Sic. Jaargang 4

[p. 4]

Ballingschap: tussen nostalgie en scheppingsdaad
eduardo galeano

Identiteitscrisis, de angst om het contact met je wortels kwijt te raken, waandenkbeelden die je belagen, die je beschuldigen: ballingschap geeft onvermijdelijk aanleiding tot twijfels en problemen die iemand die uit vrije wil in het buitenland is gaan wonen niet per se hoeft te kennen. De balling kan niet terugkeren naar zijn land of het land dat hij tot het zijne heeft gekozen. Als iemand naar vreemde contreien is verdreven komt zijn ziel in de kou te staan en vallen het vaste referentiekader en het gevoel van geborgenheid weg. Afstand wordt groter wanneer hij is opgelegd.

Voor ons schrijvers wordt door de ballingschap eens te meer bevestigd dat literatuur niet onschuldig is. De meesten van ons - Chileense, Argentijnse en Uruguayaanse schrijvers die in de afgelopen jaren genoodzaakt waren in ballingschap te gaan - betalen de tol voor het vrij uiten van hun mening. Zoals bekend, hebben de machthebbers van de dictaturen in het zuiden van Latijns-Amerika een apparaat in werking gesteld om de waarheid te verzwijgen. Zij willen de realiteit maskeren, herinneringen, uitwissen en gewetens tot zwijgen brengen. In het kader van dit collectieve castratie-beleid doen zij er inderdaad goed aan boeken en kranten die rieken naar verzet naar de brandstapel te verwijzen en de schrijvers ervan te verbannen, gevangen te zetten of te vermoorden. Sommige literaire teksten zijn onverenigbaar met de kunst van het liegen en vergeten die de militairen ons onderwijzen.

Maar opgepast, we moeten ons niet vergissen, de vloek treft niet alleen een bepaalde beroepsgroep. De slachtoffers van het verbod op en de vervolging van het vrije woord bestaan niet alleen uit een handjevol schrijvers. In de Latijnsamerikaanse dictaturen wordt nog eens onderstreept dat er een diepgaande tegenstelling bestaat tussen de vrijheid van handelen en de vrijheid van het individu. Voor wie geldt er geen spreekverbod? Voor degene die

[p. 5]

de bevelen geeft. Er worden niet alleen boeken, maar ook bijeenkomsten verboden. Is er ergens nog ruimte om met elkaar te communiceren of elkaar te ontmoeten zonder potentieel gevaar te lopen?

Enkele, naar ik meen veelzeggende, voorbeelden uit Argentinië: het decreet dat de publikatie verbiedt van reportages over wat er op straat gebeurt, en van ‘meningen van niet-deskundigen’, waar het ook over gaat; of de wettelijke bepaling dat iemand die op de voorgevel van zijn huis geschilderde leuzen niet binnen vierentwintig uur verwijdert, veroordeeld wordt tot zes jaar gevangenisstraf. Volgens de doctrine van de nationale veiligheid is hij de vijand het volk.

Het drama van de ballingschap is ook niet het privilege van een klein aantal intellectuelen en politieke militanten. Ik denk bijvoorbeeld aan de vele Uruguayaanse emigranten die de laatste tien jaar door de economische crisis naar het buitenland zijn verdreven. Naar de voorzichtigste schattingen hebben niet minder dan een half miljoen Uruguayanen het vertrouwde vaderland verlaten om in vreemde streken op zoek te gaan naar het dagelijks brood dat hen in het eigen vruchtbare, maar paradoxaal genoeg dunbevolkte land ontzegd werd. Ook zij zijn bannelingen, ook zij ondergaan een niet uit vrije wil gekozen lot, en geloof maar dat het leven van zo'n balling niet over rozen gaat: hij moet zich in leven houden door keihard te werken, met zijn blote handen, in een land met een andere geschiedenis en een andere manier van leven en praten. Het algemene weerspreekt het bijzondere niet. Het maakt het alleen makkelijker het te plaatsen. In ballingschap zijn er schrijvers, maar ook metselaars en bankwerkers.

