dat zijn moeilijk na te komen voorschriften,’ legde Ousseynou, de oudste zoon van Pathe Ngom, uit.

Door de vertrouwelijke mededelingen van deze frère de case had Ousmane gedetailleerde aanwijzingen over het polygame leven.

‘Het benodigde voor de uitgaven van de hele familiehuizing werd om de beurt aan elke vrouw overhandigd. De vrouw had de loodzware verantwoordelijkheid om met dit bedrag verscheidene maaltijden te bereiden. Ze deed alle moeite om de Borom Keur te vleien met zijn voorkeuren op gastronomisch gebied en ze hield haar goede reputatie in stand door de lekkerste restjes in de schaal voor de volwassenen te doen. Bij een dergelijke verdeling van de inhoud van de pot werden de kinderen benadeeld en hun vingers troffen slechts botjes aan in de couscous en de rijst.’

Het verbaasde Ousseynou: bij de Guèyes aten ze altijd langzaam. Bij hem thuis echter werd door de kinderen niet gekauwd: ze slikten alleen maar om zoveel mogelijk naar binnen te krijgen, wedijverend met de ‘reuzenhanden’ van de gevreesde oudsten die vorstelijke porties weggraaiden. Niemand protesteerde, uit angst voor siskatt uitgemaakt te worden.

Ousmane was, op de familiehuizing van Pathe Ngom, getuige geweest van dra-

[p. 15]

matische taferelen die ontstaan waren uit de onderlinge rivaliteit tussen de echtgenotes. De kinderen die partij kozen voor hun moeders werden meegesleurd in haar ruzies en bleven mee volharden in haar wrok. Bij de directe confrontaties dienden de waterbak met het vuile water, het stoofje uit Madagascar met gloeiende houtskool, de gebroken flessen en de stamper als wapens.

Ousmane glimlachte: ‘Goddank is Yaye Khady de enige echtgenote op onze familiehuizing! Op haar erf houdt ze, met haar veeleisende blik, alles in de gaten en haar handen boenen, schrappen, ruimen op, ordenen, alleen zoals zij dat wil! Elke dag ontvouwt zich een waaier voor verschillende taken voor haar en die wordt 's morgens dichtgeklapt en opent zich, onvermoeibaar, de volgende dag heel vroeg opnieuw.’

Yaye Khady, jong en gezond, klaagde nooit, noch over het dragen van bakken vol water uit de openbare put, noch over de prikkelende rook van het houtvuur waar de ogen rood van werden, noch over de te korte zo vermoeiende bezem! ‘Het hart van Yaye Khady is als een volle wijnzak die gedurende lange tijd alleen mij en mijn vader ten goede is gekomen.’ Ousmane glimlachte nog steeds: ‘Zeker het leven is niet altijd gemakkelijk, maar in de hut heersen een goede verstandhouding en genegenheid.’

Dank zij de lange perioden tussen haar zwangerschappen, ‘zoals bij de olifanten’ werd in de wijk gefluisterd, bloeide Yaye Khady op, in tegenstelling tot de andere vrouwen, die meer kinderen baarden.

Zij had geen enkele reden om haar vriendinnen te benijden wier oudsten dochters waren. Ousmane had, heel jong al, op zich genomen om haar met ‘zijn benen en armen’ te helpen en zorgde voor water en kolen. Hij wist bovendien de juiste kruiden uit te kiezen en zijn speelkameraad Ousseynou om de tuin te leiden als hij niet gezien wilde worden wanneer hij zijn moeder verving bij het vermoeiende vegen.

Veelvuldige onderonsjes hadden tussen moeder en zoon een band gesmeed waarmee ze beiden zeer ingenomen waren.

Djibril Guèye kon de rol die zijn zoon aan de zijde van zijn moeder vervulde geenszins waarderen. Hij liet geen enkele gelegenheid voorbijgaan om zijn vrouw te vermanen wanneer hij Ousmane verraste bij het aanwakkeren van het vuur of bij het verzamelen van het afval.

‘Maak toch geen verwijfd ventje van dit joch!’ bulderde hij. En steeds vaker speelde Djibril Guèye met de gedachte zijn jongen te ‘redden’. De herinnering aan zijn lijdensweg op de koranschool spoorde hem niet aan om die hulp in te roepen. Hij had de dubieuze promiscuïteit en de blote ruggen van de door ‘vier echte kerels’ vastgehouden talibees nog helder voor ogen.