De prijs die betaald moet worden is in vergelijking niet zo hoog. Zeker niet in vergelijking met het lot dat enkele andere schrijvers in het vaderland beschoren was. Om te illustreren dat de ballingschap van schrijvers minder dramatisch is dan het lijkt volsta ik met enkele voorbeelden, die ik nog vers in het geheugen heb, uit Argentinië en Uruguay, om dicht bij huis te blijven: de dichter Paco Urondo, doodgeschoten; de schrijvers Haroldo Conti en Rodolfo Walsh en de journalist Julio Castro, opgelost in de sinistere nevelen van de verdwijning; de toneelschrijver Mario Rosencof, kapotgemarteld en nu achter de tralies aan het wegrotten.

Als je het geluk zou hebben te kunnen ontkomen aan de martelingen, de gevangenis of het graf: wat zou dan het alternatief voor verbanning zijn? Tenminste in het Rio de la Plata gebied in de huidige situatie? Om te overleven zouden we moeten verstommen, bannelingen in eigen land moeten worden, maar ballingschap binnen de eigen muren is altijd een zwaarder en zinlozer beproeving dan elke ballingschap daarbuiten.

En dan heb ik het nog niet eens over

[p. 6]

een ander soort ballingschap, die onzichtbaar is maar misschien nog wel erger. Een ballingschap waaraan wij schrijvers in bijna heel Latijns-Amerika onmogelijk kunnen ontkomen. Ik bedoel dat we altijd ballingen zijn voor de grote meerderheid van onze landgenoten, zolang er geen grondige verandering komt in de sociale en economische structuren die er de oorzaak van zijn dat hun de toegang tot het geschreven woord wordt ontzegd of bemoeilijkt. Ook al zou er in ons land volle vrijheid van meningsuiting bestaan, en zouden we schrijven voor iedereen, toch zouden we slechts gelezen worden door de verlichte minderheid die boeken kan betalen en zich ervoor interesseert.

Uit wat ik heb gezien, de gesprekken die ik erover heb gevoerd en wat ik zelf heb ervaren blijkt dat de ligging van iemands wortels vaak wordt gezien als een kwestie van geografie. Het nationaliteitsgevoel zou weinig voorstellen als louter fysieke afstand al genoeg zou zijn om het teniet te doen. Van de boeken die de laatste tijd zijn uitgekomen zijn de boeken die buiten onze landsgrenzen geschreven werden het meest Latijnsamerikaans van aard. Aan de andere kant ken ik verscheidene in Montevideo of Buenos Aires geboren schrijvers die wonen in het Rio de la Plata gebied, maar Fransen willen zijn of lijken. Hun leven staat in het teken van de laatste literaire modes uit Europa, die als ze hen met veel vertraging bereikt hebben eigenlijk alweer de voorlaatste zijn geworden.

Soms werpen zij even een gedistantieerde blik op de Uruguayaanse of Argentijnse situatie, alsof ze het haar niet kwalijk willen nemen dat ze zo van hen verschilt en zo ver afstaat van wat er in ‘de wereld’ omgaat. Omgekeerd leven en werken er in de mythologische stad Parijs, waar de verleiding zo groot is je het hoofd op hol te laten brengen en jezelf te verliezen, veel Latijnsamerikaanse kunstenaars die niet vanzelfsprekend hun identiteit kwijt raken of verdoezelen. In Parijs schrijft Julio Cortazar literatuur die zeer Argentijns van aard is, heeft Pedro Figari jaren geleden de meest Uruguayaanse doeken aller tijden geschilderd en César Vallejo, die er een kwart van zijn leven heeft doorgebracht, is er altijd een Peruaanse dichter gebleven.

Waar ik ook ga, ik blijf mij er altijd van bewust tot welk land ik behoor, het is immers mijn tweede huid, ik draag het met mij mee, ik bén mijn land.

Ik stop mijn oren dicht en denk: ‘Niets is het horen waard’. Ik bind me een blinddoek voor en besluit: ‘Niets is het bekijken waard’.

Je bent ver van je land verwijderd. Dat is waar. Maar je doet andere kusten aan, ontdekt andere volkeren, nieuwe bronnen om uit te putten, een nieuw publiek om mee te communiceren. Elk geweten dat gewonnen wordt voor onverschilligheid en egoïstisch defaitisme betekent een overwinning voor de vijand. Herhaalt de vijand immers niet dag en nacht dat de machthebbers handelen in naam van

[p. 7]

hun slachtoffers, dat de onderdrukten het verdienen onderdrukt te worden en dat de slechte situatie van het land een lotsbeschikking is? Wat voor visie kan iemand hier tegenover stellen door te huilen en te klagen?