Hij voelde zich aangetrokken tot de school van de Toubabs. Het verlangen van de vader om zijn zoon te verzekeren van een stevige dosis karakter is Ousmanes geluk geweest.

[p. 16]

Jaar na jaar baande hij zich een weg in het dichte woud van kennis op de school van de blanken. Elke ochtend, zijn schrijfgerei en zijn boeken stevig vastgeknoopt in een oude doek, haastte hij zich naar school om op tijd te komen, nadat hij bij afwezigheid van zijn vader, in de moskee opgehouden door de bij dageraad gezongen gebeden, wat huishoudelijke taken verricht had.

's Nachts behoorde hem de tijd toe. Bij het licht van de op de grond geplaatste stormlamp dronk hij zijn eerste kennis in. Een brokje houtskool in de hand als zijn stukje krijt afgesleten was, stelde hij met de geleerde woorden zinnen samen op de planken van het huis. Rekensommen, dagelijks geoefend en nageteld, hadden geen geheimen meer voor hem.

foto: Jan Stegeman
Mariama Bâ

's Nachts hield de wil om meer te weten gecombineerd met de liefde voor het lezen, hem wakker. Behulpzame ouders leidden hem bij zijn verkenningen. Hij bracht dan ook heel goede cijfers mee naar zijn ouders, vruchten van een voortdurende inspanning, gevoed door een buitengewone intelligentie...

Ousmane dacht aan vroeger... De tijd van het toelatingsexamen voor de middelbare school: O wee! De schoonheid en bekoorlijkheid van Ouleymatou Ngom! Ik kreeg er nooit genoeg van naar haar te kijken.

Als hun blikken elkaar kruisten, werd hij overspoeld door vreugde. Zijn hart

[p. 17]

klopte sneller. Zijn ademhaling werd gejaagder. Voorkomend verleende hij haar zijn hulp om een som op te lossen of een grammaticaregel toe te passen. Soms, bij deze korte ontmoetingen, raakten hun vingers elkaar aan. Maar snel, te snel naar de zin van Ousmane, trok Ouleymatou haar hand terug. Haar mond verhardde in een afkeurende trek.

Bij het langa-bouri nachtspel zorgde ze ervoor het verborgen voorwerp te zoeken in dezelfde richting als Seydou Niang, een andere frère de case van Ousseynou. Deze nieuwe houding intrigeerde Ousmane. In het nauw gedreven bekende Ousseynou uiteindelijk: ‘Mijn zuster Ouleymatou wil niets te maken hebben met een jongen die veegt, emmers water draagt en naar vis ruikt.’ Deze woorden kwamen hard aan bij Ousmane wiens ogen vochtig werden van de tijdens de adolescentie zo snel te voorschijn komende tranen.

Hij werd gefolterd door de kwellingen van de jaloezie. Ten aanzien van zijn gevoel voor eigenwaarde had hij echter een verheven opvatting, afkomstig van de verheerlijking van zijn vader voor diens voorouders.

Hij was een Guèye, een echte Lebou, een van hen die aan de vermaardheid van Cap-Vert vorm gaven, een van hen die de zee bedwongen om rijkdom te vergaren, een van hen die omgingen met rab- en de tour-geesten.

De griot Lamane Mboup, een vriend van zijn vader, liet na het opsommen van de lange rij nakomelingen van de Guèyes, nooit na de heldendaad op te halen van de voorvader die zo ondernemend was dat hij een rab verleidde. En deze voorvader was op de ochtend van zijn trouwdag wakker geworden op een binnenplaats bezaaid met kalebassen vol dampend deeg, de bijdrage van zijn onzichtbare vrouw aan het feest.

Wat stelde Ouleymatou voor vergeleken met de rab-vrouwen van wie men de schoonheid, helder als de maneschijn, grote lichtende ogen en het lange zijden haar dat hun rug en heupen bedekte roemde?

Bovendien kende hij de beproevingen van zijn vader op de koranschool. Djibril Guèye had hem verteld over het onheil dat hem op een nacht was overkomen tijdens een tornado die alles in duisternis hulde. Toen hij terugkwam uit een dorp waar hij wat langer gebleven was om zijn plunje te vervangen en zijn rantsoen aan te vullen, had hij zich in de weg vergist. De wind raasde om zijn oren en hij streed wanhopig tegen de schaduwen en de zachte bodem. De lappen van zijn boubou, die hem om z'n botten vlogen, leverden hem over aan de kou. Hij liep in het donker, stotend tegen ‘stenen’, zoals hij meende.

Plotseling, in het verblindende licht van een bliksemschicht, ging er een rilling door Djibril heen: hij dwaalde op het dorpskerkhof. Overal om hem heen stonden grafstenen. Hij hurkte neer, sloot de ogen en tot de dageraad gebruikte hij zijn kennis van de koran om zich te beschermen.

Zijn beklagenswaardige aankomst in zijn drijfnatte todden, zijn van koorts kloppende slapen, de klompen modder aan zijn voeten mochten niet verhinderen dat er nog een bui op hem neerkwam: met de lange karwats van de meester...

Mocht hij, Ousmane, dan huilen omdat een ‘klein meisje’ veinsde hem niet te

[p. 18]

zien en de ‘laatste van de klas’ boven hem verkoos?

Hij beheerste zich. Zijn wilskracht en zijn trots verdrongen het opkomend gevoel.

Ousmane dacht aan vroeger... En hij liep maar door. Hij schudde het hoofd toen hij dit gevoel weer ophaalde, inmiddels weggevoerd met de wind, evenals zijn prille jeugd waarbij het thuis hoorde.

...Noch Ouleymatou, noch Ousseynou was de strenge selectie van het toelatingsexamen doorgekomen, terwijl zijn slagen wat welstand had gebracht door de hierdoor verkregen beurs. Aan de twee vertrekken in de hut werd een kamertje voor hem toegevoegd. In de loop der jaren werd er een waterleiding aangebracht die voor Yaye Khady het werk verlichtte en ten slotte kwam er elektriciteit.

Zeven jaar lyceum hadden hem niet van het harde werken afgebracht. Het was met dezelfde gehaaste manier van lopen en dezelfde dorst naar kennis dat hij die ochtend op weg ging naar de universiteit.

De spottende onverschilligheid van Ouleymatou had in Ousmane geleidelijk alle opwellingen van liefde voor jonge meisjes vernietigd. Uit zijn teleurstelling was het definitieve besluit geboren om wat maar enigszins op liefde leek in de kiem te smoren. Hij stelde alle vrouwen gelijk met Ouleymatou: minachtend en zelfzuchtig, aanmatigend en hard. Hij verstijfde bij elke verleiding. Hij stelde zich het geniepig gelach voor, in stand gehouden door de roddelpraat die over hem de ronde deed. Hij distantieerde zich van het kwetsend gefluister: ‘Dat is de jongen die veegde en gedroogde vis kocht!’

Zelfs als hij geroerd was verschanste hij zich achter een pantser van koelheid dat hem beschermde tegen de veelbetekende blikken van jonge meisjes. Zijn houding was geen vlucht. Hij was wantrouwig. Hij sprak met zijn klasgenotes als een behulpzaam kameraad, soms voorkomend, maar nooit ‘belangstelling koesterend’. Hij keek zijn gesprekspartners niet te lang aan, uit angst gegrepen te worden door het greintje verleiding dat alle goede voornemens vernietigt. Wantrouwig en idealistisch, was Ousmane beducht voor het bedrog waaraan de jeugd uit de wijk zich in zijn vrije tijd tegoed deed.

De avonturen en misstappen van zijn kameraden moedigden hem aan in zijn beginselvastheid te volharden. De vrouwen, beschreven als wispelturig en onverantwoordelijk, altijd bereid om te liegen en te bedriegen, interesseerden hem niet.

Omdat ze dachten dat hij alleen maar van lezen hield, hadden zijn vrienden hem de bijnaam ‘de boekenwurm’ gegeven. Zij wisten niets van de tegenslag bij zijn eerste poging op het liefdespad en de kwellingen die hij had moeten doorstaan.

Ousseynou, die zijn geheim deelde, had als een ware vriend nooit ruchtbaarheid aan deze geschiedenis gegeven.

Vertaling: Marjanne Simons