In ieder geval stoort het mij niet dat de nieuwe werkelijkheid die mij in ballingschap ten deel valt is zoals zij is, integendeel: hoewel ik mij niet in haar herken en ik me nog steeds een vreemdeling voel, kan zij mij verrijken, en zo ook de mijnen verrijken, als ik haar tenminste zonder angst kan betreden. Voor ons schrijvers houdt de ervaring van ballingschap meestal in dat wij ons moeten bezinnen op onze taal. En niet alleen op onze taal: op een bepaalde manier dwingt het ons ‘opnieuw geboren te worden’, in velerlei opzichten, opdat een vruchtbare dialoog mogelijk wordt. Maar krijgen wij zo ook niet meer ruimte om met elkaar te communiceren en elkaar te ontmoeten? Ook al is de uitdaging nog zo zwaar, er wordt ons toch daardoor bevestigd dat wij leven, en dat het vrije woord vleugels heeft, dat er geen douane bestaat die het kan tegenhouden en geen kooi die het kan insluiten.

Geen enkele dictatuur valt als er niet tegen gestoten wordt, en beslissende klappen worden niet toegediend vanuit het buitenland. Maar met ons solitaire en solidaire werk kunnen wij op duizend-en-één-manieren helpen aan de kaak te stellen wat er gebeurt, te voorkomen dat men vergeet wat er is gebeurd, en te stimuleren wat er zal gebeuren als het slechte tij eenmaal is gekeerd. Ik kijk in de spiegel en zie een stralende god. ‘Wat zou er van de wereld terecht komen als ik er niet was?’ zeg ik, ‘Wij schrijvers zijn het zout der aarde’. Dan komt er een ellendige tijd en in ballingschap kijk ik in de spiegel en zie ik mezelf zoals ik ben, naakt, een onbeduidend mannetje, en ik zeg: ‘Schrijven heeft geen zin. Ze straffen me voor niets: schrijvers stellen geen daden.’ Tussen arrogantie en spijt, twee uitersten die voortvloeien uit eenzelfde ontkenning van de werkelijkheid, bestaat een volledige symmetrie: de schrijver die zichzelf beschouwt als een uitverkorene kan elk moment tot de conclusie komen dat de wereld het niet verdient om gered te worden. Het is maar één stap van pedant messianisme naar de kleffe brij van het zelfmedelijden. ‘Ontgoocheling’ en literaire schepping als gunst voor anderen liggen heel dicht bij elkaar. In dat opzicht verschilt de crisis die sommige schrijvers in ballingschap doormaken niet veel van de gewetenscrisis van bepaalde politieke militanten die, volgens zichzelf, behoren tot de politieke voorhoede. Als de werkelijkheid niet verandert in het tempo dat ik wil, wacht ik niet: van nu af aan zal de politiek ‘me een zorg zijn’. De ‘volksmassa’ wordt plotseling omgedoopt tot ‘stelletje kolereproleten’ als zij niet de weg volgt die de intellectuelen ‘voor’ hen hebben uitgestippeld. Als de wereld niet doet wat ik wil is zij mij niet waard: ballingschap onthult en

[p. 8]

benadrukt de tegenstelling tussen de mate van belangrijkheid die de intellectueel geneigd is zichzelf toe te kennen en de werkelijke omvang van zijn invloed op de wereld.

Ballingschap brengt het risico met zich mee dat je dingen vergeet. Maar soms levert mijn geheugen, dat samen met mij verandert, mij een streek. Is het niet makkelijk te vluchten in het verleden wanneer het heden mij angst inboezemt of kwaad maakt omdat het anders is dan ik zou wensen? Vlucht ik in een verleden dat werkelijk heeft bestaan of in een verleden dat ik onbewust zelf verzin, afgestemd op mijn behoeften op dat moment? Het heden, dat levendig is, stribbelt tegen. Het verleden dat rustig is, is volgzamer, spreekt me minder tegen, het is een doos waarin ik terugvind wat ik erin heb gestopt. Soms vermomt het vergeten zich als respect voor de herinnering. Het is het alibi van de angst: blijven steken in de nostalgie is soms een manier om te ontkennen dat ik in ballingschap leef of dat de situatie in mijn land slecht is en soms zelfs om te ontkennen wat ik zelf heb meegemaakt.

Maar ballingschap schept afstand, in tijd en ruimte, die paradoxaal genoeg nuttig kan blijken om de dingen weer in de juiste verhouding te zien, de verhouding van één mens tot de anderen, als onderdeel van anderen, en het aandeel van één schrijver in de grote collectieve schepping waartoe hij bijdraagt. We moeten ons niet almachtig voelen of al te nederig opstellen, maar onze ogen openen: om de werkelijkheid te helpen veranderen moeten we beginnen met haar te zien.

In een onlangs verschenen boek brengt Angel Rama naar voren hoe vruchtbaar de ballingschap is geweest van enkele Braziliaanse intellectuelen na de staatsgreep van 1964. Volgens Angel Rama zijn Mario Pedroza in Chili, Ferreira Gullar in Argentinië, Darcy Ribeiro in Uruguay en Francisco Juliao in Mexico, niet alleen ambassadeurs geworden van de Braziliaanse cultuur, die in Spaans-Amerika onbekend was, maar hebben zij op hun beurt weten te profiteren van het contact met de Spaansamerikaanse culturen die nog onbekend waren in Brazilië. Door de ballingschap heeft deze uitwisseling zich ontwikkeld in een mate die in de ‘normale’ situatie ondenkbaar zou zijn geweest, aangezien het in Latijns-Amerika ‘normaal’ is dat de volkeren niets van elkaar weten. Men zou kunnen zeggen dat de mogelijkheden in dat opzicht veel minder aantrekkelijk zijn voor Latijnsamerikaanse schrijvers die hun ballingschap doorbrengen op grote afstand van het geliefde vaderland, in een land met een andere taal en een zeer sterk geïndustrialiseerde samenleving die weinig of niet overeenkomt met die van ons. Toch denk ik dat er ook in die gebieden tal van goede voorbeelden te noemen zijn. De stroom Latijnsamerikaanse vluchtelingen die de laatste jaren naar Europa zijn gekomen hebben er althans toe bijgedragen dat de kennis over en weer realistischer is

[p. 9]

geworden, en langzaamaan begint te ontstijgen aan oppervlakkige folklore, sterke verhalen van vakantiegangers en propagandaleuzen. Bovendien is het door het uiten van kritiek op elkaar en de daaruit voortvloeiende discussies aan beide zijden makkelijker geworden de eigen werkelijkheid in haar totaliteit te overzien. In het tijdperk van multinationals, nu auto's en ideologieën worden gefabriceerd op wereldschaal, kunnen botsingen tussen tegengestelde werelden een beter licht doen vallen op tegenstellingen binnen de wereld in haar geheel, die zowel bestaat uit sloppenwijken als uit deftige winkelpromenades, en waarin de voortvarendheid en de vrijheid van een klein aantal landen niet vrij is van schuld aan de armoede en onderdrukking in vele andere.

foto: Jan Stegerman
Eduardo Galeano

Ballingschap, als gedwongen contact met vreemde werelden, is niet alleen vruchtbaar doordat het mij een beter inzicht geeft in de fundamentele eigenschappen die de mens universeel maken: ik verrijk mij niet alleen met wat ik zelf kies, maar ook met wat ik afwijs. Het Europese moederland, met zijn oude traditie, spreekt ons in vele opzichten aan. Maar ook de tekenen van vermoeidheid spreken boekdelen. We moeten nog veel lezen van deze samenlevingen met hoge

[p. 10]

levensstandaard, maar ze leren ons bijvoorbeeld ook dat economische ontwikkeling nooit een doel op zich moet worden, dat de mens er niet altijd gelukkiger en vrijer van wordt en dat het hem soms zelfs tot slaaf maakt van de dingen.

Zo verbreed ik mijn gezichtsveld en krijg ik de sleutels in handen voor nieuwe scheppingen en nieuwe ideeën die mij later misschien van nut kunnen zijn, als de tijd komt om het door de machthebbers kaalgeslagen land weer opnieuw vruchtbaar te maken. Ballingschap, die altijd voortkomt uit een nederlaag, geeft niet slechts aanleiding tot pijnlijke ervaringen. Sommige deuren worden erdoor gesloten, maar weer andere opengezet. Zij betekent straf, maar tegelijkertijd vrijheid en verantwoordelijkheid. Ballingschap heeft een januskop.

Vertaling: Anneke Huson